CC BY
19Paxta tozalash zavodi xomashyosi yaranish jarayoni haqida
umumiy ma'lumot
A.Mamasharipov M.Maxmudova
Annotatsiya: Ushbu maqolada paxta tozalash zavodi xomashyosi yaranish jarayoni haqida umumiy ma'lumot keltirilgan.
Kalit so'zlar: paxta, zavod, xomashyo, jarayon
General information about the process of creating raw
materials of the cotton gin
A.Mamasharipov M.Makhmudova
Abstract: This article provides general information about the process of creating raw materials of a cotton gin.
Keywords: cotton, plant, raw material, process
Paxtani dastlabki ishlash sanoatining kelajagi, uning rivojlanishi uchun ishlab chiqarish korxonalarini malakali va bilimli kadrlar bilan ta'minlash eng asosiy omil bo'lib hisoblanadi.
Chigitli paxta jinlash protsessida undagi ifloslik va chet qo'shilmalarniing tola sifatiga zarar keltirmasligi uchun ular kuritish-tozalash va tozalash tsexlariga o'rnatilgan mashinalar yordamida oldindan tozalab olinadi.
Paxta g'o'za ko'saklarining yetishishi davrida barg va shohchalar quriy boshlaydi, mo'rt bo'lib, oson sinib maydalanadi va ochilgan paxtaga ilashib uni ifloslantiradi.
G'o'za faqat paxta xom ashyosi olish uchungina ekiladi. G'o'za ekiladigan hududlarning yalpi gazlashtirilishi tufayli Qishloq joylarda G'o'zapoyaning yoqilg'i sifatida ishlatilishi ilgarigi ahamiyatini yo'qotmoqda. Undan qurilish materiallari olish uchun g'o'zapoyasini qayta ishlash qisman yo'lga qo'yilmoqda.
Paxta xom ashyosidan ishlab chiqariladigan asosiy mahsulot paxta tolasi hisoblanadi. Shuning uchun dunyoda paxta tolasining sifati bo'yicha klassifikatsiyalanadi. O'zbekistonda paxtani tolasining sifati bo'yicha klassifikatsiyalash sistemasi qabul qilingan.
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
623
Xozirgi davrda to'qimachilik klasterlari haxtani qayta ishlash uchun xonashyoni ya'ni g'o'zani o'zi ekib, ytishtirib tayyorlamoqda. Klasterlar yz]ngi yashkil qilinganligi uchun g'o'zaning navlariga alohida e'tibor berish kerak bo'ladi.
G'o'zaning selektsion navi ma'lum morfologik va agroxo'jalik belgi-lariga ega bo'lib, ilmiy-tadqiqot muassasasida selektsiyaning ilmiy usul asosida yaratilib ishlab chiqarilgan va xo'jalik nuqtai nazaridan qiymat-ga ega bo'lgan g'o'za navidir. (Paxtachilik entsiklopediyasi 2 tom, 216 bet).
O'zbekiston Respublikasi hududlarida keyingi yillarda g'o'zaning 10 dan ortiqroq rayonlashtirilgan selektsion navlari ekilmoqda. Namangan 77 navi ko'proq Qashqadaryo viloyatida, Xorazm 127 navi - Xorazm viloyati-da, Buxoro 6, Namangan 77, S-6524 kabi navlar respublikaning ko'pgina viloyatlarida ekilib kelinmoqda.
Yangi navlarni ma'lum darajada cheklangan holda paxta ekiladigan xududlarga mo'ljallab yaratilishi maqsadga muvofiqdir, chunki har bir hudud sharoitiga moslashtirilib yaratilgan yangi navlar erta pisharligi, yuqori hosildorligi va tola chiqishining yuqoriligi, hamda kasalliklarga chidamliligi bilan amaldagi navlardan ustunligini ko'rsatsa maqsadga erishilgan hisoblanadi.
Asosiy maydonlarda ekilayotgan paxta navlarining ba'zi bir o'rtacha aniqliqdagi agroxo'jalik ko'rsatkichlari 1.4-jadvalda keltirilgan. Bu ko'rsatkichlar ma'lum miqdorda navlarni o'zaro taqqoslash imkonini beradi. Bunda tola chiqish ko'rsatkichi selektsiya sohasida qabul qilingan uslub bilan aniqlangan.
1-jadval
Paxtani davlat agroxo'jalik ekinlari ro'yxatiga kiritilib O'zbekiston Respublikasi hududida ekishga tavsiya etilgan navlarining ba'zi bir o'rtacha aniqlikdagi
agroxo'jalik ko'rsatkichlari
Selektsion nav Respublika Vegeta tsion Hosildorlik, Tola Bir ko'- Vilt Davlat
bo'ycha davri, kunlar q/ha chiqishi sakdagi bilan reestriga
ekiladigan foiz paxtani kasal kirgan
maydon, massasi, lanish darajasi,
ming ga g foiz sanasi, yil
S-4727 86,0 115-121 23,7-35,1 36,2-36,9 5,0-5,9 8,8 1961
Toshkent 6 18,1 111-117 32,8-38,0 35,6-36,3 4,7-5,7 25,5 1981
An-Boyovut 2 187,3 114-118 31,3- 48,2 34,7-35,5 5,0-6,1 2,9-9,0 1983
S-6524 291,1 110-123 34,0-37,1 34,3-36,2 4,9-5,5 4,1-1,4 1988
Buxoro 6 286,2 127-131 31,5-51,7 35,5-36,3 5,9-7,4 1,0-3,2 1990
Namangan 77 155,8 119-127 31,4-45,6 37,2-39,9 4,5-6,4 1,0-0,1 1994
Xorazm 127 68,9 109-131 40,8 37,0 5,2 - 1997
Termiz 31 13,0 119 41,0 32,9 2,8 9,0 1998
Omad 15,8 121 33,3-44,6 35,1-36,4 4,9-6,1 1,5-2,9 1999
Oqdaryo 6 204,8 117-128 38,1-44,5 35,1-36,9 5,0-6,0 2,3-3,5 2000
Oqqo'rg'on 2 23,2 104-128 38,9 35,5-37,1 4,9-6,1 1,0-5,0 2000
Mexnat 17,7 114-117 33,5-36,8 35,2-37,9 4,8-6,0 9,0 2001
Korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotlar sifatini laboratoriya bo'limi nazorat qiladi. Korxona laboratoriyalari O'zdavstandart laboratoriyalari tomonidan umumiy attestatsiyadan o'tkaziladi. Attestatsiya - bu kompleks tekshirish bo'lib, laboratoriyani metrologik ta'minoti va unda olib borilayotgan ishlarning spetsifikatsini baxolashdan iborat.
Xom-ashyo, polufabrikatlar, materiallar va tayyor mahsulotlarning kimyoviy tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyatlarini o'lchashni bir xilliligini va ishonchliligini ta'minlash maqsadida Uzdavstandartning xududiy organlarining vakillari ishtirokida attestatsiya o'tkaziladi.
Attestatsiyadan o'tkazishning asosiy maqsadi, laboratoriya vazifasidan kelib chiqqan xolda, laboratoriyadagi zaruriy shart-sharoitlar mavjudligini tekshirish, baxolash va rasman tasdiqlashdan iboratdir. Ikki xil attestatsiya turi mavjud:
1. barcha ishlayotgan mavjud laboratoriyalarni 5 yilda bir marta tekshirishdan o'tkazish;
2. barcha ishlayotgan mavjud laboratoriyalarni va yangi tashkil qilinayotgan laboratoriyalarni 1 yilda bir marta attestatsiyadan o'tkazish;
Bir necha yillar davomida asosiy maydonlarda ekilayotgan paxta navlarining tolalari bo'yicha umumlashtirilgan texnologik xususiyatlari 5- jadvalda keltirilgan.
Paxta selektsion navlarining tolalari bo'yicha texnolgik xususiyatlari
2-jadval
Selektsion navi Shtapel Chiziqli Nisbiy uzi lish Mikroneyr Tipi
massaviy zichligi, m-tex kuchi,- gf/tex ko'rsat kichi
uzunligi,
mm
Uzun tolali navlar
Termiz 31 36,0 153 30,2 - 3
O'rta tolali navlar
S-6524 33,5 159 25,8 4,2 4
S-4727 31,7 177 25,1 4,5 5
Toshkent 6 31,9 169 24,6 4,5 5
An-Boyovut 2 31,8 171 25,1 4,3 5
Buxoro 6 32,5 167 25,5 4,0 5
Namangan 77 32,4 176 25,0 4,1 5
Xorazm 127 33,6 179 25,3 4,4 4
Omad 32,6 185 24,4 4,3 5
Oqqo'rg'on 2 32,6 167 25,4 4,1 5
SHaraf 75 32,7 157 24,5 4,5 5
Mexnat 32,1 172 24,6 4,4 5
Oqdaryo 6 34,0 178 25,1 - 5
^OHgamHH^raH agaßnernap
1. r.^.^aööopoB. «tararan naxTaHH KaHTa amnam» TomKeHT «YKmyBHH» 1987 Han.
2. 3.3HKpneeB. «naxTaHH gaeraaÖKH KaHTa amnam» TomKeHT «MexHaT» 2002
3. Г.И.Мирошниченко. «Основы проектирования хлопкоочистительных машин» Москва «Машиностроение» 1972 год.
4. Тиллаев М.Т. «Процесс пильного джинирования хлопка-сырца». Ташкент, ФАН, 2000, 144 стр.
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
626
