CC BY
114O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MIKROGES QO'LLASHNING HOZIRGI
HOLATI
F. A. Yusupov
TDTU EF 1-bosqich magistranti
Ilmiy rahbar: prof. N. B. Pirmatov
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada O'zbekiston Respublikasida MikroGES qo'llashning hozirgi holati o'rganilgan. Mamlakatimizda suv oqimlarini o'rganish, gidroenergetika resurslaridan texnik jihatdan foydalanish, tabiiy suv oqimlarining foydalanilmaydigan hududlarida mikro va miniGES larini qurish, mavjud GES larni loyihalash, parametrlarini aniqlash va ulardan optimal foydalanish maqsadida rekonstruksiya va modernizatsiyalash masalalari ham tahlil etilgan.
Kalit so'zlar: mikroGES, mini va mikroGES ning quvvati, suv sarfi, texnik parametrlar, gidroinshootlar, elektr energetika tizimi.
CURRENT STATUS OF MICROGES APPLICATION IN THE REPUBLIC OF
UZBEKISTAN
ABSTRACT
This article examines the current state of microHPP use in the Republic of Uzbekistan. The issues of studying water flows in our country, technical use of hydropower resources, construction of micro and mini HPPs in unused areas of natural water flows, design, reconstruction and modernization of existing HPPs were also analyzed.
Keywords: microHPP, mini and microHPP capacity, water consumption, technical parameters, hydraulic structures, power system.
Gidroenergetika - bu iqtisodiyotning asosi va davlatning byudjetni shakllantiruvchi sektori. Bu nafaqat o'zining rivojlanishini, balki boshqa tarmoqlarni, shu jumladan sug'orish va qishloq xo'jaligini ham ta'minlaydi. Shu bilan birga, 70 foiz aholisi qishloq joylarida yashovchi aholining elektr energiyaga bo'lgan, qashshoqligini to'g'ridan-to'g'ri kamaytirish uchun bu vazifani mikro GESni ilg'or rivojlantirish orqali amalga oshirish mumkin [1, 15 b]. Shuni ta'kid-lash kerakki, mikro GESlarini qurish paytida, mikro GESsi qurilayotganligi sababli, katta elektr energetikasi uchun juda qiyin bo'lgan elektr energiyasini yetkazib berish uchun transport infratuzilmasi masalasi avtomatik ravishda hal qilinadi.
Gidro elektr stansiya sodda jihozlar majmuasi bo'lganligi sababli uning ishlash juda oson. Mikro GES deyarli erkin energiyaning qayta tiklanadigan manbai hisoblanadi. [2, 101 b]. Ishlash prinsipi quyidagicha: bosim ostida suv elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi generatorni harakatga keltiradigan gidravlik turbinaning parraklariga kiradi, to'g'ridan-to'g'ri qurish va undan keyingi foydalanish bilan na mahalliy landshaftga va na hayvonot dunyosiga zarar yetkazilmaydi va toza suv yana suv oqimiga oqib tushadi, boshqacha qilib aytganda, bu atrof-muhitga zarar yetkazmaydi.
GES larning quvvati, birinchi galda, ikki o'zgaruvchi funktsiyalaridan aniqlanadi:
-vaqt birligi (sekund) da necha kub metr (m3/s) sarf etilayotgan suv miqdori;
- harakatdagi suv sathi balandliklarining boshlang'ich va keyingi tushish nuqtalari orasidagi farqi bilan gidrostatik bosim aniqlanadi. [2, 112 b]
Ta'kidlash joizki, mikro GES lar orqali mavjud suv resurslaridan, shu jumladan, suv omborlaridan yoki irrigatsiya kanallaridan, ikkilamchi suvdan samarali va oqilona foydalanish, qayta tiklanuvchi energiya quvvatlarini yanada oshirish imkoni ta'minlanadi. Mikro GES lar elektr energiya berish bilan birga, daryo o'zanini loyqalanishdan asraydi, ko'plab ekin maydonlarini sug'orishga imkon beradi. O'zbekiston gidroenergetik salohiyatini oshirish borasida "O'zbekgidroenergo" AJ tomonidan investitsiyaviy loyihalar asosida yirik GES larni qurish barobarida, mikro va kichik GES larni qurishga ham katta e'tibor qaratilmoqda.
O'zbekiston Respublikasida suv oqimlarini o'rganish O'zbekistonda gidroenergetika resurslaridan texnik jihatdan foydalanish quyidagilar:
- "O'zbekenergo" davlat aktsiyadorlik kompaniyasining mavjud GESlarini loyihalash parametrlarini tiklash va ulardan optimal foydalanish maqsadida rekonstruksiya qilish va modernizatsiya qilish;
- ishdan chiqgan mikro GESlarini yangi texnik asosda tiklash;
- suv omborlarida va sug'orish kanallari (sun'iy suv oqimlari) daryolarda GES qurilishi;
- tabiiy suv oqimlarining foydalanilmaydigan hududlarida mikro va mini GESlarini qurish [1, 19 b].
Shu bilan birga, mamlakatimiz suv salohiyatidan kelib chiqqan holda, mikro GES lardan foydalanish borasida ilg'or xorijiy tajribani o'rganish hamda eng saralarini mamlakatimizda keng tatbiq etish bo'yicha qator ilmiy-texnik, ilmiy-amaliy loyihalar ustida qizg'in ish olib borilmoqda [1, 20b].
O'zbekistonda yoqilg'i-energetika resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag'batlantirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini mamlakat iqtisodiyotiga keng joriy etish, iqtisodiyot tarmoqlari va aholiga elektr energiyasi va neft-gaz mahsulotlarining uzluksiz yetkazib berilishini ta'minlash maqsadida, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 10- iyuldagi "Iqtisodiyotning
energiya samaradorligini oshirish va mavjud resurslarni jalb etish orqali iqtisodiyot tarmoqlarining yoqilg'i-energetika mahsulotlariga qaramligini kamaytirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PQ - 4779-son qarori qabul qilindi. Mazkur buyruqga asosan, yangi mikro va kichik GES ni joylashtirishning texnik imkoniyati mavjud ob'yektlar ro'yxatini tuzish va shakllantirish, kichik suv oqimlaridan unumli foydalanish maqsadida, mikro GES larni qurish borasida soha mutaxassislari tomonidan asosli takliflar o'rganib chiqildi va ularning ro'yxatlari shakllantirildi, Shakllantirilgan yangi loyihaga ko'ra, "O'zbekgidroenergo" AJ tomonidan qurilishi rejalashtirilayotgan yangi mikro GES larning quyidagi ro'yxati shakllantirildi:
1. "Chirchiq GESlar kaskadi" UK ning GES-10 tarkibida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES 10-GES bosimli havzasi Zax kanali bosh uzelida joylashadi.
Mikro GES ning texnik parametrlari:
- bosimi - 7 metr;
- suv sarfi - o'rtacha 15 m3 ;
- yil davomidagi suv sarfi - minimum 8 m3 dan 45 m3 gacha;
- o'rnatilgan quvvati - 800 kW (2x400 kW);
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 6 mln. kW*soat.
2. "Farhod GES" UK bosh gidrouzelidan 3 km uzoqlikda Quyi Dalvarzin kanali 3-5 PK oralig'ida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES quyi Dalvarzin kanali 3-5 PK oralig'ida joylashadi.
Mikro GES ning texnik parametrlari:
- bosimi - 8 metr;
- suv sarfi - 20 m3;
- yil davomidagi suv sarfi - minimum 10 m3 dan 30 m3 gacha;
- o'rnatilgan quvvati - 1400 kW (2x700 kW);
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 8-9 mln. kW*soat.
3. Namangan viloyati Shimoliy Farg'ona kanali Qizilrovot suv taqsimlash inshootida mikro GES qurish loyihasi (mikro GES loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES Shimoliy Farg'ona kanali PK 64+30 da joylashadi.
Mikro GES ning texnik parametrlari:
- bosimi - 10 metr;
- suv sarfi - 15 m3;
- yil davomidagi suv sarfi - minimum 10 m3 dan 30 m3 gacha;
- o'rnatilgan quvvati - 1 000 kW (2x500 kW);
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 4,5 mln. kW*soat.
4. "Hisorak GES" UK hududida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES "Hisorak GES" UK hududida joylashadi.
Mikro GES ning texnik parametrlari:
- bosimi - 100 metr (min. 75 m dan maksimal 132 m gacha);
- suv sarfi - 3 m3 ;
- yil davomidagi suv sarfi - minimum 1 m3 dan 6 m3 gacha;
- o'rnatilgan quvvati - 2 000 kW (2x1 000 kW);
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 10 mln. kW*soat.
5. "Ohangaron GES" UK hududida mikro GES qurish loyihasi. Loyihaga ko'ra, mikro GES "Ohangaron GES" UK hududida joylashadi. Mikro GESning texnik parametrlari:
- bosimi - 35 metr (30-40 metr - nosug'orish mavsumida);
- suv sarfi - 8 m3 ;
- yil davomidagi suv sarfi - minimum 6 m3 dan 12 m3 gacha;
- o'rnatilgan quvvati - 2 000 kW (2x1 000 kW);
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 8 mln. kW*soat.
6. "Shahrixon GESlar kaskadi" UKning GES-5A hududida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES "Shahrixon GESlar kaskadi" UK GES-5A hududida joylashadi.
Mikro GESning texnik parametrlari:
- bosimi - 35 metr;
- suv sarfi - 3 m3 ;
- yil davomidagi suv sarfi - minimum 2 m3 dan 4 m3 gacha;
- o'rnatilgan quvvati - 800 kW;
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 7 mln. kW*soat.
7. "Shahrixon GESlar kaskadi" UKning GES-6A hududida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES "Shahrixon GESlar kaskadi" UK GES-6A hududida joylashadi.
Mikro GES ning texnik parametrlari:
- bosimi - 21 metr;
- suv sarfi - 3 m3 ;
- o'rnatilgan quvvati - 500 kW;
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 4 mln. kW*soat.
8. "Quyi Bo'zsuv GESlar kaskadi" UK ning GES-22 hududida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko'ra, mikro GES "Quyi Bo'zsuv GESlar kaskadi" UK GES-22 hududida j oylashadi.
Mikro GESning texnik parametrlari:
- bosimi - 10 metr;
- suv sarfi - 8 m3 ;
- yil davomidagi suv sarfi - (may-sentyabr - minimum 1,5 m3 dan 2,5 m3 gacha; oktyabr-aprel - minimum 3 m3 dan 15 m3 gacha);
- o'rnatilgan quvvati - 800 kW ( 2x400 kW);
- yillik o'rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi - 4,5 mln. kW*soat. [3] Farg'onada o'rnatilgan mikro GES lar.
Farg'ona politexnika instituti viloyatdagi ishlab chiqarish korxonalari bilan birgalikda mikroGES ninig (1-rasm) loyihasini ishlab chiqdi [4].
1-rasm. Farg'onada o'rnatilgan mikroGES
Xalqaro tasnifga ko'ra, mikro GES - bu 0,1 kW dan 100 kW gacha bo'lgan gidroenergetika qurilmasi bo'lib, u asosan gidro turbinasi, kamar va tishli uzatgichlardan va asixron generatordan iborat. MikroGES ekologik toza, soddaligi, arzonligi, texnologik rivojlanish va ishlashning soddalashtirilgan jarayonlari bilan ajralib turadi. Farg'ona azot AJ va Farg'ona shahri orqali oqib o'tadigan Marg'ilonsoydagi Marg'ilon traktorlarni ta'mirlash korxonasi bilan birgalikda Farg'ona politexnika institut kuchlari tomonidan 50 kW quvvatga ega 2 ta mikro GES lari o'rnatilgan va ular ishlab turibdi. MikroGES dan olingan elektr energiyasi Kashtanzor ko'chasini, Marg'ilonsoy tantanalar zalini va Hamkorbank hududini yoritish uchun ishlatiladi. Farg'ona viloyati suv xo'jaligi mutaxassislari bilan birgalikda mintaqadan oqib o'tgan sayg'oqlar va kanallarning gidrologik xususiyatlari o'rganilib, birinchi bosqichda 50 kW quvvatga ega mikroGES o'rnatish rejalashtirilgan. Ushbu loyihani amalga oshirish bilan mikroGES dan olinadigan quvvat yiliga mintaqada iste'mol qilinadigan elektr energiyasining 2 foizini tashkil qiladi. Demak, elektr energiyasi yiliga 17 milliard so'm tejaladi [4].
Andijonda yangi mikro GES
O'zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi tomonidan Andijon viloyatining Jalaquduq tumanida quvvati 120 kW bo'lgan yangi mikro gidroelektr stansiyasi ishga tushiriladi.
2- rasm. Har birining quvvati 30 kW bo'lgan 4 ta gidroagregat
Mazkur stansiyada har birining quvvati 30 kW bo'lgan 4 ta gidroagregatlar o'rnatilgan bo'lib, ular orqali yiliga 1 million 52 ming kW soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Buning natijasida yiliga 600 ta xonadonni ekologik toza elektr energiyasi bilan ta'minlashga erishiladi. Ayni paytda mazkur GESda (2- rasm) quvurlarni montaj qilish va sozlash hamda ishga tushirish ishlari davom ettirilmoqda [5].
REFERENCES
1. Аккозиев И.А., Богомбаев Э.С., Виноградов Д.В., Сейдакматова З.Д. Перспективы использования возобновляемых источников энергии в Кыргызской республике. -Бишкек.: 2012.
2. Toirov O.Z., Alimxodjayev K.T., Alimxodjayev SH.K. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari. O'zbekiston sharoitida ishlab chiqarish va ishlatish istiqbollari. -Toshkent.: «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2019.
3. https://review.uz/uz/post ,,O'zbekgidroenergo" AJ.
4. https://uza.uz/oz/posts/sodda-va-teiamkor-22-02-2017.
5. https://uzreport.news>soceity 14.10.2021.
