CC BY
94
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 3 ~
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
Д.Майну сов
ОИД БА ЯК ВАИДИ НОМСОЗИ (БЕХ,-) ДАР«ШОХДОМА>
Вожатой калидй: антропоним у; о и «Шох;нома»-и Фирдавсй, антр оно фор мант, цанбаи диахронй, тах,лили сохториву маъной, тауаввули антропонимх,о.
Дар системам антропонимхои «Шохрома» як гурух калимахо дар ташаккули номвожахои ашхоси «Шохрома» макоми бавежа доранд. Дар байни ин гурух калимахо «бех-»-ро ном бурдан бамаврид аст. Ко-били зикр аст, ки «бсх,-» то имруз маъной таърихии хешро дар шакли калимаи мустакил. масалан, «бех>> ба маъной «хуб» хифз намудааст ва табиист, ки дар ташаккули номвожахои мураккаб иштирок мекунад. Аз чумла, дар «Фарханги забони точикй» (минбаъд «ФЗТ») калимаи «бех» ба таври зайл тафсир гардидааст: «Бех - 1) хубтар, нектар, писандидатар: Х,ар кй ба хас кард каноат. хасест, Бех^алабй кун, ки бех, аз бех, хасест (Чрмй); бех шудан - хуб шудан, дуруст шудан; саломат шудан, сих,ат ёфтан: Порсоеро дидам бар канори дарё, ки захми паланг дошт ва ба хсч дору бех, намешуд (Саъдй); 2) одами нек: Ё бсх,опро ба бад биёзурда, В-он чй бех, буд, бо бадон карда.. .(Саной) (6,ч.1,180).
Тафсири «ФТЗТ» низ ба шархд «ФЗТ» каробати кавй дорад: «бех - 1) хуб, нагз, неку, писандида; 2) сихдт, тандуруст; бех шудан - а) хуб шудан, нек шудан; б) шифо ёфтан, сихдт ёфтан, саломат шудан» (8,4.1,200). Дар «Лугати нимтафсилии точикй барои забони адабии тодик»-и устод Айнй «бех,» бо маъних,ои «тандуруст» ва «хуб» омадааст (2,51). Ва имруз дар забони точикии адабй «бсх,» («бех,ин» ба маънии «бех,тарин») чун муродифи «хуб» мавриди истифода карор дорад. Дар заминаи пиюпггахои фавк бори дшар бояд таъкид намуд,
— 4 НОМАИ донишгох
ки «бех>> имруз дар забони точикии адабй чун калимаи мустакилмаъно вазифаи хешро адо мекунад.
Дар «Шохдома»-и Фирдавсй дар ташаккули номхои Бехофарид, Бехруз, Бехзод ва Бауман, ки аз чумлаи номхои асили ачдодй махсуб меёбанд, «бех,» макоми хоса дорад. Агар дар заминаи тахлили диахронй «бех»-ро баррасй намоем, ба натичаи зер комёб мегардем: бех дар эронии кадим vahyah («Авесто» - vahyah). санскрит «vasu», порсии бостон «vahu». пахлавй «vch». «Vahu» сифат буда, маънихои «хуб, нек, бех»-ро ифода мекунад (9,5,322).
Пури Довуд низ «vahu»-po ифодагари сифатхои «хуб ва нек» медонад (13,1,88). Кдйд кардан бамаврид аст, ки «vah и» дар таркиби бисёр номхои эронй (маъмулан дар чузъи аввали номхои мураккаб) омада, дар баробари маънои «хуб», инчунин, маънои динию ахлокии «хайр», «некй»-ро ифода мекунад (3,213).
Тавре ки дар боло зикр гардид, дар «Шохнома» дар ташаккули номи чанд тан аз ашхос чузъи «бех» истифода гардидааст, ки тахлили онхо суннатхои номгузории ачдодй дур ва кадими-амонро возеху равшан месозад. Бехофарид:
Або хохари хеш Бехофарид, Ба хун мижа карда рух нопадид. (12,6,202) Бехофарид номи хохари Исфандиёри Гуштосп буда, уро Арчосп асир карда, дар Руиндиж махбус медошт ва Исфандиёр ба он чо омад, Арчоспро кушт ва уро озод кард. Ин ном дар «Авесто» ба гунаи «vBrizkanB» ба назар мерасад (10,156). Бехофарид аз ду чузъ таркиб ёфгаасг: «бех>>+ «офарида» ва маънои «офаридаи нек»-ро ифода мекунад: Бехзод:
Бад у дод пас шох Бехзодро Сияхчавшану худи пулодро. (12,7,113) Номи ду шахе дар "Шохнома" Бехзод аст: 1) номи пахлавони эронй дар давраи подшохии Яздигурд; 2) номи пахлавони эро-нитабор дар замони салатанати Кубоди Пируз (11,163).
Бехзод аз ду чузъ («бех»+ «зод») ташаккул ёфта, маънои «зодаи пок»-ро ифода мекунад. Бахман:
Яке ном Бахман, дувум Мехрнуш, Сеюм номи у буд Дилафрузи Туе. (12,6,127) Дар «Шохнома» чанд тан бо ин ном маъруфанд: 1) Бахман - шохи
С _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >" 5 ~
Эрон, писари Исфандиёр; 2) Бауман - писари шохи Ардавон; 3) Бауман - мубади Нушервон (Волф, 164); 4) Бауман - дабири Ардавон; 5) Бауман - як нафар аз сардорони Хусрави Парвиз; 6) Бауман - яке аз мукаррабони Пурондухт - маликаи Эрон (7,225-228).
Дар назари аввал номи Бахман шаклан бо номи содасохт мушобех аст, вале зимни тахлили диахронй маълум мегардад, ки ин ном аз чихд-ти сохт мураккаб мебошад. Бо эътирофи ахли тадкик ин номвожа (ё калима)таърихан мураккаб буда, дар натичаи сайридарозоитаърихй хар ду чузъи он, ки калимахои мустакилмаъно буданд, маънои худро аз даст дода, ба исми рехта мубаддал шудаанд. Дар тахлили ин кабил исмхо, ба таъкиди забоншиноси маъруф Л.С.Пейсиков, танхо тавассути имконоти усули диахронй (инчунин этимолога) имруз муайян карда метавонем, ки таърихан ин калимахо аз лихози сохт мураккабанд ё сода (4,11).
Бахман мувофики баррасихои олимон дар «Авесто» ба сурати «Vahumana», дар осори пахлавй «Vahuman» ва дар форсии муосиру забони точикй «Вахман» ё «Бахман» мебошад. Ин номвожа мураккаб буда, аз ду чузъ: «vahu» ба маънои «хуб ва нек» ва «manah» (аз решай «man» ба маънии «сиришт, ху») иборат аст. Дар забони форсии муосир шакли «маниш»-ро дорад. Пури Довуд зимни тахлили ин ном иброз мекунад, ки «бинобар ин хар ду чузъи ин калима (Бахман - Д.М.) дар забони мо (форсй - Д.М.) бокй аст ва метавонем мачмуи онро ба Вехманиш ва «хубманиш» ё ба «некниход» тарчума кунем» (13,1,88).
Ч,узъи дуюми ин номвожа «тап/ман» буда, дар пахлавй «mcn(i)shn» (исми масдар аз решай «man» - андешидан, пахлавй «mcnitan» - андешидан) ба маънии «андеша», дар хиндии бостон «manas», санскрит -«durmanas» мебошад (9,4,2042). Сайритаърихии чузъи «man»-po профессор В.И.Абаев дар доираи васеи забонхои хиндуаврупой мавриди тахлил карор додааст. Тибки баррасии ин олими маъруф баромади таърихии ин калима тархи зайлро дорад: «xman» - аз решай хиндуаврупоии «xmen» - «андеша кардан, дар хотир доштан» сарчашма мегирад. Барои мукоиса шаклхои ин калима дар як гурух забонхои хеш, яъне хиндуаврупой, пешкаш карда мешавад: хиндии бостон - «mati» (фикр, андеша, ташвиш), «Авесто» «xmaiti» дар «anu-maiti-id», славянй «xmenti», дар славянин кадим «pa-m'etb», русй «память», литовй «mintis» (фикр), латвиягй «mens, mentís» (фикр, фахм, акл) (1,1,107). Хдмчунин дар «ФШ» тахаввул áá éí é¿0 í ó ё óáúóéoéé Бахман ба таври густурда манзур гардидааст.
— 6 - НОМАИ донишгох _ 5
Аз маълумоти муаллиф бармеояд, ки ин ном дар <Авесто» Вухуманах ё Вуху-манангах омада, ки аз ду бах,р сохта шудааст: Вуху ба маънии «хуб, нек». Дар порсии бостон «vahu-Baxy» ва дар санскрит «vasu-васу» ба хдмин маънй аст, дар пахлавй «vëh-вах» ва дар форсй «бех» шудааст. Бахри дувум «maneh-манех» баробар аст ба вожаи санскритии «manas-манас», ки дар пахлавй «mënisn-менишн» ва дар форсй «маниш» шудааст. «Мана» аз масдари «man» маншаъ гирифта, дар «Авесто» ва форсии хдхоманишй ба маънии «андешидан ва шинохтан ва ба ёд овардан» ва «дарёфтан» аст ва баробар аст бо «Тотеап»-и англисй ва «meinen»-H олмонй мебошад. Дар пахлавй «mënitan» шуда, дар форсй матрук аст» (10,183). Ба аквдаи Хусайн Шахдци Мозандаронй дар чанд калимаи мураккаби форсй «ман», ки аз хдмин бунёд аст, ба чо монда, чунонки дар «шодмон», яъне «шодманиш, пушаймон (пажмон), Наримон (Найрам)», ки дар «Авесто» «naaire-manah» омада, сифат аст ба маънии «нар» ё «мардманиш» ва дар гузориши пахлавии «Авесто», ки Занд хонанд, ба «мартма-ниш» тарчума шудааст. «Родмон», ки дар «Шохдома» сипахдори Хусрави Парвиз ёд шуда, яъне «родманиш, кахрамон» ва чуз он «душман», ки ба маънии «бадандеш ва бадхох» аст, аз «душ» (дуж-бад) ва «мал» таркиб ёфтааст. «Ман» низ чудогона дар адабиёти мо ба маънии «маниш» ва «равон» ва «дил» ба кор рафта. Фирдавсйгуяд: Бараш сабз бодо, танаш арчманд, Манаш баргузашта зи чархи баланд» (10,183).
Аз тадкикоти пурарзиши забоншиноси точик Д.Саймиддинов бармеояд, ки пешванди «dus» (душ) маъной манфй дошта, аз чанде исмхои маънй ва мушаххас сифат месозад ва дар заминаи осори хаттии забони пахлавй собит месозад, ки «дар бархе аз вожахои форсии миёна ин пешванд ба асос то чое махлут гардида, ки асос бидуни он ба таври мустакил наметавонад истифода шавад» (5,139). Ба аквдаи мавсуф «пешванд дар ин маврид ба як унсури колабии чудонопазир табдил гардвда, чузъи асосиро низ дар хдмин колаб нигох медорад. Гумон меравад, ки ин омил яке аз иллатхои пойдории ин чанд вожа аз форсии миёна то ба форсии нав гардидааст. Дар форсии миёна ин вожахо чанд-тост: «dujbman» -1 ) бадандеш, мухолиф; 2) «душман», дар хамон маъное, ки дар форсии нав маълум аст; 3) «dusxwar-duswär» «душвор» (тазоди он «xwär» «осон, сабук»), «dusox» «дузах» (5,139). Хамин тавр, аз баррасихои боло чунин бармеояд, ки «man» аз калимахои кадимбунёди забони точикй махсуб ёфта, кариб дар аксари забонхои хиндуаврупой дар шаклу гунахои ба хам наздик мавриди истифода мебошад.
с _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКЙ")- 7 ~
Аз руи гадкику арзёбихои авестошиносон маълум мегардад, ки Бахман дар < Авесто» (уаЬ итапап-Иа) яктан аз фаршнтахои зардуштй махсуб ёфта, музаххари андешаи нек ва ниходи поку порсой будааст ва дар кеши зардуштиён хамон макоми Чдбраили исломро доро мебошад. Ин номвожа аз зумраи номхоест, ки таърихи дарозо дошта, то имруз маънои кадимии хешро хифозат намудааст. Вай маънои «хубандеш, некси-ришт ва бехманиш»-ро ифода мекунад. Тибки маълумоти доктор Ман-суриРасташри Фасойй Бахман аз шаш яктан амшоспандони мукарраби Ахурамаздо буда, бо кавле «дар асотири зардуштй Бахман... нахустин офаридаи Маздо аст, дар чахони рухонй мазхари андешаи нек ва хирад ва доноии худост. Дуввумин мохи зимистон ва ёздахумин мохи соли шамсй бо номи у Бахман хонда мешавад ва низ дуввумин руз аз хар мохи хуршедй бад-у нисбат дорад» (7,1,221).
Хуллас, дар «Шохнома»-и безаволи Хдкими Туей номвожахои кадимй ва дорой таърихи кухан. ки аз суннатхои гузаштагони дура-мон сарчашма мегиранд, басе фузун буда, тахлили амик ва баррасии киёсии онхо бо нуктахои печида ва ноошнои таърихамон рушанй меандозад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. Т.1. -Л.: Наука, 1958.
2. Айнй С. Лугати нимтафеилии точикй барои забони адабии точик. Куллиёт. Чилд и 12. -Душанбе: Ирфон, 1976.
3. Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. -М.: Наука, 1970.
4. Пейсиков Л. С. Очерки по словообразованию персидского языка. -М.: МГУ, 1973.
5. Саймиддинов Д Вожашиносии забони форсии миёна. -Д.: Пайванд, 2001.
6. Фарханги забони точикй (иборат азду чилд). Ч,. 1. -М.: СЭ, 1969.
7. Фарханги номхои «Шохнома». Чилди аввал. Таълифи доктор Мансури Растагори Фасой. -Техрон. 1369.
8. Фарханги тафсирии забони точикй (иборат аз ду чилд). Чилди 1. -Душанбе: Пажухинп охи забон ва адабиёти Рудакй, 2010.
9. Фарханги форей. Таълифи доктор Мухаммад Муин (иборат аз 6 чилд). Чилди 5. - Техрон, 1345.
10. Фарханги «Шохнома». Номи касон ва чойхо. Хусайн Шахиди Мозандаронй (Бежан). - Техрон: Нашри Балх, 1337.
— 8 - ~ НОМАИ донишгох )
11. ФритсВолф. Фарханги «Шохнома»-и Фирдавсй. - Берлин, 1935.
12. «Шох,пома»-и Фирдавсй. Матни интикодй (иборат аз 9 чилд). Чил-ди 1-9. - М„ 1966-1981.
13. Янпхо. ГузоришиПури Довуд. Ч,илди 1. Чопи дуввум. - Тсхроп. 1347 хуршедй.
Ихтисорахо:
ФШ - Фархаш и «Шохнома». Номи касон ва чойхо. Хусайн Шахвди Мозандаронй (Бежан). - Техрон: Нашри Балх, 1337, 814 с.1969. ФТЗТ - Фарханги тафсирии забони точикй (иборат аз ду чилд). Чрлди 1. - Душанбе: Пажухишгохд забон ва адабиёти Рудакй, 2010.
Об одном антропоформанте в «Шахнаме» Абулкасыма Фирдоуси Д.Майнусов
Ключевые слова: антропонимы «Шахнаме» Фирдоуси, антро-поформант, диахронный аспект, структурно-семантнческнй аналнз, эволюция антропонимов.
В статье анализируются имена, образованные при участии антро-поформанта бех,- в системе антропонимов «Шахнаме». Исторический анализ или диахронный аспект изучения языковых явленгш, на примере антропонимов «Шахнаме», дает возможность прослеживать пути образования цикла имен и их историческое развитие в плане структурно-семантической эволюции.
On one Anthropoformat in Abulkasym Firdawsi's "Shakh-Name" D. Maynusov
Key words: anthmponyms of Firdawsi's "Shakh-Name ", cmthmpoformat, diachronic aspect, structural-semantic analysis, evolution of anthmponyms.
The article dwells on the analysis of the namesformed by the participation of the formcmt "бех,- " in the system of the cmthroponyms included into "Shakh-Name ". The historical analysis or a diachronic aspect of studying linguistic phenomena taking' 'Shakh-Name'' cmthroponyms as an example enables to trace the way offormation of a cycle ofnames and their historic development in the plane of.structur
