CC BY
24
Адкрытыя пытанн ваеннай г1сторы1
Сучасныя умовы навуковай дзейнасцi ваенных гiсторыкау Беларуа спрыяюць таму, што сёння у айчыннай гiстарычнай навуцы актыуна развiваецца даследчыцкая сфера, якая характарызуецца выкарыстаннем метаду гiстарыяграфiчнай i крынщазнаучай кампараты^стыш. Гэта тлумачыцца не толькi цяперашшм павышаным запытам да якасцi канчатковага навуковага прадукту, але тэндэнцыяй на узрастанне патрабаванняу да навуковай верыф^ацып г1старычных фактау аб баявых дзеяннях Чырвонай Армii на тэрыторыi Беларуа летам 1941 г. Пры таш абставiнах на палiцы шгарняу павшны станавiцца працы, якiя здольныя задаволiць патрэбы як прадстаушкоу прафесiйнага цэху, так i уах защкауленых чытачоу, асаблiва тых, для каго, дзякуючы стварэнню альтэрнатыуных носьбiтау iнфармацыi, стау шырока адкрыты доступ да розных крынщ ведау.
Сяргей Новшау,
загадчык кафедры г1сторы1, сусветнай культуры I турызму М1нскага дзяржаунага л1нгв1стычнага ушвератэта, кандыдат г1старычных навук, дацэнт
Унеабходнасщ выкарыстання riсторыкамi прау^вых фактау, новага шструментарыя i важнасцi усеба-ковага адлюстравання падзей вайны пераконвае выданне у Расii напярэдаднi 70-годдзя Вялжай Перамогi фундаментальнай 12-томнай гiсторыi Вялжай Айчыннай вайны, першы том якой выйшау у 70-я угодю яе пачатку
[1]. Яскравы прыклад праведзенай расiйскiмi даследчыкамi каласальнай працы нельга пакшуць без увагi i беларусмм гiсторыкам, у прыярытэты якiх таксама павшна увайсщ актуальная задача стварэння масштабнага даследавання па гiсторыi Беларусi у гады Вялiкай Айчыннай вайны.
Аднак звернемся да другога тома пазначанага выдання
[2], прысвечанага апiсанню перадваеннага перыяду ь што важна для беларускага чытача, першых двух месяцау баявых
•ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТ
дзеянняу Заходняга фронту. На тэрыторып нашай крашы у гэты час iшлi упартыя абарончыя баi з часцямi германскага вермахта. Разгледзiм тыя падзеi. Як яны адлюстраваны у но-вай фундаментальнай працы расiйскiх гкторыкау? Накольм усебакова, аб'ектыуна i праудзiва паказаны падзеi, у якой ступенi iх сутнасць вынiкае з новых дакументальных крынiц, выяуленых айчыннымi гiсторыкамi пасля адкрыцця архiвау за апошнюю чвэрць стагоддзя, i наколькi гiстарычныя факты наблiжаюць чытача да асэнсавання рэальных наступствау абарончых баёу Чырвонай Армп у Беларусi летам 1941 г.?
Адказаць на гэтыя i шшыя пытаннi аутара гэтых радкоу прымушае у першую чаргу даследчыцкi штарэс. Наколь-кi у працы раскрыты асноуныя праблемы гэтага перыяду на прыкладзе Беларусi, якiя ацэнкi даюць расiйскiя гкторы-кi тым падзеям, абашраючыся не на iдэалагiчныя пастулаты, а на навуковыя даследаваннi на аснове новых падыходау, у тым лшу метаду гiстарыяграфiчнай i крынщазнаучай кам-паратывiстыкi, а таксама з выкарыстаннем вялiкага масiву малавядомых архiуных дакументау?
Зауважым, у прадмове да першага тома рэдакцыйная калепя засяроджвае увагу чытача якраз на тым, што «новый труд российских историков примут читатели только в том случае, если исторические процессы в нем будут отражены более объективно и всесторонне, без перекосов и умолчаний, если каждая страница, каждая его строка будут правдивы. А для этого необходимы не только знание правды факта, но и понимание правды тенденции, правды явления, точность исторической концепции» [1]. Аутар гэтых радкоу цалкам падзяляе там прынцыпова важны тэзк. Пры гэтым кожны чытач разумее, што тольк у апошнi час з'явшася магчымасць як шырокага выкарыстання новых дакументальных крынiц, што раней былi маладаступнымi для даследчыкау па прычыне закрытасцi айчынных i недаступ-насцi замежных архiвау, так i пошуку адэкватных шляхоу для праудзiвага аповяду на новай дакументальнай аснове аб падзеях баявой гкторып у Беларусi летам 1941 г.
Абарончыя баi Чырвонай Армii на тэрыторып Беларусi летам 1941 г. адлюстраваны у адным з падраздзелау «Первые оборонительные сражения» [2, с. 717-774] перадапош-няга раздзела «Вступление советского народа в борьбу в агрессором» [2, с. 649-829] 2-га тома, у яюм аутары падаюць абарончыя баi Заходняга фронту пад адметнай назвай «Катастрофа у Беларусь. Па прычыне абмежаван-ня памеру матэрыялу разгледзiм толькi некаторыя з тых падзей, што мелi месца у ходзе абарончых баёу Чырвонай Арми на беларускай тэрыторып напачатку вайны. Так, на старонцы 736 чытаем наступнае: «На 22 июня 1941 г. Брестскую крепость защищали порядка 3,5 тыс. человек 6-й и 42-й стрелковых дивизий 28-го стрелкового корпуса РККА». Гэты тэзк, як традыцыйна фкуравау у савецкай гктарыяграфп аб абароне Брэсцкай крэпасщ [3, с. 17; 4, с. 110-111; 5, с. 95-97], сустракаецца i у сучасных бела-рускiх навуковых працах [6, с. 62].
Аднак гэтыя дадзеныя у пачатку 2000-х гг. не прымае на павер расiйскi даследчык Р. В. Алiеу - аутар дакументальных прац «Штурм Брестской крепости» [7] i «Брестская крепость. Воспоминания и документы» [8]. 1х важнай адметнасцю можна назваць тое, што гкторык адыходзщь ад клаачнай лiчбы, якая не адпавядае гктарычнай рэчак-насцi па прычыне таго, што на момант заканчэння штурму крэпасщ у нямецмм палоне апынулася звыш 7 тыс. ча-лавек. Да такой высновы расiйскi даследчык прыходзщь пасля вывучэння нямецкiх крынщ, сярод якiх данясенне камандзiра 45-й пяхотнай дышзп аб узяццi Брэст-Лггоуска ад 8.07.41 г. [7, с. 707; 9, с. 380-391]. Асобна падкрэсшм, што адзначаныя вышэй выданш Р. В. Алiева пабачылi свет у вядомых маскоускiх выдавецтвах «Яуза», «Эксмо» i «Вече», аднак яны адсутшчаюць у спiсе лiтаратуры да 2-га тома новага расшскага выдання. Узнiкае пытанне: па якiх прычынах у грунтоуным творы не згадваецца щ наву-кова не аспрэчваецца тэзк гэтага гкторыка у дачыненш да агульнай колькасцi абаронцау Брэсцкай крэпасщ, лiчба
ОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННО
1. Юные участники обороны Брестской крепости (слева направо): П.С. Клыпа, П.Ф. Васильев, Н.И. Новиков, Е.Я. Лисс, В.П. Михайлов, до 1941 г.
2. Немецкие артиллеристы и пехота ведут бой у стен Брестской крепости, июнь 1941 г.
3. Немецкая техника на ул. М. Горького в г. Минске, июнь 1941 г.
4. Орудийный расчет сержанта В.И. Авакумова 100-й стрелковой дивизии Западного фронта на огневой позиции, июнь 1941 г.
5. Немецкая автоколонна у Мирского замка, июль 1941 г.
6. Во время переселения евреев г. Минска в гетто, 1941 г.
7. Орудийный расчет 175-го мотострелкового полка
1-й Московской пролетарской мотострелковой дивизии Западного фронта ведет заградительный огонь в р-не г. Борисова, июль 1941 г.
яюх тольк на Цэнтральным умацаваннi складала каля 9 тыс. чалавек на момант пачатку нямецкага штурму 22 чэрвеня 1941 г. [7, с. 238]? Прычын таго, чаму гэтых звестак няма на старонках 12-томнай гкторып, аутару гэтых радкоу знайсщ не удалося. Пры гэтым рэдакцыйная камiсiя нова-га расiйскага выдання пераконвае чытачоу у тым, што пры яго напiсаннi выкарыстоувалкя папярэдшя навуковыя даследаваннi [2, с. 9]. Таму у чытача застаецца адкрытым пытанне, чаму ж у iх пералiк не трапiла больш за тысячу старонак з прац расшскага гкторыка Р. У. Алiева, нашса-ных iм на аснове значнага мааву як савецкiх, так i нямец-кiх крынiц, у ямх бой за Брэсцкую крэпасць усебакова разглядаецца на аснове дакументау вермахта, успамшау яе абаронцау i штурмуючых [8, с. 84-426].
На старонцы 736 чытаем наступнае сцвярджэнне: «К началу июля противнику удалось захватить укрепления на Центральном острове после особенно масштабной бомбардировки и артиллерийского обстрела». Адразу ж узшкае пытанне, чым гэта сцвярджэнне адрозшваецца ад тэзка аб тым, што «29-30 июня фашисты предприняли «генеральный штурм» Цитадели, в результате которого им удалось занять большую часть укреплений и нанести ее гарнизону тяжелые потери» (М., 1961, т. 2, с. 19), апублжа-ванага у пачатку 1960-х гг. у 6-томнай «Истории Великой Отечественной войны Советского Союза 1941-1945 гг.». У дасведчанага чытача, асаблiва студэнцкай моладз^ якая добра ведае змест фшьма расшскага рэжысёра А. Кота «Брестская крепость» (2010 г.), узшкаюць i шшыя лапч-ныя пытанш, у тым лiку аб абароне Цытадэль Да таго ж неабходна ушчваць i той факт, што беларускаму чыта-чу, дзякуючы новым выданням [9-12], таксама вядомы дакладныя факты з гiсторыi нямецкага штурму крэпасщ, калi да 29 чэрвеня самалёты люфтвафе не yдзельнiчалi у бамбардзiроyцы крэпасцi [9, с. 152]. Але са згаданага вышэй тэзка вышкае, што «Цэнтральны вострау», ям з часоу стварэння крэпасцi наау назву «Цэнтральнага умаца-
вання» щ «Цытадэлi», паколькi геаграфiчна знаходзiyся у самым «сэрцы крэпасцi Брэст-Лггоуск» [10, с. 174], перанёс асаблiва моцную бамбардзiроyку. Нагадаем, што з захаду, поуначы i поудня Цытадэль прыкрывалi iншыя умацаван-нi - адпаведна Цярэспальскае, Кобрынскае i Валынскае. З айчыннай гiстарыяграфii таксама вядома, што апошшм днём арганiзаванай абароны умацаванняу на Цэнтраль-ным востраве адзначана 26 чэрвеня [9, с. 657]. Пра гэта пiшуць не тольк беларускiя даследчыкi.
Гэтыя ж факты гучаць на старонках нямецюх прац [13, 14], у яюх сцвярджаецца, што самыя цяжкiя баi з боку штурмуючых был1 у першыя тры днi, потым на працягу двух дзён барацьба вялася у асобных ачагах супращулення на Цэнтральным востраве [14, с. 40]. А пасля 26 чэрвеня баi працягвалкя тольк за Усходш форт, абаронцы якога пасля двух моцных авiяyдараy здалiся у палон вечарам 29 чэрвеня. Як адзначае нямецк гкторык Крысцiян Ганцар, пасля 26 чэрвеня больш не гiнулi ваеннаслужачыя 45-й пяхотнай дывiзii, якая на працягу пящ дзён штурмавала цэнтраль-ныя yмацаваннi крэпасцi [13, с. 144]. Вядома, што апошшм непрыступным рубяжом, на яю абрынулася не толью артылерыя, але i нямецкая авiяцыя, з'яулялася Кобрынскае умацаванне, дзе трымауся Усходнi форт на чале з каманд-зiрам 44-га стралковага палка маёрам П. М. Гаурылавым. Узшкае заканамернае пытанне: а чаму гэтага не ведаюць аутары новага расшскага выдання пасля таго, як легендарны камандзiр i мужны абаронца Усходняга форту, Герой Савецкага Саюза нашсау успамiны «Крепость сражается», ямя у 1970-я гг. выдавалкя двойчы? У iх ён дэталёва пака-зау штодзённыя падзеi сваёй 32-сутачнай эпапеi самаад-данай барацьбы, упартага выжывання i валявой перамогь На жаль, аутары 2-га тома не вызначаюць канкрэтнай храналогii, не паказваюць рэальных рамак актыунай абароны Брэсцкай крэпасщ, фактычнай колькасцi савецкiх воiнаy, а таксама працягваюць замоучваць факт таго, што з першага дня баявых дзеянняу пачала пiсацца адна з самых
•ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТ
трапчных старонак ваеннай гкторып - нямецкага пало-ну, у як да канца чэрвеня з тэрыторып крэпасцi i горада патрапiлi 7223 чырвонаармейцы. Лёс палоненых радавых, сяржантау i афщэрау Чырвонай Армп пасля шматлiкiх заклжау i зваротау навуковай грамадскасцi, у тым лжу аутара гэтых радкоу [15, с. 29], быу у рэшце рэшт ушанава-ны у экспазiцыi, адкрытай у Пауночна-усходняй казарме Цытадэлi Брэсцкай крэпасцi у 2014 г. i адзначанай спецы-яльнай прэмiяй Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь дзеячам культуры i мастацтва [16, с. 2].
Прыведзены каротк аналiз другога тома «Происхождение и начало войны», датычны тольк адной з галоуных старонак ваеннай гiсторыi Беларусь гкторып легендарнай абароны Брэсцкай крэпасщ летам 1941 г., ставщь на пара-дак дня беларускiх гкторыкау задачу паглыбленага аналiзу матэрыялау у дачыненш да iншых падзей баявой гкторып Чырвонай Армй на беларускай зямль А таксама патрабуе ад айчыннай гiстарычнай навукi аб'ектыунага вывучэння ваеннага мiнулага на аснове выкарыстання максiмальна поунай базы дакументальных крынщ i новых падыходау, правядзення навуковай верыфжащп гiстарычных фактау, датычных баявых дзеянняу Чырвонай Армй на тэрыторып Беларусi летам 1941 г.
Аб неабходнасщ больш шырокага асваення шавацый-ных падыходау пры даследаваннi ваеннай гкторып свед-чыць тая увага, якую надае беларуская дзяржава справе захавання памящ не толькi аб гераiчных, але i трагiчных старонках Вял^ай Айчыннай вайны. Так, у апошшя гады асаблiва шмат увап надаецца увекавечванню памяцi ахвяр Трасцянецкага лагера смерщ, на месцы якога плануецца адкрыць Мемарыяльны комплекс «Трасцянец». Стварэн-не пад Мiнскам манумента еурапейскага узроуню стане не тольк важным крокам у справе захавання памящ, але i будзе садзейшчаць штэграцып «беларускага Асвенцiма» у асацыяцыю еурапейскiх помнiкау, дзе у розных крашах да цяперашняга часу працягваецца высакародная справа
па ушаноуваннi памяцi розных катэгорый ахвяр.
Гэта вымагае надзвычай адказнай працы ад тых, хто распрацоувае канцэпцыю i стварае будучыя аб'екты для Мемарыяльнага комплексу «Трасцянец». У Беларус нямала сусветна вядомых помнiкау, адным з якiх з'яуля-ецца Хатынь. Аднак айчыннай гктарычнай навуцы спатрэбiлася больш за шэсць дзесяцiгоддзяу для таго, каб даследчык у рэшце рэшт раскрылi таямнщы хатынскай трагедыi. Як вядома, афщыйная гiстарыяграфiя савец-кага часу не адлюстроувала поунай карцiны трагiчнага дня 22 сакав^а 1943 г. У савецк час так i не была сказана уся прауда. У гэтай сувязi узнiкаюць пытаннi: а щ сказана прауда пра гкторыю Трасцянца, якiя лёсы i факты увасобша у сабе лiчба 206,5 тыс. ахвяр? Часткова адка-зам на iх з'яуляецца адсутнасць у айчыннай гктарычнай навуцы комплекснага даследавання, якое б асвятляла малавывучаныя аспекты трасцянецкай трагедыь Выданне беларускiмi архiвiстамi унiкальнага зборнiка дакументау i матэрыялау «Лагер смерцi Трасцянец» [17] не вырашы-ла гэтай праблемы, а пакiнула многiх на раздарожжы, з аднаго боку - чытацкага iнтарэсу, а з другога - патрэбы у пошуку праудзiвых адказау на пытаннi пра гiсторыю Трасцянецкага лагера смерщ.
Таму не дзiуна, што аутарам новага навуковага выдан-ня па гiсторыi «месцау канчатковага вырашэння пытання» у Малым Трасцянцы з'яуляецца нямецкая даследчыца Петра Рэнтрап [18]. Дзякуючы яе навуковым пошукам, у кан-цы 2011 г. на палщы нямецкiх кшгарняу трапiла праца аб Мiнскiм гета i Малым Трасцянцы. Аб прычынах, чаму такое даследаванне па вельмi важнай для беларускай гра-мадскасщ тэме першымi стварылi нямецкiя калеп, трэба весцi асобную размову. Але не сакрэт, што на працягу не-кальюх дзесяцiгоддзяу пасля вайны гэтая праблематыка заставалася па-за межамi грунтоунага навуковага аналiзу, паколькi трашла у сферу не столькi гкторып, колькi iдэа-логй. Абмежаваны доступ да архiуных дакументау, адсут-
ЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКА^ЗАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОНИКАвАПЕЧАТЛЕННОЕ ВРЕМЯ •ФОТОХРОН!
8. Партизаны, повешенные гитлеровцами в г. Бобруйске, 1941 г.
9. Маршал Советского Союза С.М. Буденный, генерал-лейтенанат П.И. Батов и генерал-майор Н.А. Рудецкий на командном пункте перед форсированием р. Днепр в р-не г. Лоева, октябрь 1943 г.
10. Узники одного из фашистских концлагерей под открытым небом, освобожденные в ходе наступательных действий 5-й армии Западного фронта, 1944 г.
11. Переправа советских танков через р. Вилия в р-не г. Сморгони (фотомонтаж), июль 1944 г.
12. Форсирование р. Западная Двина на Бобруйском участке во время операции «Багратион», июнь 1944 г.
13. Воины 215-й Смоленской стрелковой дивизии Западного фронта ведут бой за пос. Богушевск Сенненского р-на, июль 1944 г.
14. Группа немецких солдат и офицеров, захваченных в плен при освобождении г. Орши, июнь 1944 г.
15. Разминирование ул. Ленина в г. Витебске после освобождения от немецко-фашистских захватчиков, 1944 г.
16. Встреча воинов-освободителей в г. Минске (фотомонтаж), 1944 г.
Материалы предоставлены Национальным архивом Республики Беларусь, Белорусским государственным архивом кинофотофонодокументов, Институтом истории НАН Беларуси
Тема номера
насць альтэрнатыуных падыходау да ваеннай псторып у значнай меры паyплывалi на тое, што беларусмя даслед-чыкi толькi у апошш час пачалi актыуна вывучаць гэтую праблематыку. Аднак зробленыя у дадзеным кiрунку крокi пакуль што не завяршылкя стварэннем у айчыннай гктарыяграфи навуковай распрацоyкi, без якой было б немагчыма абысцiся нi прафесшным гiсторыкам, нi за-цiкаyленым чытачам, нi стваральнiкам новага мемарыялу у Трасцянцы. Мiж тым аб яе неабходнасщ сведчаць толькi два наступных факты. Першы з iх датычыць назвы працы нямецкай даследчыцы П. Рэнтрап - «Месцы злачынствау «канчатковага рашэння». Мiнскае гета i месца зшшчэння Малы Трасцянец» [18]. Звернем увагу тольк на заключную частку назвы, датычную Малога Трасцянца. Атрымлiваец-ца, што нямецкi гiсторык выкарыстоувае яе у абагульне-ным значэнш для тэрыторыi усяго Трасцянецкага лагера смерщ, гэта значыць - да урочышчау Благаушчына [19] i Шашкоука, працоунага лагера i свiрана. Нагадаем чытачу, што у гады германскай акупацып каля Малога Трасцянца быу размешчаны толькi працоуны лагер. Паводле ж пры-нятай у гктарычнай навуцы класiфiкацыi, масавыя растр-элы савецкiх грамадзян i ваеннапалонных, палггычных вязняу з турмау i лагерау, яурэяу з Аyстрыi, Германii i Чэ-хаславакii праводзiлiся каля в. Трасцянец Мшскага раёна, то бок ва урочышчы Благаушчына (да кастрычшка 1943 г. знiшчана 150 тыс. чал.), потым ва урочышчы Шашкоука (зшшчана звыш 50 тыс. чал.), у калгасным хляве у в. Малы Трасцянец (6,5 тыс. чал.) [20, с. 590]. У айчыннай гктарыяграфи у дачыненш да гэтага месца, якое па колькасщ зшшчаных людзей стащь на 4-й пазщып пасля Асвенцiма, Майданака i Трэблiнкi, замацавана назва «Трасцянецкi лагер смерщ». Тады наколькi апрауданым можна лiчыць прапанову нямецкай даследчыцы аб выкарыстанш назвы «месца знiшчэння Малы Трасцянец», якое геаграфiчна звязана тольк з двума апошнiмi месцамi масавых забой-ствау (паводле дакументау Надзвычайнай дзяржаунай камiсii, тэрытарыяльна урочышча Благаушчына належала да в. Вял^ Трасцянец) [17, с. 116]. Адказ вщавочны: абагульненай назвай тут можа выступаць Трасцянец, вытворнымi ад якога з'яуляюцца «Трасцянецкi лагер смер-цi», «Лагер смерщ Трасцянец», «Мемарыяльны комплекс Трасцянец».
Друпм важным фактам у канцэпцыi ушанавання памяцi аб трагедыi у Трасцянцы нам бачыцца адэкватнае выкарыстанне артэфактау гiсторыi для увекавечвання 206,5 тыс. загубленых на тэрыторыi Трасцянецкага лагера смерщ. У гэтай сувязi узшкае прынцыпова важнае пытан-не: чаму стварэнне мемарыяльнага комплексу вядзецца без папярэдняга правядзення грунтоуных археалагiчных работ i выяулення, збору i захавання макамальна поунай базы гiстарычных артэфактау, матэрыяльных рэшткау, сведчанняу той трагедыi да моманту распрацоук канцэп-цыi мемарыяльнага комплексу Трасцянец? Чаму сёння лггаральна побач з цэнтральным помнiкам-манументам «Брама памящ» (Врата памяти), галоунай кампазщыяй у першай чарзе мемарыялу, наведвальшка чакаюць ца-
гляныя муры былога домiка каменданта, аднаго з першых катау людской трагедыi працоунага лагера у Трасцянцы? Прычыны гэтага банальныя: пры распрацоуцы праекта архггэктарам не спатрэбiлiся грунтоуныя археалагiчныя даследаванш, гiстарычныя аб'екты i шматлiкiя артэфакты, якiя павiнны былi стварыць падмурак для архггэктурнай канцэпцыi будучага мемарыяла еурапейскага узроуню.
Такiм чынам, для пошуку адказау на адкрытыя пытанш ваеннай гiсторыi Беларусi неабходна абавязковае выкарыстанне шавацыйнага патэнцыялу, назапашанага прафесш-нымi даследчыкамi як у акадэмiчных навуковых iнстытутах, так i ва установах адукацыi нашай крашы. Ён павiнен быць накiраваны не тольк на правядзенне спецыяльных дасле-даванняу, але i на развщцё новых форм шырокага грамад-скага узаемадзеяння з мэтай захавання памящ аб гкторьп Беларусi у гады Вялжай Айчыннай вайны. СИ
See: http://innosfera.by/2015/06/military_history
Лтаратура
1. Великая Отечественная война 1941-1945 гг. В 12 т. Т. 1. Основные события войны.- М., 2011.
2. Великая Отечественная война 1941-1945 гг. В 12 т. Т. 2. Происхождение и начало войны.- М., 2012.
3. Героическая оборона. 2-е изд., доп.- Мн., 1963.
4. Брестская крепость // Великая Отечественная война 1941-1945: энциклопедия / Редколлегия: Ю. Я. Барабаш, П. А. Жилин (зам. гл. ред.), В. И. Канатов (отв. секретарь) [и др.].- М., 1985.
5. Брэсцкай крэпасф абарона 1941 // Беларусь у Вял ¡ка й Айчыннай вайне, 1941-1945: энцыклапедыя / рэдкал.: I. П. Шамяин (гал. рэд.) [i ¡нш.].-Мн., 1990.
6. Беларусь в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 / А. А. Коваленя (рук. автор. кол-ва), А. М. Литвин,
B. И. Кузьменко и др.- Мн., 2005.
7. Алиев Р. В. Штурм Брестской крепости.- М., 2008.
8. Алиев Р. В. Брестская крепость. Документы и воспоминания.- М., 2010.
9. Суворов А. Брестская крепость. Война и мир.- Брест, 2010.
10. Данясенне аб ходзе баявых дзеянняу пры узяцф Брэст-Лтуска // Беларуская думка. 2010, № 5. С. 93-97.
11. Новтау С. Я. Абарона Брэсцкай крэпасф летам 1941 г. у ацэнцы пстарыяграфн i у святле дакументау // Беларуская думка. 2010, № 5. С. 88-92.
12. Алиев Р. В. Брест. Июнь. Крепость. В 2 кн. Кн. 1.- Брест, 2012.
13. Ганцэр К. Нямеция i савеция страты як паказчык працягласф i ¡нтэнаунасф баёу за Брэсцкую крэпасць / АОЕ. 2014, № 5. С. 135-153.
14. Ганцер К. Переводчик виноват: влияние перевода на восприятие исторических событий (на примере отчета генерал-майора Фрица Шлипера о боевых действиях по захвату Брест-Литовска) // Беларусь i Германш: псторыя i сучаснасць. Матэрыялы мжнароднай навуковай канферэнцьн, Мшск, 11 красавца 2014 г.- Мн., 2015.
C. 39-45.
15. Новтау С. Я. Абарона Брэсцкай крэпасцк пстарыяграфнныя м^ы i пстарычная рэальнасць // Историческое наследие 1941 г. в исследованиях и экспозициях музеев. Материалы международной научной конференции, посвященной 70-летию обороны Брестской крепости, Брест, 9-11 июня 2011 г.- Брест, 2013. С. 22-29.
16. Аб прысуджэны спецыяльнай прэмп Прэзщэнта Рэспублт Беларусь дзеячам культуры i мастацтва 2014 г. //СБ.Беларусь сегодня.3 января 2015.
17. Лагерь смерти Тростенец. Документы и материалы / сост. : В. И. Адамушко, Г. Д. Кнатько, Н. Е. Колесник, В. Д. Селеменев, Н. А. Яцкевич. Под ред. Г. Д. Кнатько.- Мн., 2003.
18. Rentrop P. Tatorte der «Endloesung». Das Ghetto Minsk und die Vernichtungsstaette von Maly Trostenez.- Berlin, 2011.
19. Новтау С. Урочышча Благаушчына - месца масавага зншчэння людзей на тэрыторын акупаванай Беларуа // Беларуси пстарычны часошс. 2013, № 10. С. 21-27.
20. Раманоуси В. П. Трасцянеци лагер смерф // Беларусь у Вял™ Айчыннай вайне, 1941-1945: Энцыклапедыя; Рэдкал.: I. П. Шамяин (гал. рэд.) i ¡нш.- Мн., 1990. С. 590.
