CC BY
1PIYOZ UCHUN OPTIMAL SAQLASH SHARTLARI
1Одинаев Мирзамад Исаевич, 1 Jabborova Z.A.
1ТошДАУ кх.ф.ф.д., доцент, 2 tayanch doktarant https://doi.org/10.5281/zenodo.13950953
Annotatsiya. Piyoz (Allium) - loladoshlar oilasiga mansub ikki yillik va ko'p yillik o'tsimon o'simliklar turkumiga kiradi, sabzavot va manzarali ekin. Piyozboshning sabzavot ekinlariga bir pallalilar sinfi, piyozgullilar oilasiga mansub oddiy (bosh) piyoz, sarimsoq, porey piyoz, batun piyoz, shnitt-piyoz, ko'p yarusli piyoz, shalot piyoz, slizun piyoz, anzur piyoz kabi turlari va xillari kiradi. Piyoz juda ham qadimgi zamonlardan beri yetishtirilib kelinadigan o'simlik bo'lib, u eramizdan 4000 ming yil avval Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa Osiyo davlatlarida ma'lum va mashhur bo'lgan. Piyoz sovuqqa chidamli o'simlik. Mexanik tarkibi yengil qumoq bo'lgan och tusli bo'z tuproqlar piyoz uchun yaxshi hisoblanadi. Sho'rlangan va botqoq tuproqlar esa yaroqsiz. Bugungi kunda piyoz hosildorligi bo'yicha Xitoy, Hindiston, AQSH, Eron kabi davlatlar yetakchi o'rinni egallaydi. Mamlakatimiz sabzavotchiligida ham piyoz asosiy ekinlardan biri hisoblanadi. Yurtimiz hududida deyarli barcha viloyatlarda piyozning 55 navi ekiladi. Mamlakatimizda yetishtirilgan piyoz mahsuloti Ozarbayjon, Armaniston, Afg'oniston, Belorus Respublikasi, Bolgariya, Gruziya, Iroq, Eron, Qozog'iston, Kipr, Qirg'iziston, Latviya, Litva, Moldaviya, Mongoliya, BAA, Pokiston, Polsha, Rossiya, Suriya, Tojikiston, Turkmaniston, Turkiya, Ukraina va Estoniya davlatlariga eksport qilinadi. Piyozning yil davomida bozorda mavjud bo'lishini ta'minlash uchun piyozni saqlash juda muhimdir. Hosil yig'ishtirib olingandan keyingi asosiy yo'qotish, odatda uzoq muddatli saqlash tabiiy vazn yo'qotish, ko'rinishning yomonlashishi, sifat o'zgarishlari va boshqalar kabi piyozning uyqu fiziologiyasi bilan aniqlangan shakllar tufayli yuzaga keladi. Piyozni saqlash ko'p qirrali mavzu bo'lib, turli xil strategiyalarni o'z ichiga oladi. Ushbu maqolada turli xil piyoz saqlash tuzilmalarining o'lchami tafsilotlari va materiallaridagi o'zgarishlarni va uzoq muddatli saqlashning vaznning fiziologik yo'qolishi, unib chiqishi va chirishi kabi piyoz sifati ko'rsatkichlariga ta'sirini o'rganadi.
Kalit so'zlar: piyoz, saqlash, fiziologik omillar, tabiiy vazn yo'qotish, tinim davri, unib chiqish.
Kirish
Piyoz (Allium cepa L.) "Oshxona malikasi" [1] hisoblanadi va eng mashhur va iste'mol qilinadigan sabzavot piyozlari orasida muhim o'rinni egallaydi. U asrlar davomida o'stirib kelinmoqda. U Turkmaniston va Shimoliy Eronning og'ir mintaqalarida kelib chiqqan deb ishoniladi va Osiyoning janubi-g'arbiy qismi moslashish va xilma-xillik uchun muhim markaz hisoblanadi. O'rta er dengizi kabi katta xilma-xillikka ega bo'lgan boshqa mintaqalar muhim mos yozuvlar nuqtasidir [2, 3].
Hindistonda piyoz Xitoydan keyin dunyodagi ikkinchi yirik tijorat sabzavot ekini hisoblanadi. Xitoy, Hindiston va AQSh ulushiga jahon piyoz yetishtirishning 52 foizi to'g'ri keladi, bu 2017-yilda jami 8,7 milliard dollarni tashkil etadi [4]. Saqlash Xitoyning hosildan keyingi yo'qotishlarida muhim rol o'ynaydi, ammo Hindistonda saqlash va sotishda yo'qolgan piyoz umumiy yo'qotishlarning taxminan 42% ni tashkil qiladi [5, 6]. Rivojlangan mamlakatlardan farqli o'laroq, hosilni yig'ib olishdan keyingi yo'qotishlarning aksariyati chakana sotuvchilar, oziq-ovqat xizmatlari va iste'molchilar darajasida sodir bo'ladi va rivojlanayotgan mamlakatlar saqlash va sotish jarayonida sezilarli yo'qotishlarga duch kelishdi,
natijada ishlab chiqarishdan chakana savdo maydonchalarigacha bo'lgan umumiy yo'qotishlarning deyarli yarmiga olib keldi. [6].
O'zbekistonda piyoz yetishtirish qariyb 1196,30 ming gektar maydonni egallab, 20172018 yillarda 21402,41 ming mt. Biroq O'zbekistonning hosildorligi gektariga 16 metrik tonna bo'lib, Koreya Respublikasi (66,16 t/ga), AQSh (56,13 t/ga), Ispaniya (55,21 t/ga), Gollandiya (64,51 t/ga), Myanma (46,64 t/ga) kabi mamlakatlarnikidan ancha orqada. [7].
U sovuq mavsumda o'sadi, shuning uchun vegetatsiya davrida piyoz 12,8 dan 23 °C gacha bo'lgan optimal haroratga muhtoj. Katta hajmning shakllanishi uzoq kun va undan ham yuqori haroratni (20-25 ° C) talab qiladi. Piyoz navlarining xilma-xilligi yorug'lik davri va haroratning moslashuviga, piyozboshlarning saqlash muddatiga, moddaning tarkibiga, ta'mga va po'st rangiga bog'liq.
Piyoz tarkibida suv ko'p bo'lganligi sababli, piyoz saqlash sharoitlariga sezgir bo'lgan yarim tez buziladigan sabzavotlar hisoblanadi [8].
Piyozni saqlashda hosil yig'ishtirib olingandan keyingi yo'qotishlar katta muammo tug'diradi. Ilmiy asoslanmagan saqlash tuzilmalari, saqlash harorati, nisbiy namlik, ishlov berish usullari va saqlash muddati kabi omillar yo'qotishlarga yordam beradi. Saqlashdagi asosiy muammolar piyozboshning unib chiqishi, buzilish va fiziologik vazn yo'qotishdan iborat [9, 10]. Ushbu muammolarni yumshatish uchun yig'ishtirib olingandan keyingi yaxshi texnologiyalar va saqlash tuzilmalari muhim ahamiyatga ega. Piyozni saqlash muddatini uzaytirish fermerlar va tadbirkorlar uchun yaxshi moliyaviy foydaga olib keladi [11]. Buzilish darajasini minimallashtirish maqsadida piyozni saqlashning turli usullarini o'rganish bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar olib borilmoqda. Ushbu maqola saqlash sharoitlarining piyozning saqlanishiga ta'siriga qaratilgan.
Natija va muhokamalar.
Saqlash muhiti saqlash muddati va saqlash vaqtida piyozning yo'qolishiga sezilarli ta'sir qiladi. Turli mualliflar 1-jadvalda ko'rsatilganidek, turli xil saqlash sharoitlarini o'rganib chiqdilar va fiziologik vazn yo'qotish, istalmagan unib chiqish va saqlangan piyoz piyozlarining chirishini samarali kamaytiradigan tuzilmalarni ishlab chiqdilar. Global miqyosda piyozni saqlash savdo nuqtai nazaridan keng tarqalgan amaliyot emas edi [13]. Biroq, ichki va eksport talablari ortib borishi bilan saqlashga bo'lgan ehtiyoj ortdi.
Kam yo'qotishlar bilan ikkita harorat sharoiti aniqlangan: yuqori haroratli saqlash (25-30 °C) va past haroratli saqlash (0-20 °C). Namlikni 65 dan 70% gacha ushlab turish har ikkala harorat sharoitida ham eng yaxshi natijalarni beradi. Yuqori haroratda saqlash (25-30 °C) yuqori saqlash yo'qotishlariga (30-35%), lekin minimal saqlash xarajatlariga olib keladi, past haroratda saqlash esa (0-20 °C) minimal yo'qotishlarga olib keladi (0,5%), lekin yuqori saqlash xarajatlarni keltirib chiqaradi. [14].
Atrof-muhitni saqlash strukturasining yuqori harorati (25 °C dan yuqori) sezilarli vazn yo'qotishiga olib keladi, past harorat (10 °C dan yuqori) esa piyozboshlarning unib ketishini kamaytiradi. Yuqori namlik ham muhim rol o'ynaydi. Tripathi va Lawande (2019) [14] namlikni pasaytirish saqlash sharoitlarini yaxshilaydi, past namlik esa vazn yo'qotishini oshiradi. Kichik hajmdagi atmosfera saqlash odatda fermerlar uchun uyda foydalanish uchun arzon hisoblanadi.
Tegishli saqlash joylari bo'lmasa, vazn yo'qotish, unib chiqish va sifatni yo'qotishdan (quruq moddalar, shakar va vitamin C tarkibining kamayishi) yuqori darajada aziyat chekadi, Sharma va boshq., (2014) ta'kidlaganidek, keng miqyosda saqlash tavsiya etilmaydi[ 15].
Uzoq muddatli saqlash uchun to'g'ri saqlash talablari minimal harorat (0 dan 5 °C) va o'rta va kuchli nisbiy namlikni (60 dan 70% gacha) o'z ichiga oladi. Boshqa tomondan, yuqori
haroratlar (25 ° C dan yuqori), ferment faolligi tufayli iliq iqlim sharoitida unib chiqish va rivojlanishga to'sqinlik qiladi, ammo suvsizlanish va chirish natijasida sezilarli darajada suv va sifat yo'qotilishiga olib keladi.
Kimyoviy tuzilmaning o'zgarishi, unib chiqishi, ildiz otishi va suv yo'qotishlari qayta ishlash jarayonida piyoz piyoz sifatining yomonlashishiga sezilarli darajada yordam beradi. To'g'ri saqlash sharoitlari (harorat va namlik) o'rim-yig'imdan keyin piyozni yuqori sifatli saqlash uchun juda muhimdir. Unib chiqishi, ildiz otishi va transpiratsiyasi piyozning saqlash muddatini belgilashda muhim rol o'ynaydi [16, 17,].
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, piyoz butun dunyo bo'ylab qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat iste'molida muhim ahamiyatga ega. Hindiston eng yaxshi ishlab chiqaruvchilardan biri, ammo yo'qotishlarni kamaytirish va fermerlar va dilerlarning rentabelligini oshirish uchun hosildorlik va hosildan keyin qayta ishlashni yaxshilash imkoniyati mavjud. Piyozni saqlash tuzilmalarida hosildan keyingi yo'qotishlarni minimallashtirish uchun yaxshiroq saqlash usullari va texnologiyalari muhim ahamiyatga ega.
Piyoz yig'im-terimidan keyingi yo'qotishlarni kamaytirish va ko'proq yig'ib olingan piyoz iste'molchilarga maqbul sharoitda yetib borishini ta'minlash uchun yaxshilangan saqlash usullarini joriy etish juda muhimdir. Shu sababli, piyozni saqlash tuzilmalarini o'rganish va samaradorligini oshirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarga e'tibor qaratish va sarmoya kiritish zarur.
1-jadval
Piyoz uchun turli xil saqlash sharoitlari
Harorat (°C) Namlik (%) Ta'siri
25-30 °C 70 % Bu uyqu holatini saqlaydi va yuqori unib chiqishni to'xtatadi, lekin yuqori harorat ham nafas olish tezligini, quruqlikni va chirishni oshiradi.
10 °C pastda 50-55 % Bu biologik jarayonlarni sekinlashtiradi
0-5 °C yoki 2530 °C 55-70% Unib chiqishni tezlashtirib yuboradi
0-20 °C 65-70% Sovuqxonalarda umumiy saqlash yo'qotishlari atigi 5% ni tashkil etdi.
27 ± 2 °C 60-65% Suniy shamollatiladigan ombor uchun umumiy yo'qotish 7,14%
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Selvaraj S. Onion: Queen of the kitchen. Kisan World. 1976;3(12):32-34.
2. Fritsch RM, Friesen N. Allium Taxonomy View Project Biogeographical Dynamics of Plant Taxa and ClimateLandscape History of the Eurasian Steppe Belt: Genes Documenting History View Project.; c2002.
3. Hanelt P. Taxonomy, evolution and history. W: HD Rabinowitch, JL Brewster (red.), Onions and allied crops. CRC Press Boca Raton, FL. 1990;1:1-26.
4. Anonymous. Agriculture Horticulture Vegetables Onion Area, Production and Productivity of Onion in India; c2022.
5. Liu G. Food losses and food waste in china: A first estimate. OECD Food, Agric Fish Pap OECD Publ Paris. 2014;1(66):5-16.
6. Kitinoja L, Kader A. Small-scale postharvest practices: A manual for horticultural crops -postharvest technology center. Postharvest Hortic Ser. No 8E. 2002;4(8):4-34.
7. Chengappa PG, Manjunatha AV, Dimble V, Shah K. Competitive assessment of onion markets in India. Rep Prep Compet Comm India, Govt. India. 2012;1:1-118.
8. Endalew W, Getahun A, Demissew A, Ambaye T. Storage performance of naturally ventilated structure for onion bulbs. Agric Eng Int CIGR J. 2014;16(3):97-101.
9. Kassali R, Idowu EO. Economics of onion storage systems under tropical conditions. Int J Veg Sci. 2007;13(1):85-97.
10. Petropoulos SA, Ntatsi G, Fernandes, et al. Long-term storage effect on chemical composition, nutritional value and quality of Greek onion landrace "vatikiotiko." Food Chem. 2016;201:168-176.
11. Madhu B, Mudgal VD, Champawat PS. Storage of garlic bulbs (Allium sativum L.): A review. J Food Process Eng. 2019;42(6):1-6.
12. Lawande KE. Onion. Handb Herbs Spices Second Ed. 2012;1:417-429.
13. Tripathi PC, Lawande KE. Top and bottom ventilated onion storage structure. 2016;(8):1-14.
14. Tripathi PC, Lawande KE. Onion storage in tropical region: A review. Curr Hortic. 2019;7(2):15.
15. Sharma K, Assefa AD, Kim S, Ko EY, Park SW. Change in chemical composition of onion (Allium cepa L. cv. Sunpower) during post-storage under ambient conditions. New Zeal J Crop Hortic Sci. 2014;42(2):87-98.
16. Brewster J. Onions and other vegetable alliums. In: 2nd Edition. CAB Int., Wallingford, UK. 2008:15:5-23.
17. Gubb IR, Mac Tavish HS. Onion Pre-harvest and Postharvest Considerations. Published; c2002.
