CC BY
20
УДК 80 ББК 81.2-3
ХУСУСИЯТХ^ОИКОРБАСТИ Цодирова Фируза Рустамовна, ВОЖАХ^ОИ ЗИДМА ЪНО ДАР ЯК докторант (PHD)-u ДДХ ба номи акад.
АСАРИ ЧУГРОФИ Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
ОСОБЕННОСТИ Кадирова Фируза Рустамовна, ИСПОЛЬЗОВАНИЯ АНТОНИМОВ В докторант (PHD) ХГУ им. акад. Б.
ГЕОГРАФИЧЕСКОМ ТРУДЕ Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
PECULIARITIES OF USAGE OF Kadirova Firuza Rustamovna, Doctoral ANTONYMS IN THE GEOGRAPHICAL Student of KhSU named after academician
WORK B.Gafurov (Tajikistan Khujand)
Е-MAIL: fkodirova9101@mail.ru.
Калидвожа^о: «Цауоннома», Бакрон, лексикологияи таърихй, таснифоти антонимуо
Дар мацола дар мавриди вожауои муцобилмаънои таркиби лугавии яке аз цолибтарин асаруои цугрофй - «Цауоннома» баус рафтааст, ки онро дар асри XIII Мууаммад ибни Нациби Бакрон барои шаруи харитааш таълиф намудааст. Забони асар унсуруои гуногуни лексикиро фарогир аст, ки ощо барои таърихи забони адабии тоцикй ауамияти калон доранд. Таркиби лугавии асар бою рангин буда, дорои хазинаи бебауои аслии лугавй аст. Зимни омузиш маълум гардид, ки дар асар дар баробари дигар цабатуои лексики, вожауои антонимй низ дар мавридуои муайян ва бо мауорати баланде корбаст гардидаанд. Бакрон бо истифодаи васеи калимауои муцобилмаънои забонуои тоцики, араби ва гайра цолибияти асарро таъмин намудааст, зеро тавассути ин гурууи калимауо дар аксар маврид маъно ва матлаб боз уам дацицтару сауеутар инъикос ёфтааст.
Ключевые слова: «Джахан-наме», Бекран, историческая лексикология, антонимы, классификация антонимов
Изучаются антонимы лексического состава увлекательного географического сочинения XIII века "Джахан-наме", которое написано в качестве сопроводительного трактата к карте и автором которого является Мухаммад ибн Наджиб Бекран. Особое внимание уделено языку и способам выражения мысли, так как эти слова играют значительную роль в определении словарного состава языка конца XII - начала XIII века. В связи с этим делается вывод, что изучение словарного состава данного сочинения может обогатить лексический состав современного таджикского языка. В процессе изучения выяснено, что в сочинении, наряду с другими лексическими видами, в определённых моментах с большим мастерством использовались антонимы. Бекран с помощью антонимов таджикского, арабского и других языков обеспечил занимательность сочинения, так как в большинстве случаев с помощью данного типа слов цель и смысл выражаются более тонко и точно.
Key words: "Djahan-Name ", Bekran, historical lexicology, antonyms, classification of antonyms
The article dwells on the studies of antonyms included into the lexical structure of the entertaining geographical composition of the ХШ-th century "Djahan-Name" written as an accompanying treatise to the map whose author is Mukhammad ibn Nadjib Bekzan. Special attention is paid to language and the mode of expressing thought as these words play a considerable role for determination of the basic stock of language vocabulary at the end of the Xll-th - the beginning of the ХШ-th centuries. Proceeding from these factors the author comes to the conclusion that a study of the vocabulary presented in this composition can enrich the lexicon of modern Tajik language. It is elicited that alongside with other lexical types antonyms were used in certain sequences with great mastership. By virtue of the antonyms taken from Tajik, Arabic and other languages Bekran provided entertainment of the composition as in majority of cases aim and sense are expressed with more subtlety and accuracy with the help of this type of words.
Мукобил ва мухолиф будани маъно аломати аввалиндарачаи антонимдо ба шумор рафта, чи дар нутки шифодй ва чи дар нутки бадей чидати муассирии онро таъмин месозад. Антоним худ калимаи юнонй буда, маънои «номи мукобил»-ро ифода менамояд (10, 26). Дар хусуси ин гуруди калимадо мудаккикону забоншиносон нуктаю назари гуногун доранд. Аз чумла, дар забоншиносии точик мудаккиконе ба монанди Р.Еаффоров (4), Х.Мачидов (7), ХДалбакова (12), Тодирова (13) ва дигарон бо омузиши антонимдо машгул ва дар осори худ таърифдои мухталифи онро дода, таснифи гуногуни антонимдоро пешкаш намудаанд.
Забоншиноси варзидаи точик ^умрй Тодирова дар асари худ «Лексикаи забони адабии дозираи точик» вожадои зидмаъноро дамчун «калимадои ифодакунандаи маънои хилофи дамдигар» эзод дода, аз руи маъно ба 4 гуруд:
1. мафдумдои ба вазъият ва фаъолияти инсон, ба додисадои табиат ва умуман предметдо вобаста (доной-нодонй, тар-хушк, хуб-бад...);
2. мафдумдои замонй ва маконй (руз-шаб, рост-кач, дур-наздик...);
3. мафдумдои ба долати рудия, кайфият, диссиёти инсон вобаста (ханда-гиря, дустй-душманй, хушдолй-маъюсй...);
4. мафдумдои ба дам зидди ба амалу долати предмет вобаста (рафтан-нарафтан, дидан-надидан...), аз руи сохт ба 3 навъ (сода, сохта, мураккаб) ва аз руи мансубият ба диссадои нутк низ ба 3 кисм (антонимдои исм, сифат ва зарф) бо зикри мисолдо таксимбандй намудааст (13, 20-21).
Муаллифи китоби «Очеркдо оид ба лексикаи забони адабии дозираи точик», лу-гатшинос М.Мудаммадиев дар мавриди антонимдо дамчун «категорияи мудими лек-сикй», рабту фарки он аз тазод ва дигар махсусиятдояш сухан ронда, аз чидати мав-зуъ ва маъно ба 7 гуруд, яъне антонимдои ифода ё ишоракунандаи: 1) аломат, долат ва кобилияти шахс; 2) додисадои табиат; 3) номи вакт ва фаслдои сол; 4) масодат, дачм ва андоза; 5) муносибат, диссиёт ва долати шахс; 6) сифат ва хусусияти предмет аз чидати мазза ва таъм; 7) дачм, микдор ва сифати предмет чудо кардааст (9, 29-31).
Дар «Забони адабии дозираи точик» кайд шудааст, ки вожадои антонимй асосан дар таркиби сифатдо (нек - бад, калон - хурд, дур - наздик...) ба назар расида, аломату махсусиятро ифода менамоянд (4, 21).
Муаллифони «Каломи Камол» А.Абдукодиров ва А.Давронов тандо дар калима-дои сифатй вучуд доштани антонимдоро рад намуда, исбот кардаанд, ки ба чуз дис-садои мустакил дар калимадои ёридиданда низ антонимдо ба назар мерасанд (1, 39).
Мудаккик Медроб Чумъаев дар мавриди мавкеи антонимдо дар осори назмиву насрй хеле дурусту бамаврид кайд намудааст: «Х,арчанд мукобилгузорй дар назм нидоят зиёд истифода гардида, боиси таъсирбахш ва пуробурангу чолиб ифода ёфтани фикр мешавад, вале насри бадей низ аз ин истисно нест, зеро зиндагй худ аз тазоддо иборат аст ва тасвири дамин тазоддо нависандаро водор менамояд, ки аз калимадои мукобилмаъно истифода барад» (16, 128).
Дар вокеъ, антонимдо дар таркиби осори гуногун мавкеи муайяне дошта, бештар барои зикри маънидои хилофу мукобил хидмат менамоянд. Бо максади инъикос намудани мавкеъ ва дарачаи корбурди антонимдо дар осори чугрофй мо таркиби лугавии асари илмии карни XIII - «Ч,адоннома»-и Мудаммади Бакронро мавриди омузиш карор додем (2). «Чадоннома» аз чумлаи хазинадоест, ки оид ба вазъу шароит, хусусияту чолибият, афзалияту норасоии мавзеъ ва минтакадои ба Хоразмшод Мудаммад (солдои дукмронй 1200-1220) тааллукдошта, дамзамон оид ба харитаи тартибдодаи Бакрон («Ашколи аколим») маълумоти чолиби чугрофй медидад (3, 83; 17, 355). Бакрон бо дакиккорй ва мадорати баланд тасвири куллии мадаллу минтакадои гуногунро ба анчом расонидааст (6, 200-205). Забон ва тарзи баёни муаллиф низ кобили таваччуд ва бисёр шавковар буда, омузиши он дар муайянсозии таърихи инкишофи забони адабии точикй аз адамият холй находад буд.
Чй тавре ки донишманди машдури точик Носирчон Маъсумй кайд намудааст: "Манбаъ ва сарчашмаи ягонаи омузиши таърихи забони адабии точик асардои хаттии дар замондои гуногун бавучудомадаи илмй таърихй, расмй ва адабй мебошад. Ондо нормаи лугавй, услубй ва сохту хусусиятдои грамматикии забони адабиро равшан мекунанд, барои фадмонидани инкишофи таърихии забони адабй материал медиданд" (8, 153).
Забоншинос Д.Фозилов низ таъкид медорад, ки «омузиш ва тадкики забони адабиёти классикй, аз як тараф, барои муайян намудани хусусиятдои забони адабии точик дар давраи муайян адамият дошта бошад, аз тарафи дигар барои такмил ва ошкор намудани раванди инкишофи забони адабии муосири точик адамияти бузурги назарй ва амалиро дорад» (15, 5-6).
Бо такя ба назарияи забоншиносон мо таркиби лугавии «Ч,ах,оннома»-ро мавриди омузиш карор додем ва дар маколаи мазкур бевосита аз истифодаи антонимдо сухан меравад. Зимни омузиш дар таркиби асар маводи фактологии зиёдеро пайдо намудем, ки тавассути ин гуруди калимадо дар аксар маврид маъно ва матлаб боз дам дакиктару садедтар инъикос ёфтааст:
«Фурот обе бузург аст, аммо аз Дацла камтар бошад» (2, 48);
«Дам дар ин дарёмохие бошад, болои у як газ кам ё беш ва у дар хаво бипарад» (2, 86).
Дар чумладои болой сатди оби Фурот ва Дачла бо истифода аз антонимдои бузург ва кам ва андозаи модй тавассути калимадои кам-беш нишон дода шудааст. Дар мавриди дигар, дар фасли дадум зимни шарди мавкеи чойгиршавии куддо антоними рост ва чап корбаст гардидааст:
«Ва чун аз Рай ба Сипохон рави, Каркаскух бар дасти чап бошаду Сиё'хкух бар дастирост» (2; 57).
Аз мутолиаи асар бармеояд, ки муаллиф барои дастрасу дилпазиртар гардидани асари хеш кушидааст, то махсусияти ачиби дар як мавзеъ ва ё ашёро тасвир намояд. Аз чумла, тавассути антонимдои андак-азим, сабо-дабур, цастан-нишастани бод хатарнок будани Чубилот ном мавзеи дамшафати Торонро инъикос кардааст:
«Ba 6a Ha3duKuu TopoH Mae3eu dmapecm, ku ohpo «^y6unom» гyннд, yaM Mae3eu Maxyfi acm ea 6a audaK 6ode oh ^ мaeцyо xe3ad a3UM ea Kuwmu sapK, KyHad. Ba uyn 6odu ca6o e da6yp yacmau гирaд, Kuwmu 6u6andand, mo ea^me ku 6od 6uuwuuad» (2, 25).
A3 aHTOHHMx,OH 3HKpmyga Ka^HMau da6yp to aHgo3ae a3 ucTH^oga So3MoHgaacT. fla6yp BO^au apaSH Syga, MyKoSu.™ Sogu caSo oh Soge acT, kh a3 ^ohhSh mapK MeBa3ag (114, 185), atHe gaSyp Sogu a3 Tapa^u rapS Ba3aHgapo u^oga MeHaMoag (14, 395).
MyBO^HKH Ha3apuau goHumMaHgoHH 3aSoHmuHoc MatHou ryHoryHH Ka.mMax,o gap TapKuSu MaTH So3 x,aM gaKHKTapy MymaxxacTap u^oga MeeSaHg. A3 ^yM^a, gap TapKuSu acapu MaBpugu Ha3ap hh3 mo KajHMa^ou 3h£h Ba ^apoppo Mymoxuga HaMygeM, kh So MatHOH MyKoSu^ Sa Kop pa^TaaHg:
«Ba dap yydydu Ta6apucmoH uawMaecm 6a Ha3duKuu deye. Ba MapdyMOHu oh deya 06 a3 oh uawMa 6apandy xypand. Ba dap caypou oh deya ^nce KupM acm, ^Moame ku 6a 06 oeapdaH paeaHd, Kyw Medopand mo nou 6ap oh KupM nanuyand. Ba aгap Kace 6a xamo nou 6ap y nuyad, 06 dap ca6yu y гaндa ea manx waead ea an6amma namaeonad xypd ea yaMuynun waead yap Kac, ku a3 nacu y 6owad, o6aw ma6oy waeady 6a 3uen ond. Ammo yap ku dap newu y 6yead, o6u y 6a 3ueu naendy 6a Kapop 6owad» (2, 90).
Eoag Kang HaMoeM, kh «H,ax,OHHOMa» a3 Shct $ac.m xawaH ryHoryH TapKuS e$Ta, x,ap KagoMe gap HaBSaTH xyg moMHjH MyxraBOH ^o^hS acT. Maca^aH, gap $ac.m moH3gax,yM EaKpoH a3 xycycu Matpy^TapuH a^ouSora o^aM Mat^yMoT oBapgaacT, kh aKe a3 oh Kyx,u «na^aHroH» MeSomag:
«flap yydydu MaKpon a3 cyu KupMon Kyye acm, ku onpo «nanamon» xonand. A3 eau Kynyxe 6apгupu ea 6uwKanu, 6ap Mae3eu wuKacmanu y cypamu odaMu nadud ond, nuwacma e ucmoda e xyfima ea uyn oh 6o^upo 6uwKanu d^ap6opa yaMuynun nadud ond. Ba uandon ku MewuKanu, yaMuynun 6yead. Ba aгap oh Kynyxpo 6uKy6u ea 6a 06 map Kynuey гun Kynu ea 6unuyu mo xywK waead, oh гоy 6uwKanu, yaMuynun nadud ond» (2, 83).
Hh TaBpe kh gugaH MyMKHH acT, gap ^yM^au So^oh MaxcycuaTH ranpuMyKappapuH Ky^yxu Kyx, Kang myga, aHToHHMx,ou Tap Ba xymK Sa Kop pa^Taacr.
Ea hh MoHaHg, EaKpoH gap Sucep MaBpugx,o a3 aroMaTy a^ouSoT cyxaH Kapga, Ka^HMoTepo Sa Kop SypgaacT, «to Sa BaKTH MyTorna hh MaoHH Mat^yM Somag» (2, 12). BoKeaH x,aM, a3 MyTo^uau acap gap SapoSapu Mat^yMoTH ^yrpo^H, x,aMnyHHH HyKTacaH^HH Mya.mH$po hh3 nan SypgaH MyMKHH acT:
«Hh 6axw dapo3 гawm ea 6a mameun an^Mud, Maay030 (60 ey^du un -O.K..) a3 a^u6 6ok,u acm, aMMO uyn wapm эцoз acm, Mypoomu oh aenomap» (2, 92).
H,o.mSHaTH gurapu acap gap oh acT, kh aKcapu Bo^a^ou MyKoSu^MatHopo xygu Mya.raH$ TaBaccyTH 3HKpu Mypogu$x,o a3 3aSoHx,ou ranp mapx,y TaB3ex, gogaacT: «Ha^d 6onopo ryaHg gap ^yraTH apaS Ba eaep nuwe6po» (2, 105). Ka^HMa^ou "Ha^g" Ba "raBp" Ma^cy^u 3aSoHH apaSH Syga, hh TaBpe kh EaKpoH Kang HaMygaacT, aKe "3aMHHH Sa^aHg" Ba gurape "nacTHBy HyKypH"-po u^oga MeKyHag.
Ea hh MoHaHg, gap ^yM^au noeHH Bo^ax,ou MyKoSu^MatHou Maddy M,a3p So ucTH^oga a3 Mypogu^^o 3ued Ba ny^con TaB3ex, rapgugaacT:
«Mad(d) 3uedam wydanu 06 acm ea ^a3p nynconu oh» (2, 25).
flap MaBpugu gurap 3hmhh map^u Bacet Ba My^acca^u Ka^HMax,ou Ma3Kyp (Maggy ^a3p) a3 aHToHHM^ou gurap (upra^ot/Sa Kapopu xem oMagaH, 3uegaT/KaMTap, BacaT-yc-caMot/Ta^T-y^-ap3) hh3 KopSacT HaMyga, xoHaHgapo So BoKeuaTH ac^uu ^o^u oS gap 3aMoHH Maggy ^a3p omHo coxTaacT:
«Ва ба вацти мад(д) об цариб дах газ аз мавзеи хеш болотар ояд ва иртифоъ гирад ва ба вацти цазр ба царори хеш бозшавад. Ва мумкин ки ба баъзе мавозеъ зиёдат аз ин бошад ва ба баъзе камтар.
Аммо дар замони мадду цазр хилоф кардаанд. Баъзе гуянд, дар хар шаборузе ду бор бошад ва гуфтаанд, ки ин тааллуц ба рафтани мох дорад, ки чун цамар тулуъ кунад, оби дарё мад(д) кунад ва зиёдат гардад ва чун ба васат-ус-самоъ расад, цазр кунад ва нуцсон гираду ба царори хеш бозшавад. Ва хамчунин та^т-ул-арз таъсир кунад» (2, 26).
Калимадои «васат-ус-самоъ» ва «тадт-ул-арз» низ ба забони арабй тааллук дошта, «миёни осмон» ва «зери замин»-ро ифода мекунанд ва Бакрон ба василаи ин вожадо сатди баланду пастшавии оби бадру дарёдоро тасвир намудааст.
Зимни мутолиа ва чустучуи вожадои мукобилмаъно мо ба як махсусияти фардии асар дучор шудем, ки ин дам бошад, дар номи мавзеъ ва ё ашё баён гардидани маънодои зид аст. Масалан, дар фасли даштум зимни овардани маълумот дар бораи чазирадо, ба монанди дигар мавзеъдо, дамчунин номи чазирадо низ тавзед ёфтааст:
«Дам дар ацсои шимол дар цониби машриц аз цазираи «Мавли» гуфтем ду цазира аст, ки якеро «Амронус-ур-рицол» мегуянд ва якеро «Амронус-ун-нисо» ва хамоно ин лафзи «амронус» руми аст. Ва ин хар ду цазираи ба хам наздик аст, дар яке хама мардон бошанд ва дар дигаре хама занон» (2, 39).
Дар фасли дабдадум низ оид ба "маъдану чавдар ва гайри он" дарф зада, ном ва мавзеи дастраскунии аносири пурарзиш, аз чумла чавдари «ширин» ва «турш» кайд гардидааст:
«Дахна ин цавхар ду навъ бошад: якеро «ширин» хонанд ва дигареро «турш». Ва ширин аз Фаранг оранду онро «дахнаи фаранги» хонанд ва турш аз суи Кирмон оранд. Ва аз суи Кирмон низ навъе дигар меафтад, ки онро «туршу ширин» мехонанд. Ва ширин дар кони зар меёбанд ва турш дар кони мис» (2, 97).
Дар мавриди дигар, мо антонимдои ифодакунандаи мафхумхои тараф (машрик-магриб), аниктараш халичдои бадри Мудит (Машрикй-Магрибй)-ро мушодида намуда метавонем:
«...яке аз суи машриц ва он бузургтар аст ва онро дар кутуб «Халици машрици» хонанд ва дигаре аз суи магриб ва он хурдтарест ва уро «Халици магриби» хонанд» (2, 17).
Ба ин монанд, барои мушаххас намудани маълумоти гуногун муаллиф дар асар ин гуна унсурдои забонй, яъне антонимдоро ба таври фаровон истифода намудааст:
мадду цазр, хурду бузург, зиёдату нуцсон, манфиату мазаррат, ицмол (кутох)-дароз, бисёр-кам, обод-хароб, сармо-гарм, сардсер-гармсер, руз-шаб, ширин-турш, нацд/боло-гавр/нишеб, руз-шаб, васеъ-танг, рутубат-хушки, дарун-берун, дур-наздик, дароз/тулони-кутох/мухтасар (ицмол), бисёр/зиёд-кам/андак, цуфт тоц, ширин-талх, нек-ганда, торик-равшан, сиёх-сафед, сиёхранг-сапедпуст, аввал-охир, пушида-кушода, танхо-цамъ, сабо-дабур, рост-чап, баланд-паст, мабдаъ-нихоят...
Мабдаъ-нидоят:
«Ва агар бод рост цахад, як бод аз мабдаи (аввал, ибтидо - Ф.К) Халиц киштиро ба нидоят расонад» (2, 18);
Ибтидо-нидоят, камтар-бештар, дар чидати чануб-дар чидати шимол:
«Ва тули ин халиц аз хадди машриц, ки ибтидои уст, то Кулзуму Барбар ва Дабаша, ки ни^ояти уст, маблаг ду хазору шашсад фарсанг бошад ва арзи у мухталиф бувад. Цое бошад, ки (ба нухсад фарсанг бирасад ва цое бошад, ки) сесад фарсанг ва
KaMmap nu3. Ba 6ab3e a3 un ap3 dap yu^amu yauyd 6owad ea 6ab3e, ku 6emmap acm, dap yu^amu muMom (2, 18).
A3 ga^e^^ou So^oH gugaH MyMKHH acT, kh aKcapu Bo^ax,o HMpy3 hh3 Sa TaBpu Bacet ucTH^oga rapguga, oMMa^a^M MeSomaHg.
BoKeaH x,aM, Myx,aMMagu EaKpoH So ucTH^ogau Baceu Ka^HMax,ou MyKoSu^MatHou 3aSoHxou toh,hkh, apaSH Ba fanpa ^o^hShhth acappo TatMHH HaMygaacT. MyaMH$ gap acap 3hmhh mapx,y 3HKpu Mat^yMoT x,ap aK Ka^HMapo Sapou H^ogau Ma$x,yMH MyanaHe SaMaBpug ucTH^oga HaMyga, KymugaacT, kh oh Ma$x,yMx,o H^ogarapu MatHHH aMHKy gaKHK SomaHg. 3hmhh oMy3umu TapKuSu ^yraBHH hh acap mo TacgHKH aKHgau My^aKKHKH to^hk C.CaS3aeBpo gap MaBpugu «HyH chhohhmx,o Ka^HMax,ou 3ugMatHo x,aM gap Ba3tuaTH ryHoryHH HyTK Ba marabou ryHoryHe» Sa Kop pa^TaHamoHpo Mymoxuga HaMygeM (11, 26).
«Ba Xa3ap dy KaeMe 6owand: nKe KaeMu camdnycm 6owandy neKypyu ea d^ape cue^yupdaey 6a yundyeon Monand ea эwонpо «Kapoxa3ap» xonand. Ba pyc, yaMuynun, dy KaeM 6owand: depyuu ea audapyuu, aMMO M,yMna caned 6owand» (2, 112).
A3 pyu H^ogau MatHo aHToHHMx,ou TapKuSu acappo Sa TaBpu 3epuH rypyx,SaHgH
HaMygaH MyMKHH acT:
а) 3aMou ea eaKm: py3-maS, 3hmhctohh-toShctohh, aBBa^H Mox,-oxupH mo^...:
«Ba dap MaMnaKamu ^o6a ^a3upaecm a3 6aypu Ax3ap, ku onpo «Eapmux» xonand ea dap eau uMopam necm. Ba yap Kace, ku oh ^ pacad, wa6 Kapop namaeonad гupufim, 6a ca6a6u oh ku dap eau 6omyou Myxmanufi Mewaeand ea yeц yaueon na6unand. Ba uynun гynнд, ku oeo3u ma6n wynaeand ea oeo3u aemopy (iaM-bu eamap, ac6o6u MycuKu -O.K.) Ma30Mup (naaMayoe, ku 60 nau naeoxma Mewaeand -O.K ). Ba un yyMna 6a mad 6owad, 6a py3 yeц na6owad» (2, 40);
«Ba 6ab3e гynнд, ku waw Moyu moducmouu Mad (d) Kynad ea waw Moyu 3uMucmouu M,a3p Kynad. Ba 6ab3e гynнд a3 aeernu mox, KaMapu mo uayopday py3, ku nypu KaMap dap 3uedam 6owad, Mad (d) Kynad ea uyn nypu KaMap dap nyKcon waead, dap oxupu mox, M,a3p Kynad» (2, 26);
б)Myuocu6amy aMrn ea ea3^y %oxam: gycT-gymMaH, SeMop-cux,aT, 3HHga-Mypga, xaB$/xaTap/^a^oK-pa^o/xa^oc/Ha^oT, MaH^uaTy Ma3appaT, $ouga-3HeH, caBoS(gypycr)-xaTo, 3ueH-Kapop...:
«EapoyuMa 6a Xundycmon KaeMe 6owand a3 ynaMou эwон, ku эwонpо «EapayMan» xonand ea uyn un nafi3po цaмb Kynand, «EapoyuMa» гynнд. Эwон ^aMoame 6owand ea yaMe dabeo Kynand, ku aficynyo KyneM ea 6ad-on MaKcydyo 6apopeM, uyn %moK Kapdauu maxce ea cu^am dodauu maxcepo, ku 3ayp doda 6owand, e Mop гaзuдa 6owad, 6acmanu 6opony maгapг 6ap noyunme e deye ea yanny yKadu Kopyo ea Mautyuamy Ma3appam paconudanu xanKu Xydoepo» (2, 113);
«Ba aMMO paboda ^ncu Moyue acm, ku ypo uyn dap dacm гupu, dacm Menap3ad, mo a3 dacm nanfimad ea an6amma n^oy nameon dowm, mo ModoMe, ku 3uuda acm, aMMO uyn duMupad, 6umeon xypd ea yaMuyn d^ap Moyuen 6yead ea yeц mafioeym na6owady 3uene nadopad» (2, 47);
«...6abd a3 oh Myddamu 6ucmy yafim py3 MepafimeM, mo 6a yucope uand pacudeM xapod, 6a na3duKuu Kyye a3uM ea a3 oh yyMna nK yucop ododou 6yd ea dap eau mane uand 6ydand» (2, 110);
в)мицдору андоза: чуфт ток, дароз/тулонй/тафсил-кутод/мухтасар/ичмол, аризтар-камтар, бисёр/зиёд-кам/андак, васеъ/фарох-танг, бузург-хурд, беш-кам, зиёдату нуксон, мад(д)/зиёд-чазр/кам... :
«... ин дарёхоро ба тафсил ёд кунем ва аз кайфияти холи хар як тарафе бар сабили ицмол падид кунем» (2, 19);
«Аммо арзи у мухолиф бувад, цое ки аризтар аст, дувист фарсанг бошад ва кишти ба сездахруз убур кунад ва цое, ки камтар буд, шаст фарсанг бошад» (2, 23);
«Биёбони Хоразм миёни Хуросон ва Хоразм биёбоне маъруф аст ва холоти у ба касрати мушохида маълум. Агар дар шархи он итнобе (сухани дароз, татвили калом -Ф.К ) наравад, гараз эцоз (мухтасарбаёни - Ф.К ) бошад» (2, 64);
г) мавцеъ/намуд, масофа ва самт: берун/зодир-дарун/ботин, дур-наздик, огоз/аввал/мабдаъ-тамом/охир/нидоят, боди сабо-дабур, чап-рост, васат-ус-самоъ-тадт-ул-арз, зер-забар... :
«Ациц ва цазъ _ ин хар ду цавхар аз Яман оранд. Санге бошад дар сахро баргиранд ва руи уро бисоянд, то ациц ё цазъ берун ояд. Ва зохири ин санг мисли пусте бошад уро. Ва лавни зохири у мухолифи лавни ботин бувад» (2, 97);
«Ва бухайрахоро низ мавц бошад, аммо хар якеро бар андозаи у ва мавц аз дур падид ояд, мисли кухи бузурге ва ахли кишти цумла битарсанд аз гарца шудан, чун ба наздикии киштирасад, иртифои у камтар мешавад, то ба зери кишти берун шавад» (2, 29);
г) аломату хусусият: обод-хароб, муттасил-муфрад, ширин-турш, хуш-талх, нек-ганда, рутубат-хушкй, торик-равшан, сиёд-сафед, сиёдранг-сапедпуст, тандо-чамъ, нарм-сахт, начд/боло-гавр/нишеб, баланд-паст, сармо-гарм, сардсер-гармсер, пушида-кушода... :
«Ва оби у хуш бошад, аммо шури дорад» (2, 37);
«Ва уро чун аз дарё бароранд, нарм бошад ва баъд аз он чун бод бар вай занад сахт шавад ва аз цинси санг гардад» (2, 28);
Х,амин тавр, дар «Чадоннома» мукобилгузории вожадо барои дакиктар нишон додани фикри муаллиф хидмат намудаанд. Ба фикри мо, Бакрон ин гуна унсурдоро махсус мавриди истифода карор дода, кушидааст, то дама сухану тасвирот «хонандаро маълум гардад ва бар вай пушида намонад» (2, 66). Чоиз ба кайд аст, ки муаллиф ин максади худро ба хубй ба анчом расонидааст, зеро дар баробари дигар кабатдои лексикй, вожадои антонимй низ дар мавриддои муайян ва бо мадорати баланде корбаст гардидаанд. Аз омузиши «Чадоннома» ба чунин хулосае омадан мумкин аст, ки таркиби лугавии осори илмии чугрофй низ калимадои зидмаъноро бо теъдоди фаровоне дар бар мегирад.
Пайнавишт:
1. Абдуцодиров А., Давронов А. Каломи Камол. -Хуцанд: Рахим Чалил, 1998. -216 с.
2. Бакрон, Мухаммад ибни Нациб. Чахоннома/ Мухаммад ибни Нациби Бакрон. Бо кушиши Мухаммадамини Раёхи. - Техрон: Тобон, 1342. -164 с.
3. Бартольд В.В. Сочинения. Ч. 1./ В.В. Бартольд. - М.: Изд-во восточной литературы, 1963. -760 с.
4. Раффоров Р. Калимахои антонимы ва хусусиятои услубии ощо. //Мактаби советы. -Душанбе, 1977, № 2, - С. 25-27.
5. Забони адабии хозираи тоцик. Кисми 1. Барои мактабхои оли. -Душанбе: Маориф, 1982. -462 с.
6. Кодирова Ф. Мулохизахо роцеъ ба асари цугрофии царни ХШ. //Номаи Донишгох. -№3, -Хуцанд: Нури маърифат, 2017. -С. 200-205.
7. Мацидов Х- Антонимуои лугави //Маърифат, 1999, № 1-2. -С. 44-49.
8. Маъсуми Н. Асаруои мунтахаб. Иборат аз ду цилд. Цилди 2. Забоншиноси. -Душанбе: Ирфон. 1982. -352с.
9. Мууаммадиев М. Очеркуо оид ба лексикаи забони адабии уозираи тоцик. -Душанбе: Ирфон, 1968. -63 с.
10. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь- справочник лингвистических терминов. -М.: Просвещение, 1976. -544 с.
11. Сабзаев С. Забон ва услуби шоирони маорифпарвар. -Душанбе: Маориф, 2000. -101 с.
12. Талбакова X.. Лугати антонимуои забони адабии то цик. —Душанбе, 2000. -101 с.
13. Тоуирова К. Лексикаи забони адабии уозираи тоцик. -Душанбе,1967. -82 с.
14. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Иборат аз ду цилд. - Душанбе: Бухоро, 2008. Ц.1 -950с., Ц.2 -945с.
15. Фозилов Д.Ф. Хусусият^ои лексикии «Сафарнома»-и Носири Хусрав. -Душанбе: ДРТС, 2013. -168 с.
16. Цумъаев М. Хусусиятуои лексикию семантикии «Нафауоту-л-унс»-и Абдураумони Цоми. -Душанбе: Эцод, 2009. -160 с.
17. Энсиклопедияи советии тоцик. Ц. 1. - Душанбе, 1988. -668 с.
Reference Literature:
1. Abdukodirov A., Davronov A. Kalom Kamol. KamoV's Poetical Speech. - Khujand: Rakhim Djalil publishing-house, 1998. - 216pp.
2. Bahzon , Muhammad ibn Nadjib.The Book about the World//Muhammad inb Nadjib Bahzon . Under the editorship of Makhammadamin Rayohi -Tehran : The Brilliant Splendor , 1342 hijra -164 pp.
3. Bartold V.V. Compositions .V.1.//V.V.Bartold-M:Publishing -house of Oriental literature, 1963. -760pp
4. Gafforov R. Antonymic Words and their Stylistic Peculiarities //Soviet School -Dushanbe ,1977, №2. -pp. 25-27.
5. Modern Tajik literary Language. Part 1 .For higher school. -Dushanbe Enlightenment ,1982-462pp
6. Kodirova F.Some Considerations in Regard to the Geographical Written Production of the 13-th
Centure.//Scientific Notes of Khujand University -2017,№3.Khujand .Light of Enlightenment -pp . 200-205.
7. Madjidov N.Lexical Antonyms //Education, 1999, №№1-2. -pp. 44-49.
8. Masumi N. Selected words .In 2 volumes.V.2. Linguisties. Dushanbe : Cognition ,1968-63-pp
9. Mukhammadiyev M. Essays on the Lexis of Tajik Modern Literary Language. -Dushanbe: Cognition, 1968. -352pp.
10. Rozental D.E., Telenkova M.A. Reference -Distionary of Linguistic Terms .MEnlightenment, 1976. -544pp.
11. Sabzayev S.Language and Style of Poets -Enlighteners. - Dushanbe: Enlightenment, 2000. -101 pp.
12. Talbakova Kh.The Dictionary of Antonyms ofTajik Literary Language. -Dushanbe.2000. -101pp.
13. Tahirova K. Lexis of Modern Literary Language. -Dushanbe,1967. - 82 pp.
14. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. In two volumes -Dushanbe : Bukhara. 2008. V.1.-950pp, V.2. -945pp.
15. Foziliv D.F. Lexical Peculiazities of Nosir Khusrav <<The Book about Travels». Dushanbe, 2013. -168 pp.
16. Djumayev M. Lexical -Semantic Peculiarities of <<Nafahoty - l - uns >> by Abdurrakhman Djami - Dushanbe : Greation , 2009. -160 pp.
17. Tajik Soviet Encyclopaedia. V.1.- Dushanbe ,1988. -668 pp.
