CC BY
0INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA TARBIYAVIY JARAYONLARNI BOSHQARISH
Farhodov Fozilbek Bahrom O'g'li
Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi, talaba va o'quvchilarning ijtimoiy faolligini oshirish
markazi direktor o'rinbosari, Namangan davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi https://doi.ors/10.5281/zenodo.11217607
Anotatsiya. Maqolada Oliy ta'limda tahsil olayotgan talabalarning jismoniy tarbiya darslarida harakatli o 'yinlarni qo 'llash strukturasi bayon etilgan. Ta 'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog'lomlashtirish mashg'ulotlarini tashkil etish bo'yicha malumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlar: Jismoniy tarbiya darslari, harakatli o 'yinlar, talabalar, o 'zaro hamkorlik, jamoatchilik, tashabbuskorlik, faollik, botirlik.
Abstract. The article describes the structure of the use of action games in the physical education classes of students studying in higher education. Information on the organization of physical education, sports fitness classes for students in educational institutions is provided.
Key words: Physical education lessons, action games, students, interaction, community, initiative, activity, talent.
Аннотация. В статье описана структура использования игр-действий на занятиях по физическому воспитанию студентов, обучающихся в вузе. Приведена информация по организации занятий по физическому воспитанию, физкультуре для студентов в образовательных учреждениях.
Ключевые слова: Уроки физкультуры, подвижные игры, учащиеся, взаимодействие, коллектив, инициатива, активность, талант.
Ijtimoiylashuv sharoitida yoshlarni jamiyatga kiritish jarayoni tushuniladi, bu esa jamiyatning ham, bu ijtimoiy guruhning ham o'zgarishiga olib keladi. Talabalarni ijtimoiylashuvi asosan jamiyatning turiga, yigit-qizlarga qo'yilgan jamiyat maqsadlariga bog'liq. Yosh avlodni ijtimoiylashuvi turli omillar orqali sodir bo'ladi. Talaba yoshlarni ijtimoiylashuvining eng muhim omili ta'lim-tarbiya jarayonidir. Bu jarayon kasbiy va ma'naviy-axloqiy ijtimoiylashuvga ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiylashuv jarayonini o'rganish, uni tashkil etilgan, yo'naltirilgan, ijtimoiy boshqariladigan, jarayon deb hisoblash kerak. Ta'lim haqida gapirganda, uni oliy ta'lim tashkilotida talabani ijtimoiylashtirish jarayonida olingan shaxsiy xususiyat sifatida ko'rib chiqish mumkin. Shu ma'noda, ayrim mutaxassislarning fikriga ko'ra, ta'limning zamonaviy ta'rifi "insonning ma'naviy qiyofasi bo'lib, u axloqiy-ma'naviy shuningdek, ta'lim jarayoni, o'z-o'zini tarbiyalash, ya'ni shaxs qiyofasini shakllantirish jarayoni qadriyatlar ta'sirida shakllanadi". Zamonaviy ta'limning eng muhim muammosi talaba yoshlarni ijtimoiylashtirish samaradorligini ta'minlash masalasidir. Faoliyatga nisbatan mustaqil soha va tashkil etilgan tizim sifatida ta'lim olish, jamiyat taraqqiyotining natijasi, o'z navbatida, butun jamiyatning rivojlanishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Ta'lim yoshlarning ijtimoiy tajribasini o'tkazish faoliyati, boshqacha aytganda, ijtimoiylashuv jarayoni sifatida belgilanishi mumkin. Shuning uchun talabalarning yoshligini ijtimoiylashtirish masalasini ko'rib chiqishda eng muhim bosqich ta'lim tizimidir. Bu jarayonda yigit-qizlarning ijtimoiy ongi, o'z-o'zini anglashi va ijtimoiy-ma'naviy qadriyatlari shakllanadi. Bugungi kunda ijtimoiylashuv oliy ta'lim tashkilotlarida o'qish davrida juda muhim rol o'ynaydi. Ijtimoiylashuvning bu bosqichi talabalarga ta'sir ko'rsatishining mavjudligi bilan ajralib turadi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
Oliy ta'limda o'quv jarayoni ma'lum bir ta'lim dasturiga ega bo'lishi kerak, ammo bu jarayonning murakkabligi universitetlarning ma'muriyati va o'qituvchilarining ma'lum sharoitlarda ta'lim ta'siriga qarshi tura oladigan ijtimoiy jihatdan rivojlangan shaxslar bilan shug'ullanishidan iborat. Ta'lim tuzilishida moddiy, tashkiliy va ma'naviy (jamiyat ehtiyojlari, ta'lim tizimi va yosh avlodning qadriyat yo'nalishi) kabi uchta omilning o'zaro ta'siri mavjud. Ta'lim tizimi o'zining tashkiliy tuzilmasiga, xodimlarga, qonuniy -ravishda o'rnatilgan huquq va majburiyatlarga ega bo'lib, -bular sub'yektiv-ob'yektiv omil hisoblanadi: sub'yektiv omil bu tizimning boshqaruv organlari davlat tomonidan yaratilganligi va takomillashishida namoyon bo'ladi. Ob'yektiv omil yosh avlodning qadriyat yo'nalishi bilan bog'liq holda, ta'lim tizimi ma'lum bir vazifani bajarishi, ularning mustaqil ravishda mavjud bo'lishida o'z ifodasini topadi, bunda yoshlar hayotiy strategiyalarini o'zlashtirishga majbur bo'ladigan tashqi sharoitlar ham mavjud. Ular bilan bir qatorda, sub'yektiv qadriyatlar va ustuvorliklar allaqachon mavjud bo'lib, yosh shaxsning ongida tobora ko'proq faollashmoqda. Rivojlanish jarayonida bu omillar ma'lum ziddiyatlarga, birinchidan, jamiyat ehtiyojlari bilan, ikkinchidan, o'zaro bir-biri bilan bog'liq holda kirib keladi. B.S.Gershunskiy "ta'lim" tushunchasi mazmuniy tub talqinining to'rt tamoyilini aniqlaydi[2, pp.432]: 1) ta'lim qadriyat sifatida; 2) ta'lim tizim sifatida; 3) ta'lim jarayon sifatida; 4) ta'lim natija sifatida. Ta'limning ijtimoiylashuv mohiyatini faqat shu aspekt xususiyatlarining birligi va to'ldiruvchiligida tushunish mumkin. Buning uchun ular sintez jarayonidan foydalanadilar va ta'limni bunday tizimlarda mavjud bo'lgan barcha xususiyatlarga ega bo'lgan fanlararo makrostizim deb hisoblaydilar. Ta'limning qadriyat xarakteristikasi o'zaro bog'liq uch qismni ko'rib chiqishni taqozo qiladi: - ta'lim davlat qadriyati sifatida; - ta'lim ijtimoiy-tarbiyaviy qadriyat sifatida; - ta'lim shaxsiy qadriyat sifatida. Ushbu tasnifda kattalar avlodining hali faol ijtimoiy hayotga tayyor bo'lmaganlarga umumiy va maxsus ta'sirini ko'rish muhimdir. E.Durkgeym shunday yozadi: "Jamiyat faqat uning a'zolari o'rtasida yetarli darajada birxillik bo'lganda mavjud bo'lishi mumkin, ... har ikkala yo'nalishida ham u (ta'lim) yosh avlodning maqsadli ijtimoiylashuvidan iboratdir" [3, 244-b.]. Ta'lim hodisasini o'rganishga T.Parsons tomonidan katta hissa qo'shilib, u oliy ta'lim muassasalarining asosiy roliga e'tiborni qaratadi. Ta'lim muassasasi darajalar yordamida talabalarning kelajakdagi ijtimoiy mavqeini oldindan belgilaydi. T.Parsonsning so'zlariga ko'ra, ta'lim mazkur tizimda aniq rol o'ynaydi, bu esa professional rollarni rivojlantirishga, professional maktablar va ularga mos submadaniyatlarni takror ishlab chiqarishga, nazariy va amaliy bilimlarni rivojlantirishga hissa qo'shadigan oliy ta'lim tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Amerikalik sotsiolog T.Parsons ta'limning vazifalarini akademik, taqsimlovchi, iqtisodiy va siyosiy ijtimoiylashuv, deb hisoblaydi. Uning yozishicha, "maktab talabalari o'rtasida mobillikni o'rganish loyihasi doirasida, xususan, sanoat inqilobidan so'ng zamonaviy jamiyatda ijtimoiylashuv (muntazam formal ta'lim tizimiga jamlangan) va professional tuzilma o'rtasida bog'lanishlar o'rnatilgan" [4,c.206.]. Hozirgi jamiyatda ta'limni ijtimoiylashtirish instituti sifatida o'rganishni ilk bor taklif qilgan T.Parsons ekanligi xarakterlidir. Shunday qilib, ta'lim - bu jamiyatga maxsus tashkil etilgan, maqsadli ijtimoiylashuv jarayonlari orqali ta'sir etuvchi ijtimoiy-madaniy muassasadir. Ta'lim ijtimoiy guruhlar rivojlanishining ushbu ob'yektiv zaruriy jarayonlarini tartibga soladi, yo'naltiradi, takomillashtiradi. Ta'lim jarayoni ta'lim va tarbiya, ta'lim va o'z-o'zini tarbiyalash, o'zlashtirish va o'z-o'zini rivojlantirish, talabalarni ijtimoiylashtirishning sintezidir. Bu jarayonlarning barchasi ajralmas bo'lib, bu ta'lim jarayonini talaba yoshlarni samarali ijtimoiylashtirish uchun imkoniyat sifatida ko'rib chiqishga asos yaratadi. Shu bilan birga, ta'lim-tarbiya jarayonini jamiyat taraqqiyoti yo'nalishida ko'rib chiqish kerak. Ta'lim
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
jarayonini hozirgi ijtimoiy-madaniy vaziyatga, talaba yoshlarni ijtimoiylashuvning o'ziga xos xususiyatlari va yetakchi yo'nalishlariga yo'naltirish zarur. Ta'lim - ijtimoiylashuv omili sifatida ta'lim jarayonidagi ijtimoiy guruhga, talabalar faoliyati doirasiga kiritilgan ta'lim imkoniyatlari va sharoitlariga, uni ijtimoiylashtirish jarayoniga bevosita e'tibor qaratadi. Bu ijtimoiylashuv jarayoni uchun asosiy deb hisoblanishi mumkin bo'lgan jihatdir. Oliy ta'lim tashkilotlari boshqaruv tizimining tarkibiy elementlari boshqaruv ta'sir ob'yekti talabalar hisoblanadi. Talaba-yoshlarning o'ziga xos guruhi hisoblanadi. Mavzu bo'yicha ilmiy adabiyotlarda talabalar katta ijtimoiy guruh sifatida ta'riflanadi, bu esa eng yuqori malakali ziyolilar qatlamini to'ldirishning asosiy manbai hisoblanadi. Bu oliy ta'lim tashkilotlarida tahsil oladigan, yuqori malakali mutaxassis bo'lishga tayyorgarlik ko'rayotgan yoshlardan iborat maxsus ijtimoiy guruhdir. Talabalar o'z tarkibiga ko'ra nihoyatda xilma-xil bo'lib, ko'plab ijtimoiy qatlamlar va sinflar hamda ijtimoiy-demografik guruhlarning kesishmasida joylashgan-. Ijtimoiy kelib chiqishining bir xil emasligi (jamiyatning deyarli butun tabaqalangan strukturasi uning tarkibiy tuzilishida namoyon bo'ladi) va moddiy vaziyat tufayli talabalar o'z pozitsiyasida bir xil emas. Bir tomondan, yoshlikning bir qismi sifatida talabalar barcha tegishli ijtimoiy yoshdagi xususiyatlarga ega va uning eng ko'p shakllangan qatlami vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, o'zlarining aniq submadaniyatiga ega bo'lgan barcha talabalar uchun talabalar boshqa talabalar yo'l-yo'riq ko'rsatish qadriyatlari bo'yicha bir xil referent guruhdir. Boshqa tomondan, intellektual potensialning tashuvchisi sifatida talabalar aqliy mehnat xodimlarini to'ldirish uchun zaxira bo'lib xizmat qiladilar. Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, talabalar allaqachon ajralmas qism sifatida ziyolilarga tegishli hisoblanadi [5, B.65]. Muhokama (Discussion) Tadqiqotlarda ko'rsatilganidek, zamonaviy mutaxassislarga, muntazam ta'lim berilmoqda, iqtisodiyot va ilm-fanning barcha sohalarining ehtiyojlariga alohida e'tibor qaratilmoqda. Yosh mutaxassislarni ish bilan ta'minlashda ayrim muammolar kuzatilmoqda. Oliy ta'lim tashkilotlari bitiruvchilarining ko'pchiligi uchun shart-sharoitlarning to'liq ta'minlanganligi ishlab chiqarishning ba'zi sohalarida umumiy pasayish, mahsulotlarning jahon bozorida raqobatbardoshligi yetarlicha emasligiga ta'sir qiladi. OTT talabalarining tarkibi hali ham uning ijtimoiy kelib chiqishi va moddiy ta'minoti jihatidan turlicha bo'lsa-da, lekin ikkinchi yoki uchinchi avlodda aql-zakovatlardan talabalarni shakllantirish tendensiyasi, yirik shaharlar aholisi, farovonlik darajasi shaharga tenglashayotgan qishloqlar oilalaridan bo'lgan yoshlar tobora ko'payib bormoqda. Bunday sharoitda shakllangan ijtimoiy guruhni talabalar sifatida boshqarish natijadorligi asosan yoshlar ijtimoiylashuvi jarayonining samaradorligiga bog'liq. Shuning uchun ham OTTlarda ta'lim-tarbiya jarayonida ijtimoiylashuv jarayonlarini tashkillashtirishda uning o'ziga xos xususiyatlari haqida bilish zarurligi talab qilinadi. Talaba-yoshlar yuzaga keladigan ma'lum ob'yektiv va sub'yektiv omillarning birligida yosh avlod va butun jamiyatning boshqa guruhlariga nisbatan yaxlitlik sifatida namoyon bo'ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 16-iyundagi oliy ta'lim tizimida ustuvor vazifalarga bag'ishlangan videoselektoridagi nutqi 2. Gershunskiy B.S. Philosophy of education / B.S. Gershunskiy. - М. : Flinta, 1998. - 432 p
3. Дюркгейм Э. Педагогика и социология // -М.: Изд-во «Республика»; Социология: предмет, метод, предназначение. - М.: Канон, 1995. - С.244-264
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
4. Парсонс Т. О построении теории социальных систем: интеллектуальная автобиография // Парсонс Т. Система современных обществ. - М.: Аспект Пресс, 2001. -С.205-268.
5. D.M.Begmatova, O'zbek oilalarida yoshlarning kasbiy ijtimoiylashuvi. Monografiya. - Samarqand: SamDChTI, 2020. - 142-b.
