Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ИШЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ ЖИХАТЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ИШЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ ЖИХАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
маънавий-маърифий ишлар / педагогик вазифалар / миллий ғоя / педагогик масъулият / маънавий-маърифий ишларнинг самарадорлигини белгиловчи асосий тамойиллар / тарғибот функцияси / ижтимоий ҳамкорлик.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Чориев Р, Peter Mccann, Katja Kamzek, Nulloev U.A

Мақолада олий таълим муассасаларида маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини оширишнинг назарий ва амалий жиҳатлари, педагогик назария ва амалиётдаги ўрни, маънавий-маърифий ишларнинг самарадорлигини белгиловчи асосий тамойиллар ва маънавий-маърифий ишларни ташкил қилишда ижтимоий ҳамкорликни ташкил қилиш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ИШЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ ЖИХАТЛАРИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ИШЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ ЖИХАТЛАРИ

*Чориев Р., 2Peter McCann, 3Katja Kamzek, 4Nulloev U.A.

*Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механи- зациялаш мухдндислари институти-миллий тадкикот университети Ёшлар масалалари, маънавий-маърифий ишлар буйича

проректори, п.ф.д,профессор "Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислик института"

миллий тадкикот университети профессори 3IQA University, Slovenia 4"TIIAME" National Research University, Associate Professor https://doi.org/10.5281/zenodo.11223310

Аннотация. Мацолада олий таълим муассасаларида маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини оширишнинг назарий ва амалий жи%атлари, педагогик назария ва амалиётдаги урни, маънавий-маърифий ишларнинг самарадорлигини белгиловчи асосий тамойиллар ва маънавий-маърифий ишларни ташкил цилишда ижтимоий %амкорликни ташкил цилиш масалалари куриб чицилган.

Калит сузлар: маънавий-маърифий ишлар, педагогик вазифалар, миллий гоя, педагогик масъулият, маънавий-маърифий ишларнинг самарадорлигини белгиловчи асосий тамойиллар, таргибот функцияси, ижтимоий %амкорлик.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы места в педагогической теории и практике нравственно-просветительской работы ВУЗов, основные принципы, определяющие эффективность нравственно-просветительской работы, и организации социального сотрудничества в процессе осуществления нравственно-просветительской работы в вузах.

Ключевые слова: нравственно-просветительская работа, педагогические задачи, национальные идеи, педагогическая ответственность; основные принципы, определяющие эффективность нравственно-просветительской работы; агитационная функция, социальное сотрудничество.

Abstract. The article deals with the issues of place of the moral and educational work of universities in the pedagogical theory and practice, and the main principles that determine the effectiveness of moral and educational work and the organization of social cooperation in the process of moral and educational work in universities.

Keywords: moral and educational work, pedagogical tasks, national ideas, pedagogical responsibility, basic principles that determine the effectiveness of moral and educational work, agitational function, social cooperation.

Мустакилликнинг дастлабки йилларида Узбекистон Республикаси иктисодий ислох,отларини амалга ошириш билан бир вактда маънавий меросимизни, маданий кадриятларимизни тиклаш ва уларни халкимизга етказиш борасида кенг куламда фаолият курсатган. Республика Президенти М.Ш.Мирзиёев таъкидлаб утганидек, маънавиятнинг мох,ияти шунчалик кенгки, уни улчаб х,ам, поёнига етказиб х,ам булмайди. У инсон учун бутун бир оламдир. Жамиятимиз хдётида маънавий камолотни тезлаштириш, миллий

истиклол мафкурасини шакллантириш, миллий кадриятларни урганиш мустакилликни мустахкамлашнинг асосий вазифаларидан биридир.

Х,аётимизда маънавий камолотни ривожлантириш, ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялашда - аждодларимизнинг бизгача етиб келган бой маданий меросларини урганиш хам катта урин эгаллайди. Шу сабабли Узбекистон Республикаси Президенти томонидан кадриятлар, урф - одатлар, буюк ота - боболаримизнинг бизга колдирган меросларини урганиш ва таргиб этиш учун кенг йуллар очилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2021йил 26 мартдаги "Маънавий -маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-5040-сонли карори1 давримизнинг мазкур талабига каратилган ута мухим жавоб булди. ^арорда оила, махалла ва таълим муассасаларида ёшлар тарбияси, чекка худудлар ва махаллаларда уюшмаган ёшлар билан максадли гоявий-тарбиявий ишларнинг юзаки тарзда олиб борилаётгани, жиноятчилик, диний экстремизм ва террористик харакатларга адашиб кушилиб колиш, миллий кадриятларга эътиборсизлик, эрта турмуш куриш, оилавий ажралишлар каби салбий холатларнинг олдини олишга каратилган таргибот ишларининг аксарият холларда кутилган натижани бермаётгани бу масалаларга жиддий эътибор талаб этаётгани таъкидланди.

Ушбу карорда маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштиришнинг устувор йуналишлари, ёшларни маънавий-маърифий бойитиш ва уларни ёт гоялардан химоялашга каратилган куйидаги мухим педагогик вазифалар куйилган:

- эзгулик ва инсонпарварлик тамойилига асосланган "Миллий тикланишдан -миллий юксалиш сари" гоясини кенг таргиб этиш оркали жамиятда соглом дунёкараш ва бунёдкорликни умуммиллий харакатга айлантириш;

- оила, таълим ташкилотлари ва махаллаларда маънавий тарбиянинг узвийлигини таъминлаш;

- таргибот-ташвикот ва тарбия йуналишидаги ишларни илмий асосда ташкил этиш, соха буйича илмий ва услубий тадкикотлар самарадорлигини ошириш, ижтимоий-маънавий мухит баркарорлигини мустахкамлашга каратилган доимий мониторинг тизимини жорий килиш;

- эл-юрт такдирига локайдлик, махаллийчилик, уруг-аймокчилик, коррупция, оилавий кадриятларга беписандлик ва ёшлар тарбиясига масъулиятсизлик каби иллатларга бархам беришга каратилган комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш;

- ахолининг Интернет жахон ахборот тармогидан фойдаланиш маданиятини ошириш, гоявий ва ахборот хуружларига карши мафкуравий иммунитетини кучайтириш;

- маданият, адабиёт, кино, театр, мусика ва санъатнинг барча турлари, ноширлик-матбаа махсулотлари, оммавий ахборот воситаларида маънавий-ахлокий мезонлар, миллий ва умуминсоний кадриятларнинг устуворлигига эришиш;

- геосиёсий ва мафкуравий жараёнларни мунтазам урганиш, терроризм, экстремизм, акидапарастлик, одам савдоси, наркобизнес ва бошка хатарли тахдидларга карши самарали гоявий кураш олиб бориш хамда бу борада халкаро хамкорлик алокаларини ривожлантириш.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 26.03.2021 йилдаги "Маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-5040-сонли карори.

- ёшларда соглом дунёкараш, жумладан, китобхонлик куникмасини шакллантириш, интернет, ахборот-коммуникация технологияларидан окилона фойдаланиш маданиятини ошириш, уларда гоявий ва ахборот хуружларига карши мафкуравий иммунитетни кучайтириш;

- дунёда юз бераётган мураккаб геосиёсий ва гоявий-мафкуравий жараёнларнинг мазмун-мохиятини хар томонлама чукур ёритиб бориш, терроризм, диний экстремизм, акидапарастлик, сепаратизм, одам савдоси, "оммавий маданият", наркобизнес ва бошка тахдидларга карши самарали гоявий кураш олиб бориш;

- жамиятимизнинг баркарор ривожланишига тускинлик килаётган ички тахдидлар -эл-юрт такдирига локайдлик, махаллийчилик, уруг-аймокчилик, оилавий кадриятлар ва ёшлар тарбиясига эътиборсизлик каби холатларга бархам беришга каратилган комплекс тадбирлар тизимини ишлаб чикиш ва амалга ошириш;

- махаллаларда уюшмаган ёшлар билан ишлаш, ушбу тоифани ижтимоий-иктисодий фаоллаштиришда жамоат ташкилотлари билан хамкорликни йулга куйиш;

- халкимизнинг тарихий мероси, урф-одатлари ва миллий тарбия анъаналарини асраб-авайлаш, кенг ахоли катламлари, айникса, ёшларимиз уртасида динлараро багрикенглик, миллатлараро тотувлик ва узаро мехр-окибат мухитини мустахкамлаш буйича чора-тадбирлар ишлаб чикиш ва жорий этиш.

Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 2023 йил 22 декабрь куни Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган йигилиши булиб утди. Бунда "Бугун маънавият бошка сохалардан ун кадам олдинда юриши, маънавият янги кучга, янги харакатга айланиши керак"2, - деди Президентимиз. Ушбу вазифалар биздан масалага юксак педагогик масъулият хисси билан ёндашишни талаб килади. Зеро, таълим жараёнида ишлаб чикариш, саноат сохаларида илгор мамлакатлар тажрибасидан фойдаланмок мумкин. Маънавият ва маърифат сохаси бизнинг миллий тарбия, миллий давлатчилигимиздан келиб чиккан ва узлигимиз, миллий хис-туйгулар, ватанпарварлик, гурур ва жасоратимизнинг амалда намоён булишига асосланади.

ОТМлардаги тарбия тизими назарияси ва амалиётини урганиш, тизимнинг замонавий фаолиятини тахлил этиш, педагогик ва бошка илмий адабиётларни комплекс урганиш талабаларни касбий тарбиялаш тизими фаолиятини ташкиллаштиришда дидактика ва тарбия назарияси инобатга олинишини курсатади3

Талабаларни касбий тарбиялаш тизимига куйилувчи асосий талаблар куйидаги тамойилларда уз аксини топади:

• максадга мувофиклик тамойили тизимнинг маълум концепциялар, бош гоя, дастурлар, вазифалар максадларга мос равишда ташкилий-тузилмавий курилиши;

• интегративлик тамойили - тизимнинг алохида дифферен-циациялашган кисмлари ва функцияларининг бир бутунликка бирлашишини такозо этади ва ушбу жараёнга яхлитлик багишлайди;

• тарбияловчи таълим тамойили - талаба-ларнинг шахсий ривожланиши, узи устида ишлаши учун ижобий мотивациянинг шаклланиши ва укишдан ташкари ижодий-амалий

2 Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 2023 йил 22 декабрь куни Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган йигилишидаги маърузаси.

3 Матяш Л.Г. Ценностно -мотивационные детерминанты профессионального роста преподавателя высшей школы: Автореф. п.ф.д. дисс. - Брянск, 2002. -С. 44.

фаолиятга йуналтириш максадида укитилаётган фанлар мазмунидаги тарбиявий потенциалидан фаол фойдаланиш;

• инсонпарварлик тамойили - маънавий-ахлокий меъёрларни хдётий вазиятларга мослаштиришни такозо килади;

• профессор-укитувчилар ва гуру^ мураббийларига куйилувчи талабларнинг бир хиллиги тамойили - тарбиявий жараённинг барча объектлари талабларининг узаро келишилган булишини назарда тутади;

• адаптивлик тамойили - педагогик тизимни ташки ва ички омиллар, шароитларга мослаштириш оркали амалга ошади;

• функционаллик тамойили - талабаларни касбий тарбиялаш тизимининг барча асосий функцияларининг комплекс кулланилиши;

• генерация тамойили - талабаларни касбий тарбиялаш тизими тизим ривожланишига каратилган фаолиятни жадаллаштиришга имкон берувчи янги гояларни генерация килиши (асослаш, таклиф этиш, илгари суриш) лозимдир;

• илмийлик тамойили - тарбиявий тизимларнинг фаолияти ва ривожланишининг коцептуал жихдтларини асослашда илмий ёндашув;

• касбий йуналганлик тамойили - булажак мутахассислар томонидан касбий жамиятнинг маънавий-ахлокий коидаларининг узлаштирилиши;

• талабаларни касбий тарбиялаш тизими фаолиятининг тизимлилик, давомийлик ва узлуксизлиги тамойили барча вазифаларни комплекс бажариб, мувозанатсизлик ва таркоклик юзага келишига йул куймасликни такозо этади4.

Тарбия феномени куп киррали, куп функционалли булганлиги туфайли педагогик адабиётларда унга куплаб таърифлар берилган.

Куп олимлар тарбияни кенг маънода - шахсга утказилувчи таъсир сифатида, тор маънода эса тарбияланувчиларда шахс сифатлари тизими, караш ва этикодларни шакллантиришга каратилган максадли фаолият сифатида куришади5. Замонавий педагогика тарбияни тарбияланувчига тугридан-тугри утказиладиган таъсир сифатида эмас, балки турли субъектларнинг инсонга каратилган режали ва максадли таъсир курсатиши, унда маълум маънавий-ахлокий тамойиллар, кадриятлар ва коидаларни шакллантиришдаги ижтимоий хамкорлиги шаклида куради. Маънавий-маърифий ишларнинг асосий хусусияти - унинг таргибот функциясидадир.

Бунда республика рах,барияти олиб бораётган ижтимоий-сиёсий тадбир-чоралар, чет эллар билан хдмкорлик; мустакиллик шароитида эришилаётган муваффакиятлар; мамлакатимизда тинчликни х,имоя килиш, диний акидапарастликка карши кураш; маънавий кадриятлар ва уларни тиклаш; ёшларга гамхурлиги табакалаштирилган х,олда, содда-лаштирилиб, х,ар бир талаба, унинг оиласи манфаатлари билан боглаб таргиб-ташвик килинади.

Олий таълим муассасасида маънавий-маърифий ишларни ташкил килишда «Маънавият ва маърифат» булими рах,барининг билим ва компетенциялари, фаолияти х,ал килувчи ахдмиятга эга. Мазкур лавозим узи-нинг катор шахсий ва касбий талабларига эга.

4 1 Кудрявцев Ю.М. Основные принципы и закономерности функционирования и развития воспитательной системы высшего учебного заведения. / Ю.М.Кудрявцев, О.Ю.Макарова // Вестн. КНИТУ, 2012, № 8. -С. 451-458.

5 Ленёв Ю.А. Развитие воспитательной системы высшего военного учебного заведения Вооружённых Сил Российской Федерации: п.ф.д. дисс. - М., 2010. -С. 639.

У узида ташкилотчилик, юксак миллий мафку-равий онглилик, тарбия назарияси, услубияти, психологияси, билимдони ва амалиётчиси, миллий ва махаллий маданият, тарихни яхши билувчи, сиёсий фаол, нотик булиши лозим.

Жумладан, маънавият асослари буйича тадбирларни утказиш, газета, журнал, ТВ материалларидан фойдаланиш, маърузалар, сухбатлар, конференциялар, учрашувлар, семинарлар, дискуссия, диспут, матбуот анжуманлар, давра сухбатларини ташкил килиш ва утказиш жамоа маънавий-маърифий ишларини тахлил килиш, режалаштириш ва амалга оширишни назорат килиш малакаларига эга булмоги лозим. Шунингдек, у гурух мураббийлари ва тьютерларнинг маънавий-маърифий ишларни олиб бориш махоратларини ошириш, уларнинг талабалар билан сухбат, маърузалар утказиши, назария билан амалиётни уйгунлаштириш, кургазмали куроллардан фойдаланиш юзасидан семинарлар утказиб бориш каби функционал вазифаларга эга.

Олий таълим муассасаларида маънавий-маърифий ишлар муайян тамойилларга таянгандагина уз самарасини беради. Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини белгиловчи асосий тамойиллар сирасига6:

• миллий кадриятлар ва аньаналарга йуналтирилганлик;

• таълим ва тарбия бирлиги;

• хаётийлик;

• интеграллик (хамкорлик);

• онг ва хулк-атвор бирлиги;

• амалийлик;

• оммавийлик;

• талабалар ташаббусини рагбатлантириш;

• яхши фазилатларни рагбатлантириш;

• маънавий иллатларга карши "Жахолатга карши маърифат" билан курашиш;

• талабаларнинг булажак касбий хусусиятларини инобатга олиш;

• узвийлик киради.

• маънавий-маърифий ишларни ташкил этишда эркинлаштириш ва инсонпарварлаштириш тамойилига асосланиш.

Кенг маънодаги ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий фаолият бутун жамиятда давлат рахбари - хомийлигида радио, ТВ, махалла, жамоатчилик ташкилотлари, сиёсий партиялар, Республика маънавият ва маърифат Кенгаши томонидан олиб борилаётган ишларни уз ичига олади. Укув муассасасида ташкил килинувчи ва амалга оширилувчи маънавий-маърифий ишлар ижтимоий маънода хусусийлик хосил килади. Чунки бу фаолият давлат муассасаси жамоа хусусиятидан келиб чикиб бошкарилувчи, узок давом этувчи жараённи хосил килади.

Ижтимоий хамкорлик ва жипсликни бир кунда ёки ёппасига амалга ошириб булмайди. Бу бирлик Узбекистон халкининг узаро дустлик, биродарлигига асосланади. Бу улг дустлик, бирликнинг энг олий мезони - миллий манфаатларни хар кандай шахсий, диний, гурух, махаллий, жинсий, кон-кариндошчилик манфаатларидан устун куя олиш булмоги керак. Шу сабабли маънавий хамфикрлик, бирлик, сафарбарлик маънавий-маърифий ишлар самарадорлигининг узига хос курсаткичи, мезони деб хисобланмоги керак.

6 Куронов М. Миллий тарбия. - Т.: «Маънавият», 2007. -231-б.

Мавжуд назарий хулосалар ва амалий тажрибани умумлаштирган холда, олий укув муассасалари, давлат ва нодавлат ташкилотлари орасидаги тарбиявий хамкорликнинг туртта даражаси асослаб олинди7:

1. Ижтимоий-сиёсий зарурат даражаси.

2. Бошкарув даражаси.

3. Функционал даража.

4. Шахс даражаси.

Ижтимоий-сиёсий буюртма даражадаги тарбиявий хдмкорлик барча давлат ва нодав-ат ташкилотлари, жумладан, олий укув муасасаларининг хам зиммасига Республика хукумати, Давлат дастурида белгиланган вазифалар юзасидан хамкорлик килишни назарда тутади.

Бошцарув даражасидаги х;амкорлик - олий укув муассасаларининг талабалар тарбиясида етакчилигига таянувчи хамкорлик. Бу даражада олий укув муассасаси ва давлат,нодавлат ташкилотлар орасидаги кушма тад-бирларни утказиш, билвосита тарбиявий хамкорлик ташкил этилади.

Функционал даражадаги тарбиявий х;амкорлик эса академик гурухлар мураббийлари ва давлат, нодавлат ташкилотлари маънавият ва маърифат булимлари даражасида намоён булади.

Шахс даражасидаги тарбиявий х;амкорлик эса бевосита, яъни мувофиклашган тарбиявий таъсирларнинг умумий объекти - талабалар оркали амалга оширилади. Бунда талаба тарбиявий хамкорликнинг нафакат объекти, балки субъектига хам айланади. Яъни талабалар уларни тарбиялашни уз вазифаси сифатида белгилаб олган ташкилотларни бир-бирига боглаб, уларнинг доимий диккат марказида туради.

Юкоридаги тарбиявий хамкорлик даражаларининг хар бири мухим, зарур ва уларнинг таъминланиши олий укув муассасаси ва давлат, нодавлат ташкилотлари, оила орасидаги хамкорлик самарадорлигини таъминлайди. Ана шу назарий хулоса билан биз олий таълим муассасаларида тарбиявий хамкорлик алокаларини урганиш ва такомиллаштиришга киришдик. Амалиётни урганиш биргина Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти -миллий тадкикот университети талабалар тарбиясида хамкорлик урнатилган давлат ва нодавлат ташкилотлар руйхати тузилди. Мазкур давлат ва нодавлат ташкилотлари талабалар маънавий тарбиясининг ижтимоий субъектлари сифатида турли йуналишларда иштирок этадилар. Албатта, хар бир олий таълим муассасаси уз тарихи, уз худуди, уз талабалари, уз профессор-укитувчилари таркибидан иборат булади. Шу сабабли хар бир олий укув муассасалари маънавий-маърифий ишларида умумийлик (республика микёсида, Олий таълим,фан ва инновациялар вазирлиги томонидан белгилаб берилувчи директив хужжатлар, буйрук, курсатмалар) билан биргаликда факат уша олий таълим муассасаси учун хос булган хусусийлик хам мавжуд булади. Бу олий таълим муассасаси маънавий-маърифий ишлар мазмуни, максади, шакллари, воситалари, йуналишларида акс этади.

Ижтимоий хамкорликни таъминловчи маънавий омил - миллий гоявий харакатдаги кучга айланиши учун у ижтимоий педагогикага, гуманитар фанларга таянади. Шу сабабли юкорида келтириб утилган фанлар кесимида маънавий тарбияни инсон ривожланишининг

7 Матяш Л.Г. Ценностно-мотивационные детерминанты профессионального роста преподавателя высшей школы: Автореф. п.ф.д. дисс. - Брянск, 2002. -С. 44.

тypли дaвpлapини кaмpaб олувчи вa УЗ тapбиявий тaъcиp тexнологиялapи pивожлaнтиpa боpилиши кepaк. Бу эca вилоятлap, олий тaълим мyaccacaлapидa мaънaвий-мaъpифий ишлapни ижтимоий-пeдaгогик мyвофиклaштиpиш учун кУшимчa тypтки бyлaди.

Macaлaн, Tошкeнт иppигaция вa кишлок xyжaлигини мexaнизaциялaш мyxaндиcлapи институти-миллий тaдкикот yнивepcитeтидa 2023 йил 15 янвapь куни тaшкил этилгaн ".... мaвзycидa Вaтaн xимоячилapи œx,a xодимлapининг мaънaвий-мaъpифий тaдбиpи булиб утди. Ушбу тaдбиpдa иштиpок этгaн мaънaвий-мaъpифий x,aмкоpлap pyйxaти хдм мaзкyp фaолиятни мyвофиклaштиpиш йyлидaги xapara^apra миcол бyлaди. Taдбиpдa 10 дaн оpтик тaшкилотлap кaтнaшди вa x,aмкоp тaшкилотлap дeлeгaцияcи иштиpок этди.

Ундa бугунги кyндa xapбий Вaтaн xизмaтчилapигa вa Вaтaн поcпонлapигa xapбий мaдaниятини pивожлaнтиpиш мaкcaдидa Y^e^cr^ Пpeзидeнти Шaвкaт Mиpзиëeв томонидaн яpaтилaëтгaн шapт-шapоитлap, бу боpaдa олиб боpилaëтгaн иcлоx,отлap, ^бул Kилинaëтгaнкapоp вa конyнлapнинг м&змун-мох,ияти, Узбeкиcтоннинг куп миллaтли хдлки, динлapapо бaFpикeнглик, yлap оpacидaги дУcтлик, тинчлик, тотувлик x,aкидa тyxтaлиб утилди.

Шу кaби мaънaвий-мaъpифий тaдбиpлap мaънaвий-мaъpифий ишлapининг acоcий ижтимоий-пeдaгогик вaзифaлapини бeлгилaб бepaди. Шу Уpиндa олиб боpaëтгaн тaдкикот вa илмий кyзaтишлapимиз мобaйнидa олий тaълим мyaccacacидa мaънaвий-мaъpифий ишлapни aмaлгa ошиpиш жapaëнидaги бaъзи мyaммолapни кeлтиpиб чикapaëтгaн кaмчиликлap юзacидaн уз фикp вa мyлоx,aзaлapимизни билд^ишни лозим дeб топдик (1-жaдвaл).

1-жaдвaл

Т/р. HoarniK ифoдaлaнгaн вaзифaлap Ba3H(|)aHHHr ^мчилиги

1 . Сaлоx,иятни ош^иш ^aндaй кУpcaткичдaн кaнчaгa экaнлиги кУpcaтилмaгaн

2 . Иш peжacини ишлaб чикиш вa бaжapилишини тaшкил этиш Peжaдa peжa тузиш мaкcaд килинм0кдa

3. "Биpинчи ^pc мaктaби" тaдбиpлapини юкcaк caвиядa тaшкил этиш Бунинг учун илгapи йул кУйилгaн кaйcи кaмчиликлapни тaкpоp-лaмacлик кУpcaтилмaгaн

4. "Олий тaълим мyaccacaлapининг одоб-axлок KOидaлapи" бyйичa пpофeccоp-Укитyвчилap вa тaлaбaлap Уpтacидa кeнг тушунт^иш ишлapини aмaлгa ошиpиш "Олий тaълим мyaccacaлapининг одоб-axлок K0идaлapи"нинг пpофeccоp-Укитyвчилap вa тaлaбaлap томонидaн нeчa фоизгa Узлaштиpилиши кУpcaтилмaгaн

5. Taлaбaлapнинг миллий кaдpиятлap вa aньaнaлapгa бyлгaн кизикишлapини aниклaш Taлaбaлapнинг миллий кaдpиятлap вa aньaнaлapгa бyлгaн кизикишлapини aниклaш мeзонлapи eки xycycиятлapи кeлтиpиб Утилмaгaн

6. Уткaзилгaн тaдбиpлapдaн тaлaбaлapдa мaънaвий мaъpифий йyнaлишлapдa caмapaдоpлик кУpcaтгичлapи ошди Айтан кaйcи тaдбиpлapдa вa caмapaдоpлик кУpcaтгичлapи aник кУpcaтилмaгaн

1-жадвал. Маънавий-ахлокий тарбия ишлари режаларидаги камчиликлардан намуналар (ишнинг максад билан алмаштириб юборилиши).

Муддатнинг мавхумлигига мисоллар.

Амалиётда тадбирларни утказишда муддатларни "йил, ой, кун", "укув йили давомида", "белгиланган муддатларда", "режа асосида", "йил, ойнинг фалон хафтасида", "хар ойда бир марта", "хар чоракда бир марта", "байрам муносабати билан", "мунтазам", "доимий", "... йил ... ойининг ...дан ...гача", "... йилнинг ... ойидан бошлаб", "хар ойда бир марта" тарзида белгилаш холлари учрайди. Албатта хар бир тадбир муддатини белгилаш унинг хусусияти, иштирокчиларнинг вакт таксимоти, олий таълим муассасаси имкониятларидан келиб чикиб белгиланади. Бирок, айрим холларда тадбирлар муддатининг ноаниклиги туфайли маънавий-маърифий ишларнинг тизимлилигини таъминлашда муаммолар юзага келмокда (2, 3, 4-жадваллар).

Х,исоботларни тузишда йил бошида олий таълим муассасаси ректори томонидан тасдикланган режага таянилмайди. Натижада йил бошида куйилган максад ва унинг асосида тузилган чора-тадбирлар дастур билан йил давомида амалга оширилган ишлар орасида номувофикликлар содир булмокда (5-жадвал).

Тахлил килинган иш режаларининг 96 фоизида тадбирлар утказиладиган манзил, жой курсатилмаган. Бу эса тадбир утказиладиган хона, бино, аудиториялардан фойдаланиш самарадорлигини пасайтирмокда. Яъни тадбир бошланишидан олдин аудитория кидириш ва иштирокчиларнинг йигилишида муаммоларни юзага келтирмокда. Х,исоботларда утган йил билан киёс йук. Чунки тадбирлар тизимли холда ташкил этилмаган. Х,исоботларда фоиз (%) йук. Чунки хисоб, аниклик йук. ^атнашувчи талабалар сони ва вакти аникмас, "... максадида кургазма ташкил этиш" - режа. Х,исобот: "Кургазма ташкил этилди" ("...максадида"га жавоб йук.). ^аерда ,нечта иштирокчи, максад ва натижа йук. Молия тизимида:

"Режада ... эди, амалда ... булди" деган ёндашув бор. Шу ёндашувни таълим муассасаларидаги маънавий-маърифий ишлар жараёнига куллаш айни муддао. Чунки режада хам аниклик киритилмаган холда тузилганлигини куриш мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Юкоридаги фикрлардан хулоса килиб шуни айтиш керакки, университет ва институтлар йигит-кизларни жамоа шаклида 4-5 йил давомида ташкилий равишда нафакат укитувчи, балки максадга йуналтирилган холда тарбиялаши керак булган тизимни яратиш лозимлигини кайд этиш лозим. Чунки университет, институтларни тугатгач, ёш мутахассислар давлат, мураббийлар ва тьютерларнинг бевосита тарбиявий таъсири доирасидан чикиб кетадилар.

Энди улар маънавий тарбиянинг объектидан маънавий тарбиянинг субъектига айлана борадилар. Тарбия, тарбияланиш абадий жараёнлиги туфайли давом этаверади. Бирок энди у талабалик чогидагидек - жамоада, мураббийнинг иши сифатида мутассил, максадга йуналтирилган булмайди. Шу туфайли, университетни битирганидан кейин унинг маънавияти ватанпарварлиги, мафкураси даражасида укув йилларида олган тарбияси яккол сезилиб туради. Демак, битирувчи талаба университетдаги маънавият, мафкуравий иммунитет, ватанпарварлик, фидойиликнинг кандай даражаси билан чикиб кетса, эртага у шу даражадаги маънавиятга, шундай мафкуравий фаоллик даражасига, ватанпарварлик даражасига эга мутахассис сифатида мустакил хаётни бошлайди.

Шу сабабли биз олий таълим муассасалари маънавий-маърифий ишлар дастурига "Талабаларни миллий рухда тарбиялаш" йуналишини киритишни таклиф киламиз.

2-жадвал. Иш режасидаги муаммолар.

Т/р ^илинадиган иш, муддати Муаммо

1. Мехнат ва касбга оид фотокургазмалар асосида "Мохир куллар" кургазмасини ташкиллаштириш (2024 йил май) Май ойи билан чеклаб куйилмокда

2. Талабалар уртасида хукукбузар лик ва жиноятчиликнинг олдини олишда жамоатчилик билан хамкорликдаги фаолиятни янада ривожлантириш чора-тадбирларини амалга ошириш (мунтазам) "Мунтазам"лик кайси ойда, неча марта утказилиши мавхум булиб колмокда

3. Ахборот соатларидаги машгулотларнинг юксак савияда утказилишини таъминлаш чора-тадбирларини ташкил этиш (укув йили давомида, белгиланган муддатларда) Бу эса муддатни белгиловчи яна бир хужжат тузиш заруратини пайдо килмокда

3-жадвал. Мавхум х,исоб

Т/ р. Ноаник ифодаланган натижалар

1 Замон талаблари асосида жихозланди

2 Талабалар турар жойларида маънавий-маърифий тадбирлар утказилди

3 Амалга оширилишига эришилди

4 Мунтазам учрашувлар утказиб борилди

5 Долзарб масалалар камраб олинди

6 Самарали утишига кумаклашилди

7 Ташкил этиш йулга куйилди

8 Муваффак булинмокда

9 Тулаконли ишлар амалга оширилди

10 Турли давра сухбатлари йил давомида мунтазам ташкил этилди

11 Хотин-кизлар маслахат кенгаши билан хамкорликда амалга оширилди

12 Барча кафедралар билан бирга кечалар уюштирилди

13 Турли кечалар утказилди

14 Шакллантириб борилмокда

15 Турли номинациялар буйича совринли уринларни эгалламокдалар

16 Тадбирлар мазмунли булди

17 Эсдалик совгалар топширилди

18 Тадбирда талаба кизлар узларини кизиктирган саволларга жавоблар олдилар

19. Талабаларда катта кизикиш уйготди

20 Ёшлар уз фикр-мулохазаларини билдирдилар

21 Фотокургазма ташкил этилди

22 Берилган саволларга тулик жавоблар олдилар

23 Талабаларнинг буш вактларида тушунтириш ишлари олиб борилмокда

24 Х,удудларда ободончилик ишлари олиб борилди

25 Она табиатга хурмат тушунчаларини оширишга каратилган чора-тадбирлар тизимли утказилди

26 Ёшлар онгига сингдириш ишлари олиб борилди

27 Барча ахоли уртасида хам ташкил этилди

28 Нуфузли уринларни эгалладилар

29 Индивидуал сухбат, тушунтириш, таргибот ташвикот ишлари олиб борилди (март)

30 Кургазма ташкил этилди

31 Турли тадбирлар утказиб борилди, тушунтирилди

32 ^адимий ёдгорликлари мавжуд тарихий кадамжоларга саёхатлар уюштирилди

33 ... томонидан эсдалик совгалари топширилди

34 "Гиёхвандлик аср вабоси" фотокургазмаси ташкил этилди

35 Тадбирларда талабалар иштирок этдилар, катнаш дилар, жалб килинди, катнашишига эришилди

36 Республикамиз хаётида булаётган узгаришлардан бохабар булдилар

37 Талабалар уртасида турли суровномалар утказилди

38 Малака ошириш марказларида булиб кайтишди

39 ... курсларида катнашдилар

40 Профессор-укитувчилар бириктирилди

41 ... талабалар билан алохида ишлаш режаси ишлаб чик

4-жадвал. Максад билан натижанинг мос келмаслигига мисоллар.

.р. Белгиланган максад Кутилган натижа (Нот^ри. Максад такрорланмокда)

Талабаларга "Устоз - мураббий"ларни бириктириш, уларни услубий материаллар билан таъминлаш Улар (биринчи курс талабалари)га устоз мураббийлар бириктирилади

... га багишлаб кенг куламли тадбирлар утказиш Тадбирлар тизимли ташкил этилади

... мавзусида мутахассислар иштирокида мулокотлар уюштириш Олим ва мутахассислар кенг жалб этилади

Маънавий-маърифий ишлар буйича илгор тажрибани оммалаштириш Маънавий-маърифий ишлар буйича илгор тажрибалар оммалаштирилади

Умуминсоний ва миллий кадриятларни таргиб этиш буйича нотикларнинг ёшлар билан учрашувларини ташкил этиш Таргибот ишларига иктидорли талабалар жалб этилади (иктидорли

тaлaбaлapни жaлб этиш мaкcaд эмac, воcитa. Улapни жaлб этиш, yчpaшyвлapни тaшкил этишдaн кyтилaëтгaн нaтижa номaълyм булиб K0лмокдa)

5-жaдвaл. Мaсъуллapнинг мявхумлигигл мисoллap.

Т. Р. Килинядирлн иш, мaсъуллap MyaMMO

1 "Taлaбa axлоки", "Taлaбaнинг кийиниш мaдaнияти" мaвзyлapидa тaлaбaлap Уpтacидa иншолap тaнловини уткязиш. Macъyл фaкyльтeт дeкaнининг мaънaвий-мaъpифий ишлap бyйичa Уpинбоcapи. Ижpочи: THKXMMH -MTУ Ёшлap иттифоки Фaкyльтeтнинг укув ишлapи бyйичa дeкaн Уpинбоcapи киpитилмaгaн. Иншолapнинг кaйcи кypcлapдa, кaйcи ayдитоpиялapдa уткязилиши кУpcaтилмaгaн. Иншолap нaтижaлapидa кaчон, кaндaй мaкcaдлapдa фойдaлaниш кyздa тyтилмaгaн вa.....

Mиллий тapбияни пeдaгогик тaъминловчи омиллapи:

- миллий кaдpиятлapни иcтиклол тaлaблapи билaн yЙFyнлaштиш;

- тaлaбaлapдa вaтaнпapвapлик, миллий мaфкypaвий фaоллик, миллий Fypyp, миллaтлapapо тотувлик, миллий одоб, ижтимоий x,aмкоpлик, диний бaFpикeнглик кaби фaзилaтлapни илмий-экcпepимeнтaл acоcдa шaкллaнтиpиш;

- диaгноcтик вa пpогноcтик xycycraraapra эгa булишлик;

- жax,он пeдaгогикa тexнологиялapининг энг caмapaли илмий ютyклapини Узбeкиcтон мух,итига моcлaб, миллий муегакилликни мycтax,кaмлaш мaкcaдлapидa фойдaлaниш;

- миллий вa yмyминcонийликнинг энг гyзaл фaзилaтлapини мyжaccaм этгaн шaxc типини шaкллaнтиpyвчи yзлyкcиз, яxлит пeдaгогик тexнология cифaтидa тaлкин килиш.

Ушбу омиллap пиpовapд нaтижaдa:

• pecпyбликaдa тaлaбaлapнинг миллий мaфкypacи тaлaблapидaн кeлиб чикиб, илмий-экcпepимeнтaл acоcдa тapбиялaш концeпцияcигa acоc шлинишига;

• Олий тaълим, фaн вa инновaциялap вaзиpлигининг тaлaбaлap тapбияcини тaкомиллaштиpишгa кapaтилгaн бyйpyклapини мyкaммaл бaжapиш учун илмий-пeдaгогик шapоит яpaтилишигa xизмaт килaди.

Уткaзилгaн тaдкикот нaтижaлapи кyйидaгилapни ^йд этишгa имкон бepди:

1. Олий тaълим мyaccacaлapи тaлaбaлapининг мaънaвий-axлокий мaдaниятини шaкллaнтиpиш мyaммоcини тaжpибa килиш шуни кУpcaтaдики, бу жapaëндa aник пeдaгогик тизимли мaкcaдгa эгa булиш, интeгpaл диaгноcтик ëндaшиш, зapyp тaшкилий пeдaгогик шapоит яpaтиш, тexнологик вa мeтодик тaкомиллaштиpиш лозим. Бyндa aник

гоялар, тамойиллар, мезонлар, макбул технология ва техникага эга булиш идентив натижани беради.

2. Мазкур масалада интеграл педагогик асосда боскичма-боскич тарбиявий ишларни амалга ошириш максадга мувофик ва бунда асосий эътиборни мотивацион, шакллантирувчи, ижтимоийлаштирувчи, узини такомиллаштирувчи ва узини бахолаш боскичларига каратиш лозим.

3. Талабаларнинг маънавий-ахлокий маданиятини тизимли шакллантириш ва бунда педагогик тизим ресурсларидан самарали фойдаланиш учун куйидагиларга эътибор бериш керак:

- талабаларга маънавий-ахлокий маданиятнинг мазмун-мохияти, ахамияти ва педагогик фаолиятдаги ролини доимий равишда тушунтириб бориш;

- талабаларни урта асрлар Шарк мутафаккирларининг бой маънавий-ахлокий мероси, халк огзаки ижоди, миллий тарбия, маънавийахлокий кадриятлар билан кенг таништириш;

- маънавий-ахлокий тарбия тизими субъектларини талабалар хаёти, академик гурух, олий таълим муассасаси маънавий мухитини согломлаштириш методлари билан куроллантириш хамда улар учун "Талабаларни маънавий-ахлокий тарбиялаш технологиялари", "Маънавий-ахлокий тарбиянинг илгор тажрибалари", "Талаба маънавияти" курсларини жорий килиш.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 28 июлдаги «Маънавий маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва сохани ривожлантиришни янги боскичга кутариш тугрисида»ги П^-3160-сон карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 26.03.2021 йилдаги "Маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-5040-сонли карори.

3. Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 2023 йил 22 декабрь куни Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган йигилишидаги маърузаси.

4. Матяш Л.Г. Ценностно-мотивационные детерминанты профессионального роста преподавателя высшей школы: автореф. п.ф.д. дисс. - Брянск, 2002. -С. 44.

5. Кудрявцев Ю.М. Основные принципы и закономерности функционирования и развития воспитательной системы высшего учебного заведения. / Ю.М.Кудрявцев, О.Ю.Макарова // Вестн. КНИТУ, 2012, № 8. -С. 451-458.

6. Ленёв Ю.А. Развитие воспитательной системы высшего военного учебного заведения Вооружённых Сил Российской Федерации: п.ф.д. дисс. - М., 2010. -С. 639.

7. ^уронов М. Миллий тарбия. - Т.: «Маънавият», 2007. -231-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.