CC BY
0POMIDORDAN LIKOPIN MODDASINI OLISH , UNING AHAMIYATI VA
AFZALLIKLARI
1Azimova Dildora Mo'minjonovna, 2Xo'janazarova Mo'tabar Qo'shoqovna, 3Artiqova
Rano Mamurxanovna
1Toshkent davlat Agrar universiteti Qishloq xo'jalik biotexnologiyasi standartlashtirish va
sertifikatlash kafedrasi assistenti 2,3Toshkent davlat agrar universiteti, ''Qishloq xo'jaligi biotexnalogiyasi, standartlashtirish va
sertifikatlash'' kafedrasi dotsenti 2https://orcid.org/0000-0003-4400-5818 https://doi.org/10.5281/zenodo.11186189
Annotatsiya. Likopen ba'zi o'simliklarning mevalariga rang beradigan pigment bo'lib karotinoid hisoblanadi. Turli xil meva , sabzavot va poliz ekinlari tarkibida uchraydi.Masalan, pomidor , guava , tarvuz tarkibida mavjut. Suvda erimaydi.Organik erituvchilarda yaxshi eriydi.Shu hususiyatidan foydalangan holda etil atsetat,geksan, o'simlik yog'i,atseton kabi erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish usuli yordamida ajratib olinadi. Likopen kuchli antioksidant bo'lib, hujayra darajasida zarar etkazishi mumkin bo'lgan erkin radikallar bilan kurashishga yordam beradi. Likopen tananing tabiiy himoya tizimida ham ishtirok etadi. Uni iste'mol qilganlarda saraton xavfini kamaytiradi. Likopen tasdiqlangan oziq-ovqat qo'shimchasi sifatida ro'yxatga olingan va E160d raqamiga ega (bo'yoqlar bilan bog'liq) . Farmatsevtika va kosmetika sanoatida oziq-ovqatga qo'shimcha sifatida faol modda sifatida) va bo'yoq Likopen tasdiqlangan oziq-ovqat qo'shimchasi sifatida ro'yxatga olingan va E160d raqamiga ega (bo'yoqlar bilan bog'liq) . Molekulyar formulasi: C 40 H 56 . Likopen o'simliklarning ko'plab qizil-to'q sariq qismlarida mavjud bo'lib pomidor mevalariga qizil rang beruvchi asosiy komponent hisoblanadi. Asosiy oziq-ovqat manbai pomidor turiga qarab, ular 5 dan 50 mg / kg gacha likopenni o'z ichiga oladi.
O'zbekistonda BFQ sifatida sotilayotgan , chet mamlakatlarda (Rossiya,AQSH) ishlab chiqarilgan likopinning 10 mg miqdori 162 429 so'mdan 463 283 so'mgacha baholangan.Likopenni olish uchun xom ashyo asosan pomidor, pomidor mahsulotlari yoki pomidor qobig'i hisoblanadi.
Kalit so'zlar: Likopin, antioksidant, karotin, E160d r, Likopenni olish usuli, erituvchi ekstraktsiya usuli,BFO.
Kirish.
Likopin ( inglizcha) likopen ) - karotenoid pigmenti hisoblanib. Karotenoidlar kuzgi barglarning yorqin ranglari va mevalar, sabzavotlar va gullarning yorqin ranglari uchun mas'ul bo'lgan tabiiy pigmentlardir. Meva va sabzavotlarda bu pigmentlar ba'zi qovoqlarda och sariqdan
, qovoq va
Molekulyar formula: C_40 H_56. Likopen siklik
bo'lmagan izomerdir beta karotin . O'simlik qismlarini quyoshnuri va oksidlovchi stressdan himoya qiladi Likopen birinchi marta 1910 yilda ajratilgan, molekulaning tuzilishi esa 1931 yilda aniqlangan. Likopen o'simlikdan olingan ozuqa modda hisoblanib kuchli antioksidant sifatida , hujayra darajasida zarar etkazishi mumkin bo'lgan erkin radikallar bilan
Lycopene
sabzidagi to'q sariq ranggacha, kurashishga yordam beradi. pomidor va qalampirda qizil ranggacha bo'ladi.
Likopen tananing tabiiy himoya tizimida ham ishtirok etadi. Likopen tasdiqlangan oziq-ovqat qo'shimchasi sifatida ro'yxatga olingan bo'lib va E160d raqamiga ega
(bo'yoqlar bilan bog'liq) . Farmatsevtika va kosmetika sanoatida oziq-ovqatga qo'shimcha sifatida (faol modda sifatida) va bo'yoq sifatida ishlatiladi .FAO/JSSTning Oziq-ovqat qo'shimchalari bo'yicha qo'shma ekspert qo'mitasi (JECFA) 2006 yilda likopenning oziq-ovqat qo'shimchasi sifatida qabul qilinadigan kunlik iste'molini (ADI) tana vazniga 0,5 mg / kg tana vaznida belgiladi . Likopen inson tanasida sintez qilinmaydi , u faqat ovqatdan olinadi.
Likopenning kunlik qiymati yosh va jinsga qarab farqlanadi(1-diagramma): 1-diagramma
120 100 80 60 40 20
0
Tadqiqot maqsadi. O'zbekistonda yetishtirilgan pomidorning likopinga boy navlarini aniqlash va ajratish maqsadida meva ,sabzavotlar tarkibidagi likopin moddasini aniqlash, ajratishning ahamiyati va usullari tahlili .
Olib borilgan tajribalar. Ushbu tadqiqot ishini boshlashdan avval oldimizga bir qancha vazifalarni qo'ydik. Birinchi bo'lib adabiyotlar tahlili asosida likopin manbalari bo'lib hizmat qiluvchi , yetishtirish qiyinchilik tug'dirmaydigan , nisbatan arzon qishloq xo'jaligi ekinlarini aniqlash va tanlash. Demak likopen qaysi madaniy o'simlikda , hamda o'simlikning qaysi qismida eng ko'p? Taxminan qirq olti turdagi madaniy o'simliklar o'rganilgan va ular tarkibidagi likopin miqdori va sifati tekshirish uchun olingan , tajriba natijalariga ko'ra va likopen miqdori ko'pligi bo'yicha quyidagi ettita o'simliklar oldingi o'rinlarda ekanligi aniqlangan.(1-jadval)
1-jadval (o'rtacha ma'lumotlar, mkg / kg yangi mahsulot)
№ O'simlik nomi Qismi Likopin miqdori mkg / kg
1 atirgullar gul yaproqlari,mevasi 6800
LIKOPINNING O'RTACHA KUNLIK MIQDORI (MG)
(AYOLLAR) (ERKAKLAR)
2. guava Mevasi 5200
3. tarvuz Mevasi 4500
4. pomidor Mevasi 2600
5. papayya Mevasi 1800
6. greyfurt Mevasi 1400
7. shirin qalampir Mevasi 160
Olingan tajribalar shuni ko'rsatadiki yuqoridagi o'simliklardan pomidor va tarvuz O'zbekiston sharoitida likopin olish uchun sifatli va arzon homashyo manbasi sifatida foydalanish mumkun. Chet mamlakatlarda hususan Rossiya,AQSH ,Yaponiyada likopenni olish uchun xom ashyo asosan pomidor, pomidor mahsulotlari yoki pomidor qobig'i hisoblanadi. Quyidagi jadvalda Rossiyada mavjut pomidor va pomidor mahsulotlari tarkibidagi likopin miqdori kiritilgan (2-jadval) bo'lib ,aniqlangan natijalarga ko'ra yuqori harorat tasir ettirib ishlov berilgan pomidor mahsulotlarida likopin miqdori oshib borgan .
2-jadval
Mahsulotlar Likopen miqdori , mg/kg
Pomidorlar 5—50
Pomidor sousi 62—134
Tomat pastasi 54—1500
Likopenni xomashyodan erituvchi ekstraktsiyasi, superkritik suyuqlik ekstraktsiyasi, fermentativ reaktsiya, sovunlanish va shunga o'xshash usullar bilan olish mumkin. Likopin moddasini olishning hozirda bir qancha usullari aniqlangan : pomidordan ekstraksiya, erituvchi ekstraktsiya usuli, superkritik suyuqlikni olish, sovunlanish usuli, makroporozli adsorbsion smolani ajratish va tozalash, mikrob fermentatsiyasi kabi usullar shular jumlasidandir.
Likopenning sanoat ishlab chiqarishida erituvchilarda ekstraktsiya usuli eng ko'p qo'llaniladi. Quruq materiallar uchun suv, aralashadigan erituvchi, masalan, efir, etil asetat, geksan , xloroform yoki benzoldan foydalaniladi va maydalangandan keyin darhol ekstrakti; yangi materiallar uchun suv miqdori juda yuqori, odatda geksan , aseton va metanol bilan. etanol aralashmasi olinadi.
Ekstraksiya jarayoni: pomidor mahsulotlari - quruq - organik erituvchi ekstraktsiya - ekstrakt konsentrati - mahsulot -tozalangan - mahsulot.Ekstraksiya ta'siriga ta'sir qiluvchi omillarga ekstraksiya erituvchisining turi, xom ashyoni oldindan ishlov berish usuli, xom ashyoni ekstraksiya qilish vaqtining ekstraksiya erituvchisiga nisbati, harorat va pH qiymati kiradi.
Pomidordan ekstraksiya usuli bilan likopenni olish uchun xom ashyo asosan pomidor, pomidor mahsulotlari yoki pomidor qobig'i hisoblanadi.
Hozirda pomidor tulpi va ekstraktidan likopin olishning Yaponya, AQSH, Rossiya olimlari tomonidan turli rejimlarlar (usullar) ishlab chiqilgan(3-jadval) .
3-jadval
№ p/p Patent Usul (Rejim) Tulpni suvsizlantirish usuli Ekstragen va ishlov berish sharoiti (rejimi) Barcha cis izomerlar yig'indisi miqdori
l.Patent Yaponiya №JP714929. 13.0695 96%li etanol yordamida suvsizlantirish O'simlik yog'ida ,40-50AC da 30 minut 5,81+-0,79
2.Xalqaro buyurtma№WO 97/48287.24.12.97 Sentrafuga va etanol bn ishlov berish Geksanda 30AC 15 minut 4.750+-0.82
3.Patent AQSH № 5.965.183.12.10.99 Sentrafuga ,etil atsetat bn ekstraksiya qilish Etil atsetatli aralashmani atseton bilan ishlov berish 50AC da 6.3+-0.92
4.Patent AQSH № 5,858,700,12,01,99 Muzlatib olingan massani liofil sushka qilish Geksan,o'simlik yog i, 60AC da 30 minut. 5.43+-1.02
5.Rossiya №2000125003/13,04.102000 Termik ishlov berish100-115AC pH 7.2-7.5 2 soat davomida O'simlik yog'ida 125AC 60 minut va 30 minut issiq suv hammomida 59,62+-7.11
Quyidagi izlanishlardan ma'lumki pomidor tu pidan likopin olishda harorat va ekstraksiya
qiluvchi modda muhim ahamyatga ega bo'lib likopinning miqdori va sifatiga bevosita ta'sir qilishi aniqlangan.
XULOSA
Olib borilgan tadqiqotlar tahlili natijalariga ko'ra pomidordan likopin olish,hamda likopinga boy pomidor mahsulotlari(tomat,sous,sharbat) ishlab chiqarish O'zbekiston sharoitida Respublika aholisini dunyodagi eng dahshatli kasalliklardan biri bo'lgan saraton kasalligiga qarshi profilaktika va davolash chorasi sifatida qo'llanilishi mumkun. Likopen - tabiiy antioksidant bo'lib, uni iste'mol qilganlarda saraton xavfini kamaytiradi. Likopin istemoli orqali saraton hujayralarining tarqalishi 73 foizga kamaygani aniqlangan.. Bundan tashqari likopindan kosmetika, bolalar ozuqasi ishlab chiqarish sanoatida tabiiy rang beruvchi qo'shimcha sifatida ham qo'llash mumkun. Bundan tashqari likopin o'simliklarda quyosh nuri tasiri ostida sintez
qilinuvchi modda ekanligini hisobga olsak , O'zbekiston sharoitida yetishtirilgan qishloq xo'jaligi
mahsulotlari ayniqsa pomidor tarkibidagi likopin miqdori va sifati yuqori ekanligi tahmin qilinadi.
REFERENCES
1. https://allbest.ru/
2. http://meduniver.com/Medical/profilaktika/likopi n ot morchin i raka.html
3. https://news.myseldon.com/ru/rubric/7
4. https://www.ayzdorov.ru/
5. https://edaplus.info/food-components/lycopene.html
6. Klinton SK. Likopen: kimyo, biologiya va inson salomatligi va kasalliklariga ta'siri Nutr Rev. 1998 yil fevral;56(2 Pt 1):35-51
7. Visioli F, Riso P, Grande S, Galli C, Porrini M Lipid oksidlanishining in vivo markerlarida pomidor mahsulotlarining himoya faolligi. Evr J Nutr . 2003 yil avgust;42(4):201-6
8. anPiN 2.3.2.1293-03 "Oziq-ovqat qo'shimchalaridan foydalanish uchun gigienik talablar"
9. Jahon Sog'liqni saqlash tashkiloti. LIKOPEN (SINTETIK) // FAO/VOZning Oziq-ov qat qo'shimchalari bo'yicha qo'shma ekspert qo'mitasi. Asl nusxadan arxivlangan, 2022-yil 13-oktabr.
10. EFSA oziq-ovqatlardagi likopenning xavfsizligini baholaydi ( Ingliz tili ) . yevropalik Ovqat Xavfsizlik Vakolat . 2022-yil 13-oktabrda olindi. Arxivlangan 13-oktabr, 2022-yil.
