CC BY
103
А. Один ае в
ЧАНД ВОЖАИ СУГДИАСЛ ДАР ТОПОНИМИЯИ САДАИ МИЁНАИ МАСЧОХ
Вожатой калидй: таърихи забони тоцикй, этимология, топонимия, вожатой сугдиасл дар гуиши Мастчох:
Водии Зарафшон, ки Кухдстони Масчох, дар саргахи он вокеь аст, дер боз диккати таърихшиносон, мардумшиносон ва фолклор-шиносону забоншиносонро чалб намудааст, ки натичааш ба вучуд омадани чанд асари арзишманди марбут ба ин сохахо мебошад.
Хдрчанд перомуни таърих ва лахчаи мардуми ин минтакд баъзе асарх,о таълиф шуда бошанд х,ам, вале чун аксари топонимх,ои Кухдстони Масчох, оид ба номвожах,ои Садаи миёна тадкикоти чиддие сурат нагирифтааст ва то кунун ба кадом забон тааллук, доштани баъзе онхо маълум нест.
Пеш аз он ки баррасии номвожах,ои сугдии ин минтакаро шуруъ намоем, шарх,и истилох,и «Сада»-ро зарур шуморидем. Дар Кухдстони Масчох, дер зери мафхуми сада як гурухд дех,оте фахмида мешавад, ки мардуми он суру мотами худро якчо мегузаронанд. Муаллифони «Фарх,анги тафсирии забони точикй» дар баробари маъних,ои гучум, карн, гурухд саднафара, яке аз чашнх,ои миллй, 1юх,иди марзбандии баъзе аз нох,иях,ои кухд дар аморати Бухоро будани вожаи садаро зикр намудаанд (15,2,192), кидалелигуфтах,ои болост. Бояд гуфт, ки то имруз ин истилох, дар Кухдстони Масчох, х,амчун вохиди марзбандй мавриди истифодаи умум аст.
Бояд зикр намуд, ки таъсири забони сугдй ва яке аз шохах,ои он-ягнобй дар топонимияи минтакаи мазкур назаррас аст. Зеро тибки тадкикоти олимони варзида, аз чумла А.Л.Хромов дар мин! акай мавриди назар то асрх,ои ХП-Х1У роич будани забони сугдй гушзад шудааст (12). Дойр ба чойгузин шудани забони сугдй дар сарзамини точикон Алй Равокй ва Шакебо Сайёд чунин
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 69 ~
мефармоянд: «Аммо забони сугдй, ки бахраварй аз шумори дигар аз забонхои эронии миёнаи шаркй, дар хавзахои Мовароуннахр аз карнхои пеш аз омадани аъроб, чойгохи забони гуфторй ва навишториро ёфта буд, бо омадани арабхо ва аз хам пошидани низомхои сиёсй ва фархашй дар он сарзамин чойгир ва чойгузин шудани забони форсй камранг ва камрангтар шуд ва каму беш пойгохи навиштории хешро аз даст дод ва дар хавзаи Мовароуннахр дар колаби як забони гуфторй даромад» (8, 24).
Бектош дар ибтидои баркарорсозии хукумати Шуравй, ки ба забони точикй фишор меоварданд, аз матрук гардидани забонхо изхори нигаронй карда чунин навишта буд: «Забони сугдй, ки забони аслии халки махаллии Осиёи Миёна буд, имруз аз миён бардошта шудааст. Х,ол он ки таърихнависон дар асри X хам дар Бухоро дар гуфтугу будани забони сугдиро дарак медиханд. Имруз намунахои ин забон танхо дар байни кабилахои Помир (сахви муаллиф аст-А.О.) ва кисман дар кухистонхои байни Мастчох ва 1^аратог мондааст, дар фан забони сугдй номида мешавад» (3, 533).
Инчунин як гурух мухаккикон дар баробари манотики дигар водии Зарафшон, минчумла Кухистони Масчохро каламрави забони сугдй меноманд, чунонки «.. .дар вакташ водии Зарафшони имруза минтакаи рушду инкишофи забони сугдй махсуб мешуд...» (5,159). Хдмчунин «аз замонхои кадим дар саргахи болооби Зарафшон сугдиён зиндагй мекарданд» (9). Райр аз ин «баъзе олимон тахмин кардаанд, ки хатто то асри XVII дар Мастчох забони сугдй роич будааст. Аз хуччатхои дар кухи MyF ёфтшуда бармеояд, ки як кисмати гарнизони Деваштич дар Мастчох карор доштааст...» (4).
Мухаккики номвожахои кисмати шимолии водии Х,ИС0Р О.Махмадчонов истинодан ба В.А. Никонов дуруст кайд мекунад, ки «шахрхо хароб гардиданд, давлатхо бархам хурданд, забонхо ва худи халкхо аз байн рафтанд, вале номхо бокй монданд...» (5, 3). Дуруст аст, ки аз матрук гардидани забони сугдй дар ин сарзамин чанд садсола паси cap шуда бошад хам, вале таъсири он дар топонимияи Садаи миёнаи Масчох кобили таваччух аст.
Бо эътирофи ахли тадкик микротопонимхо нисбат ба топонимхо ноустувор буда, бештар ба тахаввулоти сохторию маъной дучор мешаванд, аммо дар номвожахои минтакаи мавриди назар як даста микротопонимхое ба назар расиданд, ки шакли сугдии худро нигох доштаанд:
Чиг- номи баландкухест дар миёни дехоти Худгифи Офтобру ва Ревомутк. Ба андешаи мо, ин вожа шакли каме тагйирёфтаи истиг//истих мебошад. А.Л.Хромов баромади калимаи истигро аз сурдин дониста, дорой маънои «афрошта, кулла» буданашро зикр кардааст (13).
Дар «Фархднги забони точикй» ин вожа чунин шарх, ёфтааст. 1.рост, росткад, боло, рост истода.
Хам овард пушти синони ситех,
Саропарда барканд х;афтод мех. Фирдавсй
Бад-он гах,, ки гирад цах,он гарду мег,
Гилу пушту чавгон-т гардад ситег. Абушакури Балхй
2. куллаи кух.
Ту гуфтй к-аз ситеги ку.у саше,
Фуруд орад х,аме ах,цори садман. Манучех,рй (14,ч.2,249).
Аз маънои лугавии калимаи чиг (куллаи кух) маълум мегардад, ки чиг ва ситиг аз як реша маъхуз шудаанд.
Профессор К. Абдулов зикр мекунад, ки «чиг- калимаи сугдист, бофтае аз химчахо шабехд тавора, химчахоро бо ресмони борик бо хдм васл карда, ду тарафи онро дар ду сутун баста, рун он курут ё чизи дигар хушк мекунанд» (1,1166).
Дар гуфтугуи мардуми Масчох, вожаи чиг дар таркиби баъзе калимахо низ ба назар мерасад, ки Ф. Убайдов истифодаи онро дар таркиби калимаи чигбаст нишон додааст: «Мастчохдён девори чубини атрофи хона ва ё заминро чигбаст мегуянд» (10, 113).
Х,амчунин дар лахчаи мардуми минтакаи мавриди назар бомпуши хонаву огил ва монанди инро чигдак ва шахси камхдракатро «чиги сари полез» мегуянд.
Чориф ин номвожа аз ду чузъ: чор ва иф иборат мебошад. Чор дар «Фархаш и ягнобй-точикй» «дараи танг» маънидод шудааст (6, 238). Л.А.Хромов низ дорой чунин маънй будани онро зикр кардааст (12). Бояд гуфт, ки дар низоми топонимияи Садаи миёнаи Масчох вожаи чор доираи истифодаи васеъ дошта, бештар ба баландкухдо гузошта шудааст: Чори Чушил. Чори Зойтй, Чори Тоба, Чори Тагоби Буто, Чори Тагоби Риёмутк ва гайра. Иф бошад, форманти топонимсоз буда, мухдккикон онро ба шакли каме тагйирёфтаи суффикси сугдии -ив ва суффикси шакли чамъи забони форсии миёна ¡V, ки дар забони форсии кадим дар шакли атв дида мешавад.
С- _ . УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 71 ~
шабохат додаанд (2, 251-262), ки дар охири номвожахо зиёд ба мушохида мерасад, масалан Рогиф, Худгиф, Зуниф, Муждиф ва гайра.
Нов бино ба навиштаи номвожашинос О. Махмадчонов нов калимаи сугдй буда, дорой маънои «дараи хурд, пастхамй» мебошад (5, 53). Дар «Фарханга ягнобй-точикй» вожаи мазкур «сой, дара» маънидод шудааст (6,135). Ин топоним дар минтакди мавриди пажухиш яке аз серистеъмолтарин номвожахо махсуб мешавад, масалан. Нови Чашма, Нови Пиёз, Нови Бед, Нови Порут, Нови Карг, Нови Кач, Нови Сел, Нови Шолот ва монанди инхо.
Марг ин вожа дар фархашхо ба гунаи зайл шарх гардидааст: «маргзор» (11,104), «навъе аз гиёх, ки ба анбухй руяд, багоят сабзу нозук бошад...» (7,251), «алаф, маргзор, чаманзор, алафзор» (14,1,645), «як навъ алафи худруи нозук, ки дар чои сернам меруяд» (6,122).
Маводи чамъовардаи мо нишон медихад, ки ин вожа на дар алохвдагй, балки дар таркиби калимахои мураккаб ба кор рафтааст: Шутимарг, Хамбатамарг, Маргзори Боло, Маргзорча ва гайра.
Зойтй решай ин номвожа зой мебошад, ки дар забони сугдй ва ягнобй ба маънои замин ва киштгох омадааст (6, 88). Мухаккикони забони ягнобй баромади ин лексемаро ба -и сугдй нисбат додаанд (5,59).
Калимаи зой дар гуиши мардуми ин махал дар таркиби вожахои зойок ва зойкан низ ба мушохида мерасад. Мавчуд будани калимаи зойканро дар зерлахчаи поёни Масчох Ф. Убайдов чунин кайд мекунад: «Дар кухистон замини мобайни кух ва деворро зойкан мегуянд. Кор фармуда шудани ин вожаро ба хамин маъно дар лафзи мардуми дехаи Рунди Кухистони Мастчох мушохида намудем» (10, 105).
Гуто номи богест дар дехаи Худгифи Офтобруи Садаи миёнаи Масчох. Ба андешаи мо дар ин номвожа гут гунаи овозии калимаи гуд аст, ки мухаккикон баромадашро аз забони сугдй дониста, онро санги калон маънидод кардаанд (9, 36-37). Бояд гуфт, ки дар ин бог харсангхои зиёде хает, ки ин андешаро собит месозад. О шакли мухаффафи суфикси -хо мебошад, ки дар забони точикй шакли чамъи иемхоро месозад.
Гарсич номи чуйборе дар шарки дехаи Ревомутк мебошад, ки кисмати аввали он чунин ба назар мерасад, ки бо калимаи тар//
гаръи забони сугдй, ки дорой маънии к ух, аст, хдмреша мебошад. Мух,ак,к,ик,и шинохта Хромов А.Л. зимни баррасй намудани номвожахои сугдии Рогич ва Разнич «-ич»-ро пасванд шумурда, ба макон далолат намудани онро зикр менамояд. (12, 27-31).
Дарвок,еъ топонимхо инъикоскунандаи таърихи тамаддуни ачдодамон буда, хамчун хазинаи нигохдорандаи калимахо ба шумор мераванд, зеро забонхо аз байн раванд хам. онхо бокй мемонанд.
Номвожахои сугдй баёнгари таърихи басе дарози бархурди забонх,ои кадимаю муосир арзёбй мегарданд ва дар ин раванд пакши онхо дарташаккули номвожахои махаллу чойхои чугрофй хеле назаррас аст. Хулоса, номвожахои сугдии ин махал бори дигар андешаи олимонеро, ки ин сарзаминро каламрави забони сугдй медонанд, собит месозанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдулов К. Дар ин дунё. Ч,илди 12. Мастчох. Китоби аввал.-Душанбе: Адиб, 2006
2. Бердиев Б. Баъзе хусусиятхои топонимикаи саргахи Кофарнихон/ /Забоншиносииточик.-Душанбе, 1984
3. Бектош Дар атрофи забони точикй//Забони точикй дар мабнои мубохисахо. (Мачмуаи маколахои солхои 20-ум)-Душанбе: Ирфон, 2007
4. Диноршоев М. Гузашта ва имрузаи Мастчох// Абдулов К. Дар ин дунё. Ч,илди 12. Мастчох,. Китоби аввал.- Душанбе: Адиб, 2006
5. Махмадчонов О. Топонимия ва микротопонимияи кисмати шимолии водии Х,исор. - Душанбе: Шучоиён, 2010
6. Мирзозода С. Фарханги ягнобй-точикй.-Душанбе: Анчумани Деваштич, 2008
7. Мухаммад Е. Еиёс-ул-лугот: Иборат аз се чилд. Ч,илди 2. Сод-Е. -Душанбе: Адиб. 1988
8. Равокй, Алй., Шикебо Сайёд. Забони форсии Фарорудй (точикй).-Тех,рон,1383
9. Тураев Б. Вожахои сугдй дар топонимияи Ягноб//Паёми Донишгохи миллии Точикистон (мачаллаи илмй). Бахши филология, №2 (48).-Душанбе: Сино, 2008
10. Убайдов Ф. Хифозати вожахои аслй ва иктибосии кухани забони точикй дар лахчаи Мастчох (дар асоси маводи зерлахчаи поён).-Хучанд, 2012
11. УбахйХ- Тухфат-ул-ахбоб.-Душанбе: Ирфон, 1992
12. Хромов А. Согдийская топонимия родины Рудаки// Ёдбуди устод
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 73 -
РудакйДтартибдивднда А. Афсах,зод).-Душанбе: Дониш, 1978
13.Хромов А. Вожатой сугдй дар гуишдои точикй//Рудакй. Фаслномаи адабй-фарх,ангии ройзании Чумхурии Ислоии Эрон дар Точикистон. Вижаномаи забонх,ои сугдй ва ягнобй. Соли дахум, шумораи 24, пойизи 1388
14. Фарвднги забони точикй (иборат аз ду чилд). - М.: СЭ, 1969
15.Фарх,ангитафсирии забони точикй (иборат аз 2 чилд).- Душанбе, 2008
Несколько исконно согдийских слое е топонимии Садаи Миёна Матчи
А.Одинаее
Ключевые слова: история таджикского языка, этимология, топонимия, исконно согдийские слова в матчинском говоре
Статья посвящена выявлению исконно согдийских слов в топонимии матчинского диалекта. Утверждается, что некоторые микротопонимы указанного региона, в том числе Чиг, Чориф, Хуто и другие, сохранили древнюю согдийскую форму. По мнению автора, согдийская топонимика матчинского говора еще-раз доказывает, что Заравшанская долина действительно была родиной согдийского языка.
A. Odinayev
Several primordially Sughdian Words in Sadai Miyona Matchi's Toponymy
Key words: history of the Tajik language, etymology, toponymy, primordially Sughdian words in Match a vernacular
The article dwells on elicitation of primordially Sughdian words in the vernacular ofMatcha. The author asserts that some microtoponyms of the region in question preser\>ed the ancient Sughdian form, such areas as Chig, Chorif, Hugo and others inclusive. In the author's opinion Sughdian toponymy of Matcha vernacular proves once more that the Zeravshan valley was a real motherland of the Sughdian language.
