CC BY
35
ՀԱՐԱՎԱՑԻՆ ՕՍԻԱՑԻ ՇՈՒՐՋ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Գացիկ Հարությունյան
Ազգային փոքրամասնությունների ճակատագիրը պայմանավորված է իշխող ազգի մարդասիրությամբ և քաղաքակրթվածությամբ։
Լորդ Ակտոն (1834 - 1901)
Հարավային Օսիայի խնդրի հետ կապված Ռուսաստանի իրագործած ռազմական գործողությունները սահմանվել են որպես «լոկալ» և «արդարացի» պատերազմ։ Ներկայացվել են հակամարտությանն ուղեկցող տեղեկատվական պատերազմի որոշ առանձնահատկություններ և վերլուծվել են հակամարտող կողմերի, այդ թվում ԱՄՆ-ի, պատերազմը սկսելու հնարավոր դրդապատճառներն ու նկատառումները։ Ցույց է տրվել, որ դիտարկվող ռազմաքաղաքական զարգացումները ենթարկվում են Երկրորդ սառը պատերազմի տրամաբանությանը և հենված են երրորդ սերնդի տեղեկատվական պատերազմների ռազմավարության վրա։
Հարավային Օսիայի խնդրի հետ կապված 2008թ. օգոստոսյան զարգացումները հանգեցրին նոր աշխարհաքաղաքական իրողությունների, որոնց ադեկ-վատ ընկալումը և հետևություններ անելը առաջնահերթ խնդիր է և ՀՀ որոշումներ ընդունող քաղաքական ընտրանու, և վերլուծաբանական հանրության համար։ Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև տեղի ունեցած ռազմական հակամարտությունն ունի բազմաթիվ բաղադրիչներ և հարթություններ, այսինքն այդ գործընթացի համալիր հետազոտությունը դեռևս երկար ժամանակ հրատապ է լինելու վերլուծաբանների համար։ Հոդվածում փորձել ենք սահմանումներ տալ ռազմաքաղաքական գործընթացներին, դիտարկել դրանց առանձնահատկությունները և հնարավոր դրդապատճառները։ Որպես ելակետ ընդունվել է այն մոտեցումը, ըստ որի կատարվածը հստակորեն ենթարկվում է բազմաբևեռ համակարգին բնորոշ Երկրորդ սառը պատերազմի տրամաբանությանը [1]։ Ներկայացված է նաև տեսակետ, համաձայն որի հակամարտության կողմ հանդիսացող Միացյալ Նահանգներն իր գործողություններում ղեկավարվել է երրորդ սերնդի տեղեկատվական պատերազմներին բնորոշ ռազմավարությամբ [2]։ Նման մոտեցումները պետք 3
3
Գ.Հարություեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
է որ եպաստեե վրաց-ռուսակաե պատերազմի վերաբերյալ հեարավորիես օբյեկտիվ պատկերացումեերի ձևավորմաեը, իեչը թույլ կտա որոշ հետևու-թյուեեեր և կաեխատեսումեեր աեել գոեե մարտավարակաե հեռաեկարի համատեքստում:
<Լոկալ» և «արդարացի» պատերազմ. Իեչպես հայտեի է, Առաջիե սառը պատերազմիե հատուկ էիե սահմաեափակ տարածքեերում ըեթացող «լոկալ պատերազմեերը»1, որոեց օրիեակեերե եե Կորեայում (1950-1953թթ.), Վիետեա-մում (1959-1975թթ.) և Աֆղաեստաեում (1979-1987թթ.) տեղի ուեեցած պատե-րազմակաե իրադարձություեեերը [3]. Երկբևեռ աշխարհակարգում լոկալ պատերազմեերը յուրահատուկ «հարթակեեր» էիե, որտեղ միմյաեց դեմ հակամարտում էիե ԱՄՆ-ը և ԽՍՀՄ-ը, որոեց ըեթացքում, սակայե, երաեց զիեված ուժերը (ԶՈւ) միմյաեց հետ պաշտոեակաե և աեմիջակաե ռազմակաե շփում չուեեիե, քաեի որ դա կարող էր հաեգեցեել միջուկայիե աղետի. Կորեայում և Վիետեամում աեմիջակաե պատերազմող կողմ էր ԱՄՆ-ը, որիե աեուղղա-կիորեե հակազդում էր խորհրդայիե ռազմակաե եերուժը, իսկ Աֆղաեստաեում պատկերը հակառակե էր: Հատկաեշակաե է, որ եերկայում Իրաքում և Աֆղաեստաեում ԱՄՆ-ի կողմից վարվող լոկալ պատերազմեերում Ռուսաստաեը դիմակայող կողմ չէ. Աֆղաեստաեի պարագայում ՌԴ-ե աեգամ հաղորդակ-ցակաե բեույթի որոշ աջակցություե է ցուցաբերում ԱՄՆ-իե (ՆԱՏՕ-իե)1 2 3 4, իսկ Իրաքի պարագայում աեհամաձայեություեեերե արտահայտվում եե դիվաեա-գիտակաե (օրիեակ իրաքյաե զարգացումեերում ակտիվ դիրքորոշում ուեեցող Իրաեիե ցույց տրվող ռուսակաե աջակցությամբ) և տետեսակաե (ռուսակաե եավթայիե ըեկերություեեերի խեդիրեերը) հարթություեեերում:
Վերոեշյալի համատեքստում Ռուսաստաե- Վրաստաե ռազմակաե ըեդ-հարումե առաջիե «լոկալ պատերազմե» է հաեդիսաեում, որը եեթարկվում է արդեե Երկրորդ սառը պատերազմի տրամաբաեությաեը և որի ըեթացքում առաջիե աեգամ ԱՄՆ-ՌԴ հակասություեեերե ըեդուեեցիե ռազմակաե բեույթ: Այսիեքե կարելի է ամրագրել, որ եերկայիս գլոբալ քաղաքակաե գործըեթաց-եերը լիովիե եեթարկվում եե դասակաե սառը պատերազմի «կաեոեեերիե», իեչե իր հերթիե վկայում է բազմաբևեռ աշխարհակարգի վերջեակաե ձևավոր-մաե մասիե:
Հարկ է եշել, որ ռազմագիտություեում պատերազմեերը բեութագրվում եե3 եաև որպես «արդարացի» և «ոչ արդարացի»: Այդ տեսաեկյուեից, թերևս,
1 http://www.voina-i-mir.ru/dicdefinition/?id=83
2 Պատերազմի հետևաեքով ՌԴ-ՆԱՏՕ հարաբերություեեերի սառեցումը, համաձայե ՌԴ պաշտոեատար աեձաեց հայտարարություեեերի, կարող է հաեգեցեել փոփոխություեեերի եաև այս ոլորտում:
3 Պատերազմեերը բեութագրող սահմաեումեերը (որակավորումեերը) մասեագիտակաե գրակաեություեում մեկ տասեյակից ավելիե եե (տե ս [3]):
4
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
Գ.Հարություեյաե
կասկած չի հարուցում, որ օսական և ռուսական կողմերը վարում էիե դասական «արդարացի» պատերազմ1. իրեեց հայրենիքում բնակվող օս (ալաե) ժողովուրդը Ռուսաստանի օգնությամբ1 2 պաշտպաեեց իր ազգային իեքեություեը, ֆիզիկական գոյությունը և պատմական տարածքը: Վրաստաեի և երա դաշնակիցների կողմից վարվող պատերազմը պետք է ընդունել որպես ոչ արդարացի և ԽՍՀՄ-ում իրեեց ունեցած «միկրոկայսրությաե» վերակաեգեմաեե ուղղված հակաժողովրդավարակաե ու հակամարդկային գործողություն:
Տոտալ տեղեկատվական գործողություններ. Հակամարտության տեղեկատվական բաղադրիչը կարիք ուեի առաեձիե և ծավալուն հետազոտության, այդ պատճառով մեեք ըեդամեեը կառաեձեացեեեք տեղեկատվական պատերազմի ըեդամեեը մի քաեի առանձնահատկություն:
Գործընթացները մեդիաոլորտում հիշեցնում էիե Առաջին սառը պատերազմի ագիտացիոե-պրոպագաեդիստակաե պայքարը, երբ ԱՄՆ-ը և ԽՍՀՄ-ը տոտալ ձևով տրամագծորեն հակառակ և իրարամերժ տեղեկատվություն էիե սփռում, որը հիմնականում նախատեսված էր սեփական լսարանի համար: Սառը պատերազմի ավանդույթների համաձայն Թբիլիսիե արգելափակեց իր տարածքում ոչ միայն ռուսական հեռուստակայանների, այլև համեմատաբար հավասարակշռված Eumnews-ի հաղորդումները: Տեխնիկական արգելափակման փորձեր կատարվեցին ԱՄՆ-ում, երբ Fox News հեռուստակայանի հաղորդման ժամանակ ընդհատվեց հարցազրույցի հրավիրված օսուհու ելույթը: Բնականաբար, պրոպագանդիստական պայքարում ապատեղեկատվակաե գործողությունները մեծ տեսակարար կշիռ ունեին3:
Հատկանշական է նաև, որ եվրոպական ԶԼՄ-ում կարելի էր հանդիպել ավելի կշռադատված մոտեցումների, որոնք չարդարացեելով ռուսական կողմին միևնույն ժամանակ քննադատում էիե Սահակաշվիլու վարչախմբի գործողությունները:
Պատերազմի մարդասիրական և բարոյական գործոնը շոշափվում էր հիմնականում ռուսական լրատվամիջոցներում, իսկ ամերիկյան ԶԼՄ-ե շեշտադրում էր Վրաստաեի տարածքային ամբողջականության խնդրի վրա: Այս-պիսով կարծես թե խախտվեց Առաջին սառը պատերազմի այն ավանդույթը, համաձայն որի մարդասիրական խնդիրների կարևորումը Արևմուտքի մենատիրությունն էր հանդիսանում4 5: Նկատենք, որ այս հանգամանքը թուլացնում
1 http://www.voina-i-mir.ru/dicdefinition/?id=80
2 Ռուսաստանի «արդարացի պատերազմական» գործողությունները թույլ տվեցին որոշ քաղաքագետների մեկնաբանել դրանք որպես ճնշված ժողովուրդեերիե փրկելու (ինչպես դա տեղի ունեցավ 19–րդ դարում օսմանյան լծից բուլղարներին ազատագրելու պարագայում) ռուսական ավանդույթի վերականգնում:
3 Տե ս, օրինակ http://lenta.ru/news/2008/09/08/cnn/
4 Դա առանձնապես հատկանշական էր 1968թ, երբ խորհրդային զորքերը մտան Չեխոսլովակիա, և այդ համատեքստում պետք է նկատել, որ առաեձիե արևմտյան լրատվամիջոցների կատարած համեմատությունները, թե Ռուսաստանի ներկայիս գործողությունները հիշեցնում եե չեխոսլովակյաե դեպքերը, միանգամայն զուրկ եե որևէ հիմնավորումից:
5
ԳՀարություեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
էր արևմտյան քարոզչությունը և զգացական լիցք էր հաղորդում ռուսաստա-եյաեիե դարձնելով այն ավելի արդյունավետ։ Թերևս, այս հանգամանքի գիտակցումն էր, որ քարոզչական հարուստ ավանդույթներ ունեցող BBC-ի ռու-սալեզու կայքի նյութերը միանշանակ հակառուսական չէիե, քաեի որ դա կարող էր վարկաբեկել բրիտանական լրատվամիջոցը ռուսական լսարանի առջև:
Կիբեոհարձակումների ոլորտում նախահարձակը, թերևս, նույնպես վրացական կողմե էր. օգոստոսի 8-իե, Ցխիեվալի հրետակոծմանը զուգահեռ, հաքերակաե կիբեռհարձակումեերի ենթարկվեց հարավօսակաե վեբկայքերի մի զգալի մասը (www.osradio.ru, www.osinform.ru և ուրիշներ): Ավելի ուշ հարձակումներ կատարվեցին եաև ռուսաստաեյաե լրատվամիջոցների, մասնավորապես աեգլերեե հաղորդվող Russia Today հեռուստաալիքի կայքի վրա: Պատասխան քայլերն իրեեց չսպասեցրիե. «կոտրվեցին» նախագահ Սահակա-շվիլու, Վրաստաեի պառլամենտի, կառավարության, ԱԳՆ-ի և պետական այլ մարմինների կայքերը:
Հայկական լրատվամիջոցները հավասարակշռված, բայց այեքաե էլ բովանդակալից չէիե լուսաբանում գործընթացները: Այդ համատեքստում առաեձեացեեեք «Արմենիա» հեռուսատեսությամբ թողարկվող «Ամերիկայի ձայնի» մեկնաբան Մարատյաեի ավելի քան պարզունակ մեկեաբաեություեե (12.08.08) այն մասին, թե ԱՄՆ-ը ռազմական օգնություն չցուցաբերեց Վրաս-տաեիե այն պատճառով, որ նախագահ Սահակաշվիլիե ըետրություեեերի ժամանակ խախտումներ էր թույլ տվել1:
Հակամարտության ընթացքը ևս մեկ անգամ շեշտեց տեղեկատվական գործոնի կարևորությունն արդի ռազմաքաղաքական գործընթացներում: Կան եաև բոլոր հիմքերը պնդելու, որ ռազմական գործողությունները մասն էին կազմում երրորդ սերնդի տեղեկատվական պատերազմի: Սակայն նման մոտեցումը ենթադրում է նախապես պատերազմի հնարավոր դրդապատճառների քննարկում:
Պատերազմական գործողությունների հնարավոր դրդապատճառները.
Մինչ օգոստոսյան պատերազմի սկիզբը Վրաստաեե իր նախկին ինքնավարությունների Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հաերապետություեեերի (ՀՕՀ և ԱՀ) նկատմամբ վարում էր դիրքայիե-հոգեբաեակաե պատերազմ: Նկատենք, որ վրացական կողմի ամերիկյան և բրիտանական խորհրդատուների կողմից ղեկավարվող1 2 գործողություեեերը, որոնց նպաստում էին ՀՕՀ և
1 Նշենք, որ «դեմոկրատական» իդեալների այս կարգի մեկեաբաեումեերը կրկնօրինակում եե «կոմունիստական» պրոպագանդան, ինչն աեուղղակիորեե կարող է վկայել այն մասին, որ հեռանկարում ժոողովրդա-վարակաե գաղափարախոսությունը կարող է և կիսել կոմունիստականի ճակատագիրը:
2 Հարկ է նկատել, որ տեղեկատվակաե-հոգեբաեակաե հարթությունում վրացական ներկայիս իշխանությունները նույնպես բավական հմուտ եե գործում:
6
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ԳՀարություեյաե
ԱՀ տարածքների աշխարհագրությունը և էթնիկական առումով ոչ միատարր բնակչությունը, բավական արդյունավետ էին։ Թբիլիսին բավական հաջող էր իրագործում այսպես կոչված «սողացող էքսպանսիայի» ռազմավարությունը. վերահսկողության տակ վերցվեց Կոդորի կիրճը, իսկ ՀՕՀ տարածքում ամրացվեցին վրացական հենակետերը։ Ստեղծված իրավիճակը կարծես թե պետք է բավարարեր ամերիկացիներին, քանի որ Վրաստանից ռուսաստա-նյան ԶՈւ-ի դուրսբերումից հետո շարունակական լարվածության բուֆերային գոտիներ ունենալը (ի դեմս ՀՕՀ-ի և ԱՀ-ի) ՌԴ սահմաններում ռազմավարական տեսանկյունից կարծես թե շահեկան էր։ Դա թույլ էր տալիս վերահսկել էներգակիր խողովակաշարերը, մոտ լինել Հյուսիսային Կովկասի լարվածության կենտրոններին, ունենալ ռազմական հենակետեր Իրանին օդային հարվածներ հասցնելու համար և, ամենագլխավորը «փակել ռուսների մուտքը» Հարավային Կովկաս։ Միևնույն ժամանակ, բուֆերային գոտիների անորոշ կարգավիճակը և ուրվագծերն ընդհանուր առմամբ ձևավորում են «ամորֆ» և դինամիկ իրավիճակ, ինչն անկանխատեսելի էր դարձնում քաղաքական հեռանկարը։ Այսինքն Վրաստան - «նախկին ինքնավարություններ» հարաբերությունների ապագան, հաշվի առնելով ռուսական գործոնի գլոբալ և տարա-ծաշրջանային ակտուալացումը, ռիսկեր էր պարունակում ԱՄՆ-ի համար։
Ակնհայտ է նաև, որ Վրաստանի այսպես կոչված «տարածքային ամբողջականության» վերականգնման հարցը առանձնապես չպետք է մտահոգեր Վաշինգտոնին։ Ավելին. այդ հիմնախնդրի շարունակական առկայությունը յուրահատուկ երաշխիք է ԱՄՆ-ի համար Վրաստանի հետ երկարատև հարաբերություններ ունենալու տեսանկյունից։
Վերոնշյալ հանգամանքները հիմք են ծառայում վերլուծաբանների մի մասի համար, չժխտելով ամերիկյան գործոնի կարևորությունը1, համարել, որ պատերազմական գործողություններ սկսելու նախաձեռնությունը պատկանում էր բացառապես Վրաստանի նախագահին և պայմանավորված էր նրա անհեռատես քաղաքականությամբ ու անհատական հայտնի հատկանիշներով։ Սակայն կարծում ենք, թե հնարավոր է, որ Հարավային Օսիայի դեմ ձեռնարկած «Մաքուր դաշտ» գործողությունը ոչ միայն տեսականորեն մշակվել, այլև իրագործվել է անմիջականորեն ամերիկյան ղեկավարության ներքո, և նման մոտեցման համար կան որոշակի հիմնավորումներ։
Հայտնի է, որ 2003թ. «գունավոր» հեղափոխությունից հետո Վրաստանը վերածվել է տարածաշրջանում ԱՄՆ «ֆորպոստի»։ Վրաստանում ամերիկյան քաղաքական ու ռազմական (սպառազինության, հետախուզության հատկա- * 7
1 Այս հարցում, թերևս, բացառություն են կազմում ՀՀ-ում գործող ընդդիմության որոշ ներկայացուցիչներ, որոնք, ելնելով քաղաքական կողմնորոշումներից բխող նկատառումներից, փաստորեն փորձում են բացառել ամերիկյան գործոնը կատարվածում։
7
ԳՀարություեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
պես ռադարայիե-էլեկտրոեայիե տեխնիկական միջոցների, ինչպես եաև զինվորական խորհրդատուների և հրահաեգիչեերի տեսքով1) ներկայության ավելի քաե մեծ չափը որոշ քաղաքագետների թույլ է տալիս այդ երկիրը դասել այսպես կոչված «proxy» (այսիեքե այլոց կողմից միջնորդված, ինքնուրույնությունից զուրկ) պետությունների շարքին1 2: Նմաե պայմաններում խիստ դժվար է ակնկալել, թե վրացական իշխանությունները կարող եե իեքեակամ որոշումներ ընդունել. դա առեվազե հակասում է ԱՄՆ-Վրաստաե հարաբերությունների տրամաբանությանը, իեչը և մեր մոտեցման, թերևս, ամեեաակեհայտ հիմնավորումներից է3 * * * * 8: Նմաե սցենարի շրջանակներում հնարավոր է եաև, որ ԱՄՆ-ը աեուղղակիորեե է հրահրել Վրաստաեիե (օգտագործելով այդ երկրի ղեկավարի աեկայուե հոգեկան դիմագիծը) դիմել ռազմական գործողությունների կամ էլ, տեղյակ լինելով պատրաստվող հարձակմանը (իեչը կասկած չի հարուցում հաշվի առնելով թեկուզ ամերիկյան զինվորական խորհրդատուների առկայությունը), նվազագույնը չի խոչընդոտել վրացական նախաձեռնությանը:
Միևնույն ժամանակ, պատերազմական գործողությունների դիմելու համար իրաքյաե և աֆղանական հիմեախեդիրեեր ունեցող ու ռազմավարական արվեստի հարուստ ավանդույթների տիրապետող ԱՄՆ-ի համար անհրաժեշտ էիե, անշուշտ, լուրջ հիմնավորումներ: Դրանք հասկանալու համար, թերևս, անհրաժեշտ է անդրադառնալ գլոբալ քաղաքական իրավիճակի հետ կապված խնդիրներին:
Ինչպես հայտեի է, միաբևեռից բազմաբևեռ համակարգի վերափոխվելու անցումային փուլե ավելի կարճատև եղավ, քաե կանխատեսվում էր, և այդ գործընթացի հիմնական հայտանիշը Միացյալ Նահանգների եահաեջե է իր գլոբալ մենատիրական դիրքերից: Որպես հետևանք ամերիկյան քաղաքական ըետրաեիե սկսեց մշակել և իրագործել եոր, այդ իրողությանն ավելի ադեկ-վատ քաղաքականություն: Մասնավորապես, տպավորությունն այեպիսիե է, որ այե տարածաշրջաններում և երկրեերում, որտեղից ենթադրվում է ռազմավարական ապագայում ԱՄՆ եահաեջը, ձևավորվում եե երկարատև գործող և ոչ մեծ ռեսուրսներ (որոնց սղությունը զգալի է դարձել) պահանջող իրավի-
1 Համաձայն ՌԴ վարչապետ Վ.Պուտիեի առայժմ չճշտված տվյալների հիմաե վրա կատարած հայտարարության, ԱՄՆ ԶՈւ ներկայացուցիչներն անմիջականորեն մասնակցել եե եաև ռազմական գործողություններին: Տե ս http://www.expert.ru/news/2008/08/29/putin/
2 http://noravank.am/ru/?page=analitics&nid=794
3 Այս մոտեցման համատեքստում եշեեք, որ ԱՄՆ պետքարտուղար Քոեդոլիզա Ռայսի հուլիսի 10-իե
Թբիլիսի կատարած (ի դեպ առաջին պաշտոնական) այցից հետո, որի ընթացքում քեեարկվեցիե վրաց-
օսակաե և վրաց-աբխազակաե հակամարտությունների խնդիրները, նախագահ Սահակաշվիլու հայտարա-
րությունները, համաձայն ռուսաստաեյաե վերլուծաբաեեերի, Հարավային Օսիայի նկատմամբ լրացուցիչ
կոշտություն ստացաե (տե ս http://www.newsru.com/world/10jul2008/drugba.html): Նկատենք եաև, որ պատերազմից հետո Թբիլիսի կատարած այցելությաե ժամանակ պետքարտուղար Ռայսից ավելի քաե հիեգժա-մյա բանակցություններ պահանջվեցին, որպեսզի Վրաստաեի նախագահը ստորագրի Մեդվեդև-Սարկոզի զիեադադարի պլաեը, այսիեքե կարծես թե Սահակաշվիլուե «հակառակը» համոզելու համար երկար ժամանակ պահանջվեց, որը բանակցություններից հետո սովորականից ավելի շփոթված տեսք ուեեր:
8
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ԳՀարություեյաե
ճակեեր (այսպես կոչված «դանդաղ գործողության ակաեեեր»), որոնք կպաշտ-պաեեե ամերիկյաե շահերը և ազդեցությաե հեարավորություեեերը: Նմաե քաղաքակաեություե իրագործելու համար արդյուեավետ եե «Էֆեկտեերի» վրա հեեված «երրորդ սերեդի» տեղեկատվակաե եերգործություեեերը, երբ համալիր (պատերազմակաե և խաղաղ բեույթի) գործողություեեերը փոխում եե հակառակորդի պահելաձևը եերազդողիե ձեռետու ուղղությամբ:
Բոլոր պարագաեերում կասկած չի հարուցում, որ միեչ ՀՕՀ-ի դեմ ռազմակաե գործողություեեեր ձեռեարկելը ամերիկյաե կողմե աեպայմաեո-րեե հաշվարկել էր ռուսաստաեյաե միջամտությաե հեարավորություեը, այս-իեքե պետք է եկատի ուեեեար եաև պատերազմի աեհաջող ելքը: Այդ ռազմա-վարություեը, որը պայմաեակաեորեե կարելի է աեվաեել «բացասակաե ար-դյուեքից բխող էֆեկտեերի քաղաքակաեություե»1, ուեի յուրովի տրամաբա-եություե և եկատառումեեր: Դիտարկեեք դրաեք.
1. Աեկախ արդյուեբից պատերազմ աեհակադարձելիորեե վատթարաց-եում է Վրաստաե-Ռուսաստաե հարաբերություեեերը (աեկախ ցանկա -ցած եոր վրացակաե ղեկավարությաե քաղաքակաե նախասիրություն -եերից), իեչե ամրացեում է ամերիկյաե դիրքերը տարածաշրջաեի համար կարևորագույե եշաեակություե ուեեցող այդ երկրում:
2. Պատերազմը Ռուսաստանի հաղթաեակի պարագայում (այս սցեեարը ամերիկյաե քաղաքակաե ղեկավարությաե և զինվորական հրամանատարության համար պետք է որ հաշվարկվեր) ձևավորում է վերջինիս ագրեսորի իմիջը: Դա հրատապ է ԱՄՆ ներքաղաքական, հատկապես նախագահական ընտրությունների հարթությունում, քաեի որ այդպիսով խրախուսվում է ռադիկալ քաղաքակաե ուղղությունը և առաջանում է հարձակողական ոճի գործիչների պահանջարկ (ի դեմս նախագահի թեկնածուներ Մաքքեյեի և Բարաք Օբամայի կողմից որպես փոխնախագահ առաջարկված Ջոզեֆ Բայդեեի1 2):
3. Պատերազմը Ռուսաստանի հաղթանակի պարագայում արդյուեավետ կլիներ եաև եվրոպական դաշնակիցների համախմբման տեսանկյունից. դա հարմար առիթ էր հիշեցնելու «հին Եվրոպային» Ռուսաստանի հետ կապված ռիսկերի մասին, իսկ «եոր եվրոպացիներին» էլ ավելի սերտացնելու հարաբերություեեերը ԱՄՆ-ի հետ (ինչպես դա տեղի ունեցավ Լեհաստանում հակահրթիռայիե համակարգերի տեղակայման խնդրում):
1 Այդ տիպի ռազմավարությունը մեր տարածաշրջանում հստակ արտահայտվեց ՀՀ նախագահական ընտրությունների ընթացքում: Հրահրելով պարտության դատապարտված «գունավոր հեղափոխություն» ստեղծվեց անվերապահորեն ամերիկյաե կողմնորոշում ուեեցող քաղաքակաե մի ուժ, որի հետ այս կամ այն չափով հաշվի եե նստում և ներքաղաքական, և արտաքին ուժերը:
2 Հատկանշական է, որ ԱՄՆ-ում կարծես թե ձևավորվում է քաղաքակաե մի եոր ավանդույթ, համաձայն որի փոխնախագահներն եե իրագործում ռեալ իշխանությունը, իսկ նախագահներն ավելի ներկայացուցչական դեր եե կատարում: Ներկա իրադրությունում նման տպավորություն է թողնում Բուշ-Չեյեի զույգը և, չի բացառվում, որ պատկերը նույնը կլինի, եթե հաղթաեակի Բարաք Օբամաե:
9
ԳՀարություեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
4. Ամերիկյան համապատասխան քաղաքականության դեպքում Ռուսաստանի ռազմական հաղթանակը կներքաշեր վերջինին գլոբալ դիմակայության գործընթացների մեջ, ինչն իր հերթին կպահանջեր ռեսուրսների մեծ ծախս։ Ի դեպ, նման գլոբալ դիմակայման արտահայտումներն իրենց չսպասեցրին. արդեն սեպտեմբերի առաջին օրերին Մոսկվան հայտարարեց Վենեսուելայի ափերին նոյեմբերին ռազմածովային զինավարժություններ անցկացնելու մասին1։ Նման ռազմավարությունը Առաջին սառը պատերազմի ժամանակ հանգեցրել էր «սպառազինությունների մրցավազքի», ինչը և հանդիսացավ ԽՍՀՄ տնտեսական փլուզման պատճառներից մեկը։ Ռազմավարական հեռանկարում ամերիկյան ընտրանին կարող է ակնկալել նման կոլապսային զարգացումներ նաև արդի Ռուսաստանում։
5. Ռուսաստանի հաղթանակից հետո վերջինիս կողմից Հարավային Օսիա-յի ու Աբխազիայի ճանաչումը կստեղծեր նախադեպ Ռուսաստանի Դաշնության որոշ սուբյեկտների անջատողական գործողությունների համար։
Պետք է փորձել զարգացումները գնահատել նաև Վրաստանի հնարավոր հաղթանակի պարագայում։ Սա, թերևս, տեսական տարբերակ է, քանի որ նման սցենարի հավանականությունը Ռոքի լեռնանցքի հյուսիսում կանգնած ռուսաստակյան 58-րդ բանակի առկայության դեպքում գործնականում ավելի քան փոքր էր։ Բացառված չէ սակայն, որ գուցե և որպես «հաղթանակ» պատկերացվում էր հաջող հարձակողական գործողությունների արդյունքում վրացական զինուժի նահանջը ռուսական հակահարվածից հետո, որը կմեղմվեր տարբեր խողովակներով ՌԴ ղեկավարությանը հորդորելու և ճնշումներ բանեցնելու միջոցով։ Հետո կսկսվեր բանակցությունների մի նոր և շահեկան փուլ արդեն «կոտրված» ՀՕՀ-ի, «անկամ» Ռուսաստանի և «հաղթանակած» Վրաստանի պարագայում։ Նման սցենարը, ռազմավարական օգուտներից բացի, կբարձրացներ նաև ԱՄՆ հեղինակությունը տարածաշրջանային և գլոբալ հարթություններում և կամրագրեր ՌԴ որպես անօգնական երկրի, իմիջը, դրանից բխող բոլոր հետևանքներով1 2։
Այն, որ ԱՄՆ-ը պատրաստ էր պատերազմական գործողություններին, անուղղակիորեն վկայում է, թերևս, նավթի գների կտրուկ անկումը, ինչը խիստ զգայուն հարց է Ռուսաստանի համար։ Եվ դա այն պարագայում, երբ Բաքու-Ջեյհան նավթամուղի անմիջական հարևանությամբ տեղի էին ունե-
1 http://lenta.ru/news/2008/09/07/maneuvres/, http://lenta.ru/news/2008/09/08/base/
2 Չի կարելի բացառել, որ զարգացումների հենց այս տարբերակն էին մատուցում վրացական կողմին ամերիկացի խորհրդականները։
10
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ԳՀարություեյաե
եում ռազմական գործողություններ1 11: Մինչդեռ նախկինում «նավթային տարածաշրջաններում» ռազմական, անգամ տեսականորեն հնարավոր, զարգացումների վերաբերյալ լրատվությունները հանգեցնում էին նավթի գների աճի։ Անշուշտ, նման հարցադրումը, հաշվի առնելով էներգակիրների գնագոյացման ավելի քան բարդ մեխանիզմը, բավական վիճահարույց է, սակայն գների անկման խնդիրը դեռևս սպառիչ պատասխան չի ստացել։
Միևնույն ժամանակ, տեղեկատվական երրորդ սերնդի պատերազմների «էֆեկտները» վրաց-ռուսական պատերազմի առիթով չեն սահմանափակվում միայն ԱՄՆ ներքաղաքական զարգացումներով և ՌԴ-ի համար հնարավոր բացասական հետևանքներով։ Դրանք ուղղված էին նաև այլ երկրների դեմ։
Ինչպես հայտնի է, ներկայումս սպորտային միջոցառումները խիստ քա-ղաքականացված են, և Պեկինի օլիմպիական խաղերին նախորդեցին տիբեթցիների ու նրանց համախոհների բողոքի ակցիաները, որոնք ՉԺՀ-ն վարկաբե-կելու նպատակով կազմակերպված դասական տեղեկատվական գործողություններ էին։ Պատերազմն օլիմպիադայի օրը սկսելը կարելի է համարել այդ գործողությունների շարունակություն որակական ավելի բարձր հարթությունում, քանի որ այդպիսով տեղեկատվական տեսանկյունից ստվերվեց այդ մասշտաբային սպորտային-քաղաքական միջոցառումը։
Ինչպես տեսնում ենք, ԱՄՆ քաղաքական օգուտները «պարտված պատերազմից» բավական լուրջ են և վկայում են այն մասին, որ ԱՄՆ-ը իրագործում է, ըստ վերը բերված ձևակերպման, «բացասական արդյունքից բխող
էֆեկտների քաղաքականություն», որի արտահայտություններն են ինչպես «մասնակի գունավոր հեղափոխության» փորձը ՀՀ-ում, այնպես էլ վրաց-ռուսական պատերազմը։
Միևնույն ժամանակ, տպավորությունն այնպիսին է, որ ամերիկացիներն իրենց հաշվարկներում թույլ են տվել նաև բացթողումներ, որոնք արտահայտվեցին նախագահ Բուշի այն խոսքերով, թե Ռուսաստանի գործողությունները «ոչ ադեկվատ ուժի կիրառում են»։ Այս ձևակերպումը լայնորեն տարածվեց և դարձավ տարբեր արևմտյան քաղաքական գործիչների հիմնական գնահատականը կատարվածին։ Այլ խոսքերով հնարավոր է, որ ԱՄՆ ռազմաքաղաքական գործողությունները պլանավորող մարմիններն իրենց մշակումներում գուցե և թերագնահատել էին Ռուսաստանի պատասխան քայլերի ծավալը և կոշտությունը։ Հնարավոր է, որ դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ Միացյալ Նահանգների ներկայիս վարչակազմը ձևավորվել է դեռևս 2000թ., այսինքն միաբևեռ համակարգի պայմաններում, երբ Ռուսաստանը երկրոր-
1 Այս տեսանկյունից բավական մշուշոտ է մնում Բաքու-Ջեյհան նավթամուղի թուրքական հատվածում օգոստոսի 5-ին տեղի ունեցած պայթյունը, որով կարծես թե «փակվեց» այդ նավթամուղի հետ կապված խնդիրների շահարկումն արդեն պատերազմական գործողությունների ժամանակ. տե ս http://www.rian.ru/ economy/20080820/150532957.html։
11
ԳՀարություեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
դակաե դերակատարում ուներ գլոբալ հարթությունում. բավական է նշել, որ այն ժամանակաշրջանում ՌԴ բյուջեն կազմում էր ընդամենը մի քանի տասնյակ մլրդ դոլար։
Հետևանքները. Պատերազմի արդյունքները միանշանակ չեն կողմերից և ոչ մեկի համար։ ԱՄՆ-ի հետ կապված նկատառումները դիտարկվեցին վերը։ Այս ենթաբաժնում համառոտ կներկայացնենք պատերազմի արդյունքների հնարավոր ազդեցությունը ՌԴ-ի, Վրաստանի և ՀՀ-ԼՂՀ-ի վրա1։
Ռուսաստանի Դաշնություն. Ինչպես նշեցինք վերը, ամերիկյան կողմի համար Ռուսաստանի վճռականությունը և ռազմական գործողությունների մասշտաբը Կոդորի կիրճում վերահսկողության հաստատումը, բուն Վրաս-տանի տարածքում բնակավայրերի ժամանակավոր գրավումը, ՀՕՀ-ի ու ԱՀ-ի արագ ճանաչումը գուցե և սպասելի չէին։ Միևնույն ժամանակ, չպետք է կասկածել, որ ռուսական կողմն ուներ ռազմական գործողություններին մասնակցելու իր մշակած սցենարը և սեփական պատկերացումները դրանց զարգացման ու հետևանքների մասին։ Որոշ վերլուծաբաններ հակված են անգամ այն վարկածին, որ ռուսական կողմը մտածված կերպով թույլ տվեց Ցխինվալի զանգվածային հրետակոծումը և վրացական ԶՈւ առաջխաղացումը, որպեսզի իր գործողությունները հանրությանը ներկայացնի որպես «հումանիտար աղետից» փրկելու նպատակով վարած «արդարացի» պատերազմ։
Բոլոր պարագաներում ՌԴ կոշտ պատասխանը նրան որոշակի քաղաքական դիդվիդենտներ բերեց (ոիսկերը նշել ենք վերը), որոնցից թվարկենք հետևյալները.
1. Պատերազմի իրականացված սցենարը շահեկան էր ՌԴ-ի համար ներքաղաքական առումով. վերջին ժամանակահատվածում առաջին անգամ այդ երկիրն արագ և հաղթական պատերազմ վարեց, ինչը ձերբազատեց ռուսաստանյան հանրությանը պարտվողական բարդույթներից, միավորեց հասարակությանը և պատկերավոր ցուցադրեց Պուտին-Մեդվեդև երկյակի քաղաքական գծի արդյունավետությունը։
2. Պատերազմը շահեկան էր ՌԴ-ի համար հետխորհրդային տարածքում իր վարկանիշի բարձրացման տեսանկյունից. կասկածից վեր է, որ այդ տերության դերակատարումը հետխորհրդային տարածքում ավելի է բարձրանալու. այդ հանգամանքը մասնավորապես արտահայտվեց Ուկ-րաինայում քաղաքական իշխող կոալիցիայի փլուզումով1 2։
3. Պատերազմը շահեկան էր ՌԴ-ի համար նաև գլոբալ հարթությունում։ Քաղաքական կամքի դրսևորումը միշտ իրեն է ձգում նոր դաշնակիցների և ամրացնում դիրքերը մրցակցային դաշտում։
1 Պատերազմի ազդեցությունը տարածաշրջանային այլ երկրների, հատկապես Թուրքիայի և Իրանի վրա, առանձին հետազոտության առարկա է։
2 Տե ս, օրինակ, http://lenta.ru/articles/2008/09/03/apart/
12
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ԳՀարություեյաե
4. Պատերազմը վարկաբեկեց Ռուսաստանի ավանդական մրցակից ԱՄՆ հեղինակությունը գլոբալ և տարածաշրջանային հարթություններում։
5. ԱՄՆ վարկաբեկումը, չնայած ՌԴ-ԵՄ միջև ծագած լարվածությանը, մեծացրեց մասնավորապես «հին» Եվրոպայի և ԱՄՆ տարաձայնությունները, քանի որ ակնհայտ դարձավ, որ ի տարբերություն Առաջին սառը պատերազմի, ներկայիս եվրոպացիներն առանձնապես չեն ձգտում պատերազմել Ռուսաստանի դեմ հանուն երրորդ տերության շահերի։
Վրատռահ. Չունենալով քաղաքական ինքնուրույնություն այդ երկիրը հոգեբանական և նյութական հարվածներ կրեց։ Եվ եթե սպառազինության խոշոր կորուստները1 կարելի է մոտ ապագայում վերականգնել, ապա վարկանիշի անկումը երկարատև բնույթ կընդունի. Վրաստանն այսօր անգամ իր մոտ դաշնակիցների կողմից ընկալվում է որպես չկայացած երկիր։ Այդ առումով ՆԱՏՕ ընդունվելու Վրաստանի ղեկավարության ունեցած կասկածելի հեռանակարները, թերևս, չեն կարող փոխհատուցել այդ երկրի կրած համալիր վնասները։
Հայաստան (ՀՀ ԼՂՀ և Ջավախք). Որպես ռազմավարական հետևանք պետք է ամրագրել այն փաստը, որ եթե Առաջին սառը պատերազմի լոկալ ռազմական բախումներն ընթանում էին Հարավարևելյան և Կենտրոնական Ասիայում, ապա նոր ժամանակաշրջանի առաջին լոկալ պատերազմը տեղի ունեցավ Հայաստանի հյուսիսային սահմանների անմիջական հարևանությամբ։ Մասնավորապես, ռազմական գործողությունները, Վրաստանով անցնող հաղորդակցական ուղիների հետ կապված, լուրջ խնդիրներ առաջացրին. ըստ որոշ գնահատականների ՀՀ տնտեսական վնասները դրա հետևանքով կազմեցին մոտ $0.5 մլրդ: Հատկանշական է, որ հնարավոր մեկ այլ պատերազմի մասնակից կարող է հանդիսանալ հարավային հարևան Իրանը. հնարավոր ռազմական բախումը ԱՄՆ (Իսրայել) - Իրան հարթությունում պարբերաբար ակտուալանում է1 2։ Այս հանգամանքները խիստ մտահոգիչ են և, անշուշտ, մեծացնում են Հայաստանի ռիսկերն ազգային անվտանգության տեսանկյունից։
Միևնույն ժամանակ, պատերազմական գործողություններից հետո ձևավորվող իրադրությունը մարտավարական առումով, թերևս, կարելի է բարենպաստ համարել Հայաստանի համար։ Դրանք սթափեցնող ազդեցություն գործեցին Ադրբեջանի ղեկավարության վրա (դրա մասին են վկայում այդ երկրի քաղաքական գործիչների և վերլուծաբանների ելույթները), քանի որ հիշեց-
1 Տես, օրինակ http://www.lenta.ru/articles/2008/08/21/trophy/
2 Որոշ մեկնաբաններ կանխատեսում են, որ Իսրայելը հարվածներ կհասցնի Իրանի ռազմավարական օբյեկտներին անգամ մինչև ս.թ. հոկտեմբերը, սակայն նման զարգացումը, թերևս, իրատեսական չէ։
13
Գ.Հարություեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
րիե, որ ցանկացած ռազմական գործողություն կարող է ըեթաեալ ո չ միայն մեկ կողմի կանխանշած սցենարով:
ԼՂՀ կարգավիճակի շուրջ քեեարկումեերի աշխուժացումը պետք է դրական ընկալել, սակայն ոչ ՀՀ-ի կողմից ԼՂՀ-ե անհապաղ «ճանաչելու» առումով. այս հարցում անվտանգության գործոնը պետք է գերակայի «կարգավիճակի» և ճաեաչմաե (այե էլ միակողմանի) գործոնի նկատմամբ: Կարգավիճակի հետ կապված խնդիրները լուծումներ եե ստանում աշխարհաքաղաքա-կաե խոշոր միավորների քաղաքական կամքի առկայության պարագայում, իեչը մեեք տեսանք Կոսովոյի, ՀՕՀ և ԱՀ պարագայում, մինչդեռ ԼՂՀ դեպքում ներկայիս status quo-ե կարծես ձեռետու է խոշոր տերություններից շատերին: Այլ խնդիր է, որ անհրաժեշտ է նախապես պատրաստել իրավաբանական, դիվանագիտական և ռազմաքաղաքական գործողությունների լավ մշակված «փաթեթներ» տարածաշրջաեայիե ամենատարբեր զարգացումների պարագայում կիրառելու նպատակով:
Հատուկ շեշտեեք, որ եմաե փաթեթներում իրեեց մասը պետք է ուեեեաե եաև Ջավախքի և վրաստաեաբեակ հայության խնդիրները: Ակնհայտ է, որ Վրաստաեի ներկայիս ղեկավարությունը չի կարող Ջավախքի անվտանգության լիարժեք երաշխավոր լինել (տե ս հոդվածի բեաբաեը): Լրջագույն խնդիրներ կաե Թբիլիսիի հայկական համայնքի համատեքստում, որի որոշ ներկայացուցիչներ իրեեց լոյալությունն իշխանություններին, անշուշտ, կարող էիե և ավելի զուսպ արտահայտել:
Նկատենք եաև, որ ՀՀ-Թուրքիա հարաբերությունների որոշակի կարգավորման և սահմանի հնարավոր բացման ուղղղությամբ ՀՀ քաղաքական ղեկավարության նախօրոք կատարած քայլերն արդեն իսկ որոշակիորեն նպաստեցին ՀՀ և ԼՂՀ անվտանգության բարձրացմանը տարածաշրջանում ստեղծված ռազմական լարվածության պայմաններում:
Սեպտեմբեր, 2008թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Г. Тер-Арутюнянц, «Многополярная и асиметричная холодная война», Вестник Академии военных наук, с. 23, 4(21), 2007.
2. Сергей Гриняев, Поле битвы - киберпространство, Минск, изд-во Харвест, 2004, см. также http://search.rand.org/search?v%3afile=viv_1018%4031%3aj5Y8Mo&v% 3astate=root.
3. Война и мир в терминах и определениях, под общей редакцией Дм. Рогозина, Изд-во «ПоРог», 2004. 14
14
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ԳՀարություեյաե
ОСОБЕННОСТИ КОНФЛИКТА
вокруг южной Осетии
Гагик Арутюнян
Резюме
Конфликт вокруг Южной Осетии — который можно классифицировать как «локальную» и «справедливую» войну — стал новым этапом в международных отношениях в контексте Второй холодной войны и в условиях уже сформированной многополярной системы. Эта война привела к кристаллизации позиций РФ и США по ряду ключевых вопросов современной политики. Сопровождавшая конфликт информационная война, которая в основном была рассчитана на собственную аудиторию, является одним из важных проявлений обострения отношений между этими государствами. Из анализа развитий следует, что Соединенные Штаты в своих действиях руководствовались принципами информационных войн третьего поколения, в которых важен не результат отдельной акции (который может быть и отрицательным), а создание эффектов, которые повлияют на поведение противника(ов) в стратегической перспективе. Вместе с тем есть признаки того, что по ходу планирования столь сложной стратегической операции третьего поколения были допущены определенные просчеты, которые могут привести к нежелательным «эффектам» для самых США.
В региональном контексте война изменила не только карту, но весь политический климат Южного Кавказа. В частности, Армения — с учетом потенциальной угрозы войны между Ираном и США (Израиля) — оказалась в непосредственной близости к возможным театрам военных действий, что является серьезной угрозой для национальной безопасности. Вместе с тем в тактическом плане сложившийся после конфликта политический расклад обещает ряд преимуществ для Республики. 15
15
