CC BY
7ӘОЖ 003.09
ҒТАХР 19.31
DOI 10.56525/KGLD9138
ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУДЕ
ЦИФРЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ
ҚОЛДАНУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ
*АБДЫКЕРИМОВА Э.А.
Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар
және инжиниринг университеті
Ақтау, Қазақстан
E-mail: [email protected]
ТУРКМЕНБАЕВ А.Б.
Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар
және инжиниринг университеті
Ақтау, Қазақстан
E-mail: [email protected]
ДЖУНЕБАЕВ А.Д.
Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар
және инжиниринг университеті
Ақтау, Қазақстан
*Корреспондент авторы: [email protected]
Аңдатпа. Қазіргі таңда латын әліпбиін үйрену заман талабы болып отыр. Бүгінгі таңда әлемнің он екі мемлекеті кириллица жазуын пайдаланады екен. Көптеген басқа мемлекеттерде латын әліпбиі қолданылады. Бүгінде әлем халықтарының сексен пайызы латын қаріптерін қолданады. Әлемдік ғылыми ақпараттың жетпіс пайызы латын қарпімен келеді. Өз иероглиф¬терін қолданатын дүние¬дегі озық экономикасы бар Жапон, Қытай мемлекеттері де латын қаріптеріне бейімделе бастады. Латын әліпбиінің екі мың бес жүз жылдық тарихы бар. Оның үстіне қазіргі таңда барлық адамдар компьютер, теле¬фон арқылы латын әріптерімен біршама таныс. Демек, бұл кең таралған жазу. Жаңа қазақ әліпбиінің тәртібі осы күнгі ағылшын әліпбиінің тәртібіне сәйкес жасалған. Жаһандану жағдайында Қазақстан Республикасы әлемдегі дамыған мемлекеттердің көшінен қалмау үшін және технологияның, білім мен ғылымның тілін жетік түсінуіміз үшін латын әліпбиін үйренуіміз керек, сол әліпбиде жазуға, оқуға қадам жасауымыз керек. Біз латын әліпбиін үйрену арқылы әлем тілін түсіне аламыз. Латынға көшу - бұл халықтармен және әлеммен интеграцияланған әдіс, ұлттық сананы жаңғырту және халықаралық деңгейде тілдің өсуі. Елдің жан-жақты дамуы үшін жаңа дәуірдің талаптарына сәйкес Қазақстан халқының өркендеп өсуіне зор үлес қосатыны сөзсіз. Қазақ тілін жаңғырту тіл саясатындағы ақпараттық және коммуникациялық құралдардың көмегімен қажеттіліктерді толық қанағаттандырады. Латын графикасы ғаламдық ақпараттық технологиялар жүйесі арқылы әлемдегі ағымдағы ақпараттың жетпіс пайыздан астамы осы формадағы техникалық шешімдер мен бағдарламалау құралдарын ұсынады. Бұл мақалада мобильді қосымша (телеграмм бот) арқылы адамдарды өзгеріске дайындау жолдары көрсетілген. Сонымен қатар латын әліпбиіне көшу процесі кезіндегі бірқатар мәселелердің шешімі ұсынылған. Латын қарпіне көшу біздің елімізді дамыған елдер арасынан табылуға оң әсер етеді.
Түйінді сөздер: латын әліпбиі, мобильді қосымша, бағдарлама, Telegram қосымшасы, бот, сервер, цифрлық технологиялар.
Кіріспе
Ұлттық жаңғыру бағытта қабылданған шаралардың бірі ретінде қазақ тілін латын қарпіне көшіру туралы мәселені қоғам, әсіресе тіл мамандары қолдады. Халқымыздың рухани әлемі үшін маңызды осы өзекті мәселеге байланысты бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі түрлі ұсыныстар мен пікірлер айтылады [1]. Біздің мақсатымыз - бұл процесті жеңілдету. Оны жүзеге асырудың тиімді жолы - цифрлық технологияларды қолдану. Өйткені, жеңілдету, оңтайландыру мәселелерінде адамзатқа әрдайым көмекші болған - цифрлық технологиялар. Сонымен қоса, кез келген мемлекеттің экономикасы, цифрлық саясаттың деңгейіне тікелей байланысты.
Біздің ұсынып отырған бағдарлама – кириллицадан латиницаға құжаттарды, мәтінді нақты уақыт режимінде көшіріп беріп отырады. Мұндай бағдарламаның осынау мәселеде атқаратын рөлі орасан зор болатынына сенімдіз.
Материалдар мен зерттеу әдістері
Қазіргі таңда әлеуметтік желілердің қолданымы, сұранысы өте жоғары. Сондықтан біз бағдарламаны ТМД елдерінің арасындағы атақты әлеуметтік желілерінің бірі «Telegram»-ға жүктеуді ұйғардық. «Telegram»-да бағдарлама БОТ түрінде жұмыс жасайтын болады.
Боттар - бұл әртүрлі функцияларды орындайтын және пайдаланушылардың өмірін жеңілдететін арнайы бағдарламалар. Бұл Telegram платформасы үшін жазылған. Олар жаңалықтарды қабылдаудан бастап ақпаратты іздеуге дейінгі әртүрлі функцияларды орындауға арналған. Боттың негізгі функциясы - пайдаланушы енгізген тапсырыстан кейін жауап беру құрылғысы. Telegram интерфейсі арқылы тікелей жұмыс жасай отырып, бағдарлама пайдаланушының әрекетіне еліктейді, сондықтан ботты пайдалану түсінікті және ыңғайлы.
Бот-утилиталардың жұмыс істеу алгоритмі айтарлықтай қарапайым. Пайдаланушылар жіберген хабарлар, бұйрықтар мен сұратулар әзірлеуші серверлеріндегі бағдарламалық жасақтамаға жіберіледі. Телеграм - криптографиялық басқару сервері. Бағдарлама мен пайдаланушы арасындағы кері байланысты іске асырады [2].
Пайдаланушы мен боттың өзара әрекеті келесідей:
Бот пайдаланушысы сұраныс береді, бот серверге сұраныс жібереді. Сервердегі бағдарлама боттан алынған сұранысты өңдейді. Сервер ботқа жауап береді. Содан кейін бот қолданушының алдында қолданба экранында жауап береді. Мұндай цикл сіз батырмаларды басқан кезде және кез-келген Telegram ботпен әрекеттескенде қайталанады.
Сіз Telegram API-нің жеңілдетілген нұсқасы болып табылатын қарапайым HTTPS интерфейсі арқылы серверлермен байланысасыз. Бұл интерфейсті бот алгоритмі немесе бағдарламалар каталогы деп атауға болады. Бағдарламалық жасақтама жасаушы ретінде сіз telegram-да боттың қалай жұмыс істейтінін біле аласыз. Боттарға арналған жаңа утилиталар @BotFather арнайы утилитасы арқылы жасалады, бұл даму үдерісін айтарлықтай жеңілдетеді.
Біздің ұсынып отырған бағдарламаның аты - «OylanIQazlatin.bot». Ол Python бағдарламалық тілінде жазылған [3]. Мәтін немесе құжаттарды латын әліпбиіне ауыстыру барасында біз төменде көрсетілген суреттегі кестені қолдандық (1-cурет) [4].
Сурет 1 - Латын әліпбиі
Бағдарлама жоғарыда айтып өткен реттілік бойынша жұмыс жасайды, яғни:
1. қолданушы өзінің мәтінін ботқа жібереді;
2. бот мәтінді (1-сурет) бойынша өңдейді (ауыстырады);
3. өңделген мәтінді қолданушының өзіне қайта жібереді.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыру негізгі үш қадамнан тұрады:
1. Бағдарламаны құру. Бағдарлама Python тілінде қарапайым массив арқылы жүзеге асырылды. Яғни кестені массив арқылы сақтадық [5]. Әр символдың, біздің жағдайда кириллица әріпінің теңдес латиница әріпі болады. Яғни, біздің алгоритм әр берілген кириллица әріпінің орнына (1-cурет) берілген кесте бойынша латиница әріпін жазады. Ең соңында дайын мәтінді ұсынады.
Python тілінде жазылған бағдарлама
# !/usr/bin/env python
import os
import sys
import telebot
import config
from telebot import types
bot = telebot.Telebot(config.TOKEN)
@bot.message_handler(commands=[‘start’])
def welcome(message):
bot.send_message(message.chat.id,“Salem,{0.first_name}!”.format(nessage.from_user))
@bot.message_handler(content_types=[‘text’])
def go(message):
CL = {‘a’: a, ‘ә’: ‘á’, ‘б’: ‘b’, ‘в’: 'v', ‘г’: ‘g’, ‘ғ’: ‘ģ’, ‘д’: ‘d’, ‘e’: ‘e’, ‘ё’: ‘io’, ‘ж’: ‘j’, ‘з’: ‘z’, ‘и’: ‘i’, ‘й’: ‘i’, ‘к’: ‘k’, ‘қ’: ‘q’, ‘л’: ‘l’, ‘м’: ‘m’, ‘н’: ‘n’, ‘ң’: ‘ń’, ‘о’: ‘o’, ‘ө’: ‘ó’, ‘п’: ‘p’, ‘р’: ‘r’, ‘с’: ‘s’, ‘т’: ‘t’, ‘у’: ‘u’, ‘ұ’: ‘ú’, ‘ү’: ‘ū’, ‘ф’: ’f’, ‘х’: ‘h’, ‘ц’: ‘ts’, ‘ч’: ‘ch’, ‘һ’: ‘h’, ‘ш’: ‘sh’, ‘щ’: ‘sh’, ‘ъ’: ‘’, ‘ы’: ‘y’, ‘і’: ‘ý’, ‘ь’: ‘’, ‘э’: ‘e’, ‘ю’: ‘iu’, ‘я’: ‘ia’,
‘A’: A, ‘Ә’: ‘Á’, ‘Б’: ‘B’, ‘В’: 'V', ‘Г’: ‘G’, ‘Ғ’: ‘Ģ’, ‘Д’: ‘D’, ‘E’: ‘E’, ‘Ё’: ‘Io’, ‘Ж’: ‘J’, ‘З’: ‘Z’, ‘И’: ‘I’, ‘Й’: ‘I’, ‘К’: ‘K’, ‘Қ’: ‘Q’, ‘Л’: ‘L’, ‘М’: ‘M’, ‘Н’: ‘N’, ‘Ң’: ‘Ń’, ‘О’: ‘O’, ‘Ө’: ‘Ó’, ‘П’: ‘P’, ‘Р’: ‘R’, ‘С’: ‘S’, ‘Т’: ‘T’, ‘У’: ‘U’, ‘Ұ’: ‘Ú’, ‘Ү’: ‘Ū’, ‘Ф’: ’F’, ‘Х’: ‘H’, ‘Ц’: ‘Ts’, ‘Ч’: ‘Ch’, ‘Һ’: ‘H’, ‘Ш’: ‘Sh’, ‘Щ’: ‘Sh’, ‘Ъ’: ‘’, ‘Ы’: ‘Y’, ‘І’: ‘Ý’, ‘Ь’: ‘’, ‘Э’: ‘E’, ‘Ю’: ‘Iu’, ‘Я’: ‘Ia’}
res = ‘’
for i in range(len(message.text))
if CL.get(message.text[i]) == None:
res += message.text[i]
else:
res += CL[message.text(i)]
message.text = res
bot.send_message(message.chat.id, message.text)
if __name__ == “__main__”:
os.environ.sefdefault(“DJANGO_SETTINGS_MODULE”, “gettingstarted.settings”)
from django.core.management import execute_from_command_line
execute_from_command_line(sys.argv)
Зерттеу нәтижелері
Telegram.bot қосымшасымен бағдарламаны байланыстыру. Қазіргі таңда тәжірибесі жоқ қосымшаны пайдаланатын пайдаланушыларға қиындық тудыруы мүмкін боттар жоқ. Олар қол жетімді, жылдам, әрі оңай. Telegram-ды дамыту бір орында тұрмайды, бот-шеринг технологиясы дамуда және барған сайын үлкен танымалдылыққа ие болуда. Бұл PR-дан бастап тұрмыстық техниканы басқаруға дейінгі көптеген тапсырмаларды орындаудың ең ыңғайлы тәсілі. Қазіргі таңда бот үшін мүмкін емес міндет ауқымы тез қысқаруда. Дайын бағдарламаны Telegram қосымшасымен байланыстыру үшін Telegram-дағы BotFather арқылы жүзеге асырдық (2-cурет).
Сурет 2 - Бағдарламаны Telegram қосымшасымен байланыстыру
3. Бағдарлманы серверге жүктеу. Сервер (ағылшын тілінен аударғанда қызмет көрсету, қызмет ету) - сервистік бағдарламалық қамтамасыз етуді (соның ішінде қандай да бір міндеттердің серверлерін) орындауға арналған бөлінген немесе мамандандырылған компьютер. Сервер дегеніміз - адамның тікелей қатысуынсыз кез-келген сервистік тапсырманы орындау үшін дербес компьютерлер тобынан (немесе жұмыс станцияларынан) бөлінген компьютер. Жұмыс станциясы мен сервер бірдей апараттық конфигурацияға ие болуы мүмкін, өйткені олар консольден тыс адамның жұмысына қатысатындығымен ерекшеленеді. Біз осы серверлердің бірін қолдандық - «heroku» [6]. Бағдарламаны «heroku» серверіне жүктеп, кез-келген уақытта қолжетімді болуын қамтамасыз еттік.
Қорытынды
Латын қарпіне көшу ұлттық құндылықтарды, рухани байлықты, рухани мәдениетті, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтауға және одан әрі дамытуға қызмет етеді. Біз үшін халықты латын әліпбиінің артықшылықтарымен кеңінен таныстыра отырып, зайырлы қағидаттар негізінде қазақстанның бірегейлігін нығайту және дамыту жолдарын көрсете аламыз және бүгінгі басты жетістік ішкі саясатымыз болып табылады [7]. Біздің ойымызша, ынталы адамға, оның ішінде жоғары білімді немесе шет тілінде сөйлейтін адамға латын қаріпін үйрену қиын болмайды. Латын әліпбиіне көшу – ол өз әліпбиімізге оралу. Ең бастысы біз жасалып жатырған өзгерістерге оң көзбен қарап, жаңа әліпбиді меңгеруге талпыныс жасауымыз керек. Латын әліпбиіне көшудің жаңа заман талабына сай өскелең ұрпақтарымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға, мемлекеттік тіл мәртебесін арттыруға ықпалы зор.
Әр алфавиттің функциялары графикалық (дыбысты таңбалау, қарау, оқу, жазу үшін ыңғайлы), лингвистикалық (тілді дәл беру), техникалық (жариялау, компьютер, жалған интернет, телефакс және т.б.) талаптарға сай болуы тиіс. Қазіргі уақытта латын әліпбиі үлкен беделге, көптеген мүмкіндіктерге ие және қолданыс аясы кең. Біздің жасаған «OylanIQazlatin» бағдарламамыздың осы мәселеде қосар үлесі зор екендігіне сенімдіміз.
ӘДЕБИЕТТЕР
[1]. Назарбаев Н.«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» // «Егемен Қазақстан» газеті. 2017 жылғы 26 сәуір //http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/ memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalas
[2]. [Электронный ресурс] // – Режим доступа: https://telegram.org/faq?setln=ru#q-how-do-i-create-a-bot
[3] Бекенова А.С. Python бағдарламалау тілі: оқу құралы.- Алматы: Альманах, 2019. - 119 б.
[4]. «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» ҚР Президентінің 2017 жылғы 26 қазандағы № 569 Жарлығы. // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1700000569
[5]. Көбеков Б.С. Программалау тілдеріндегі көрсеткіштік тип: оқу құралы. - Қарағанды: «Medet Group», 2019. - 103 б.
[6]. [Электронный ресурс] // – Режим доступа: https://devcenter.heroku.com/articles/preparing-a-codebase-for-heroku-deployment
[7]. «Латын графикасы – қоғамның рухани жаңғыруы мен жаһандануының негізі» республикалық ғылыми-тәжірибелік оn-line конференция материалдары. - Атырау, 2019. - 241 б.
REFERENCES
[1]. Nazarbaev N.«Bolaşaqqa bağdar: rwxanï jañğırw» // «Egemen Qazaqstan» gazeti. 2017 jılğı 26 säwir //http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/ memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalas [in Kazakh]
[2]. [E`lektronny`j resurs]. – Rezhim dostupa: https://telegram.org/faq?setln=ru#q-how-do-i-create-a-bot
[3]. Bekenova A.S. Python bağdarlamalaw tili: oqw quralı. - Almatı: Almanax, 2019. - 119 b. [in Kazakh]
[4]. «Qazaq tili älipbïin kïrïllïcadan latın grafïkasına köşirw twralı» QR Prezïdentiniñ 2017 jılğı 26 qazandağı № 569 Jarlığı. //[E`lektronny`j resurs]. – Rezhim dostupa: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1700000569 [in Kazakh]
[5]. Köbekov B.S. Programmalaw tilderindegi körsetkiştik tïp: oqw quralı. - Qarağandı: «Medet Group», 2019. - 103 b. [in Kazakh]
[6]. [E`lektronny`j resurs]. – Rezhim dostupa: https://devcenter.heroku.com/articles/preparing-a-codebase-for-heroku-deployment
[7]. «Latın grafïkası – qoğamnıñ rwxanï jañğırwı men jahandanwınıñ negizi» respwblïkalıq ğılımï-täjirïbelik on-line konferencïya materïaldarı. - Atıraw, 2019. - 241 b. [in Kazakh]
1Абдыкеримова Эльмира Алтынбековна, 1Туркменбаев Асет Бекболатович,
1Джунебаев Азамат Досымджанович
1Каспийский университет технологии и инжиниринга им. Ш. Есенова,
г. Актау, Казахстан
ПРИМЕНЕНИЕ ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ ПЕРЕХОДЕ НА ЛАТИНИЦУ - ТРЕБОВАНИЕ ВРЕМЕНИ
Аннотация. В настоящее время изучение латинского алфавита является требованием времени. На сегодняшний день кириллицей пользуются только двенадцать государств мира. Большинство остальных государств используют латинский алфавит. Как мы все знаем, сегодня восемьдесят процентов народов мира пользуются латинскими шрифтами. Семьдесят процентов научной информации приходится на латиницу. Китай и Япония с передовой экономикой в мире, использующие свои иероглифы, также начали адаптироваться к латинским буквам. Латинский алфавит имеет две тысячи пятиста летнюю историю. Более того, сегодня все люди знакомы с латинскими буквами через компьютер, телефон. Следовательно, это широко распространенное. Порядок нового казахского алфавита разработан в соответствии с порядком английского алфавита на сегодняшний день. В условиях глобализации Республике Казахстан необходимо изучать латинский алфавит, делать шаги к письму, чтению, чтобы не остаться в стороне от развитых государств мира и в совершенстве понимать язык технологий, образования и науки. Мы можем понять язык мира, изучая латинский алфавит. Переход на латиницу – это путь к интеграции с тюркским и глобальным миром, возрождению национального сознания, выходу казахского языка на международный уровень. Он вносит большой вклад в продвижение казахского народа, в его рост в соответствии с требованиями нового времени, в его всестороннее развитие в будущем. Модернизация казахского языка на новом качественном этапе развития страны полностью отвечает мировым запросам использования глобальных информационно-коммуникационных средств в языковой политике. Более семьдесят процентов актуальной информации в мире передается на латинской графике, а мировая IT-сфера создает ключевые инструменты технических решений и программирования в латинском формате. В этой статье показаны способы подготовки людей к изменениям через мобильное приложение (телеграмм бот). Также предложены решения ряда задач в процессе перехода на латинский алфавит.
Ключевые слова: латинский алфавит, мобильное приложение, программирование, приложение Telegram, бот, сервер, цифровые технологии.
1Abdykerimova Elmira, 1Turkmenbaev Asset, 1Junebaev Asamat
1Sh.Yessenov Caspian state university of technology and engineering, Аktau, Kazakhstan
THE USE OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN THE TRANSITION TO THE LATIN ALPHABET IS A TIME REQUIREMENT
Abstract. Currently learning the Latin alphabet is a requirement of the time. To date, only twelve countries of the world use Cyrillic. Most other States use the Latin alphabet. As we all know, today eighty percent of the peoples of the world use Latin fonts. Seventy percent of scientific information is in Latin. China and Japan, with the world's leading economies using their hieroglyphs, have also begun to adapt to Latin letters. The Latin alphabet has two thousand five hundred years of history. The order of the new Kazakh alphabet is developed in accordance with the order of the English alphabet today. In the conditions of globalization, the Republic of Kazakhstan needs to study the Latin alphabet, take steps to writing, reading, so as not to stay away from the developed countries of the world and perfectly understand the language of technology, education and science. We can understand the language of the world by studying the Latin alphabet. The transition to the Latin alphabet is the way to integration with the Turkic and global world, the revival of national consciousness, the entry of the Kazakh language to the international level. He makes a great contribution to the promotion of the Kazakh people, to its growth in accordance with the requirements of the new time, to its comprehensive development in the future. Modernization of the Kazakh language at a new qualitative stage of the country's development fully meets the global demands for the use of global information and communication tools in language policy. More than seventy percent of the current information in the world is transmitted in Latin graphics, and the global IT sphere creates key tools for technical solutions and programming in Latin format. This article shows ways to prepare people for changes through a mobile application (telegram bot). Solutions to a number of problems in the process of switching to the Latin alphabet are also proposed.
Keywords: Latin alphabet, mobile application, programming, Telegram application, bot, server, digital technologies.
