Научная статья на тему 'OʻZBEK VA YAPON TILIDA FRAZEOLOGIK IBORALARNING O‘RNI'

OʻZBEK VA YAPON TILIDA FRAZEOLOGIK IBORALARNING O‘RNI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1045
88
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
frazeologiya / qo'shma so'z / omonim / aforizim / sinonim / paronim / antonim / frazeologik iboralar. / phraseology / compound word / aphorism / synonym / paronym / antonym / phraseological phrase.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Jalolova, Laylo Shavkatovna

Ushbu maqolada o‘zbek va Yapon tillaridagi frazeologik birliklar aniqlandi va ularnng grammatik, semantik struktur jihatdan tahlil qilindi. Tillarda frazeologik iboralarning o'rni bo'yicha munozara yurutildi. Birliklarning frazeologik va grammatik ma’ nolari o'rganildi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE OF PHRASEOLOGICAL EXPRESSIONS IN UZBEK AND JAPANESE

This article identifies phraseological units in Uzbek and Japanese and analyzes them grammatically, semantically and structurally. The place of phraseological expressions in languages was debated. Phraseological and grammatical meanings of units were studied.

Текст научной работы на тему «OʻZBEK VA YAPON TILIDA FRAZEOLOGIK IBORALARNING O‘RNI»

"Sharq tillarini o'qitishning dolzarb VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 24

masalalari" mavzusidagi ilmiy-amaliy /-ч ISSN 2181-1784

konferensiya SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

O'ZBEK VA YAPON TILIDA FRAZEOLOGIK IBORALARNING O'RNI

https://doi.org/10.5281/zenodo.6653445

Jalolova Laylo Shavkatovna

Samarqand davlat chet tillari inistituti Sharq tillari fakulteti yapon tili yo'nalishi talabasi

ANNOTATSIYA

Ushbu maqolada o 'zbek va Yapon tillaridagi frazeologik birliklar aniqlandi va ularnng grammatik, semantik - struktur jihatdan tahlil qilindi. Tillarda frazeologik iboralarning o'rni bo'yicha munozara yurutildi. Birliklarning frazeologik va grammatik ma' nolari o'rganildi.

Kalit so'zlar: frazeologiya, qo'shma so'z, omonim, aforizim, sinonim, paronim, antonim, frazeologik iboralar.

ABSTRACT

This article identifies phraseological units in Uzbek and Japanese and analyzes them grammatically, semantically and structurally. The place of phraseological expressions in languages was debated. Phraseological and grammatical meanings of units were studied.

Keywords: phraseology, compound word, aphorism, synonym, paronym, antonym, phraseological phrase.

АННОТАЦИЯ

В данной статье выявляются фразеологизмы узбекского и японского языков, проводится их грамматический, семантический и структурный анализ. Спорили о месте фразеологических выражений в языках. Были изучены фразеологические и грамматические значения единиц.

Ключевые слова: фразеология, сложное слово, афоризм, синоним, пароним, антоним, фразеологизм.

KIRISH

Tilning so'z xazinasi nutqiy idodalilikning o'ziga xos asosiy manbalaridan biridir. Ammo tilning lug'at boyligidagi so'zlar bilan frazeologik iboralar solishtirilganda iboralarning ifodalilik imkoniyati sezilarli darajada katta ekanligi yaqqol ko'rinadi. Frazeologik iboralardan biz kundalik turmushimizda ko p

213

foydalanar ekanmiz Tinglovchiga o'z fikrimizni aniq, ravon eng asosiysi t a'sirli va ifodali holda yetkazib berish uchun muhum rol o'ynaydi.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Frazeologiya - grekcha "Prasis" - ifoda, logos ta 'limot degan ma'noni bildiradi. [1]. A.Reformatiskiye frazeologik birikmalar to'g'risida shunday deydi: "Biror adabiy yo'nalishga yoki biror mualifni g ijodida qo'laniladigan maxsus so'z birikmalari frazeologik birliklar deb ataladi".

Bir qismi yoki butun bir birikma ko'chma ma'noda kelganida bo'yoqdorlikka boy bo'lgan turg'un iboralar frazeologizimlar dep yuritiladi. Iboralar ma'no jihatidan bitta so'zga teng keladi. Bosh qo'shmoq - ibora, ya'ni "aralashmoq - so'z. Yo'lga tushmoq - ibora, ya'ni "jo'namoq - so'z. Bo'zchining mokisiday - ibora, ya'ni "serqatnov-so 'z

Boshqa millatlarda bo'lganidek, o'zbek va yapon tillarida ham frazeologik iboralarning o'rni juda beqiyos. Hozirgi kunda yapon tilidagi manbalarning o'zbek tilidagi tarjima kitoblari va manbalar kamligi asosiy muamolardan biridir. Bu borada qator rus tilshunos olimlari jumladan, A.Iskos, Teo Shippen, M.D.Stepanova kabi olimlarining ilmiy kitoblari o'zbek tilida tarjima qilingan holda yapon tilining muhum tarmoqlari o'zbek tilshunos olimlari tomonidan ham o'rganilmoqda.[3]. Frazeologiya bo'limida asosiy tadqiqot manbayi Sh.Rahmatullayevning "O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati" yapon tilidagi iboralarni o'zbek tilidagi muqobilini topishda ishonchli manba hisoblanadi.

Tarjima - bu bir xalqning manaviy boyliklarini boshqa bir xalqqa yetkazib berish demakdir. Shuning uchun ham farzelogiya bo'limida tarjima muhum ro'l o'ynaydi. Ko'plab olimlar A.B.Kuninning frazeologizmlar to'g'risidagi tarifiga asoslanadilar, ya'ni "Frazeologizmlar bular shunday so'z birikmalari ularning komponentlari to'la yoki qisman ko'chma ma'noga ya'ni frazeologik ma'noga ega bo'lgan komponentlardan iborat. Frazeologik birliklarga umuman turg'unlik muhimdir" - deb aytadi.

Ya'ni frazeologik birliklarda turg'unlik, ma'nolarning ta'siri va bo'yoqdorlik olg'a suriladi.

Frazeologik iboralar turmushdagi turli voqea-hodisalarga guvoh bolish, kishilarning xilma-xil xarakat-holatlariga baho berish, tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan aniq-tiniq xulosalarning o'ziga xos obrazli ifodalaridir.[2] Shuning uchun ham ular nutqning ifodaliligini ta'minlashda betakror vositalardir.

Frazeologik ibora tushunchasini ilmiy asoslaydigan bolsak, ma'nosi bir so'zga

teng keladigan so'zlar birikmasi yoki gaplarga iboralar deyiladi . Ular ikki va undan ortiq so'zning Ko'chgan ma'nolari asosida tarkib topgan lug'aviy birlik birlik bo'lib, so'z kabi lug'aviy ma'no anglatadi. Iboralar ikki va undan ortiq so'zlardan tashkil topgani bois qo'shma so'z va so'z birikmalariga o'xshaydi lekin ular ko'chma manoga ega ekani, tasirchanligi bilan qo'shma so'zlardan farq qiladi.

Barqarorligi nutqda tayyor holda olib kirilishi bilan so'z birikmasi va qo'shma so'zdan farq qiladi .

Masalan:

Ibora: Tepa sochi tikka bo'lmoq- achchiqlanmoq Og'zini tanobi qochmoq -sevinmoq. So'z birikmalari: uzun sochli, uyga ketmoq. Qo'shma so'z: To'ytepa, laylakqor.

Yuqoridagi misollarga nazar soladigan bo'lsak, frazeologik ibora, qo'shma so'z va so'z birikmalarning farqini anglashimiz mumkin. Frazeologizmlar shakl va ma'no munosabatiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi.

Frazeologik omonimlar ya'ni turli ma'no ifodalovchi shakldosh iboralar kiradi .Og'ziga olmadi- yemadi, og'ziga olmadi - gapirmadi.

Frazeologik sinonimlarga ma'nodosh lekin shakli boshqa iboralar kiradi.

Bo'yi bir qarich o'smoq - bo'yi kokka yetmoq, qovog'idan qor yog'moq -fig'oni falakka yetmoq.

Frazeologik antonimlar - o'zaro qarama - qarshi ma'no ifodalovchi iboralar kiradi. jag'i ochilmoq- mum tishlamoq.

Paronim iboralar ham mavjud bo'lib, yuragi tars yorilib ketayozdi - "sabr chidami tugadi" ma'nosida. Yuragi qoq yorilayozdi - "sevinganidan qattiq hayajonlanmoq".

Salbiy ma'no: yer tishlamoq, "to'ng'iz qopmoq".Yapon tilida ham o'zbek tilida bo'lgani kabi frazeologik iboralaming roli katta. Bir qancha rus olimlari ilmiy ishlarida yapon tilida mavjud bo'lgan ideomalarni ko'p qismini o'rganganlar.

Fe'l orqali yasalgan iboralar :

- atama ni kuru - jaxli chiqmoq -kuchi vo aku - gapirishga hozirlanmoq

\-kao ga hiroi - tanish - bilishi ko'p ^^^U-ki ga nagai

- boqi beg'am

w^MU- hanagatakai- bu r i ko'tarilgan - ki ni iru - yoqtirmoq

^Xh^^t -besuto vo tsukusu- qo'lidan kelgan barcha ishni qilmoq. Bu

215

ibora ma'nosi "Ü^^^lt- " iloji boricha "qo'lidan kelgunicha" degan so'z bilan sinonim bo'la oladi.

□ y - so'zma - so'z tarjima qilganda "og'izda uchrashmoq" bo'lsada,

ko'chma ma'noda kelgani uchun "mazali " dep tarjima qilinib, o'zbek tilida "tami tilni yoradi" iborasiga teng .

so'zma so'z tarjima qilinganda "Boshiga kelmoq "bo'lsada, "jahli

chiqmoq" degan ma'noda ishlatiladi va o'zbek tilidagi "g'azabi qaynagan" iborasiga teng.

rüU"kekkaygan" ma'nosida ishlatiladi va o'zbek tilida "burni ko'tarilgan" iborasiga teng .

Sl^fRU- o'z ma'nosida "boshi past " degani bo'Isa, "kamtarin" ma'nosida ishlatiladi.

^fct^UU - har ishda epchillik bilan harakatlanadigan kishilarga nisbatan

ishlatiladi O' zbek tilida "aqilli " deb tarjima qilinadi.

ST^xb,^#^0-ashimoto kara toriga tatsu- o'zbek tilida " tomdan tarasha

tushganday " ma' nosida ishlatiladi . Bu ibora yaponiyada tasodifan sodir bo'ladigan, tez sodir boladigan ish xarakatlarga nisbatan qo'llaniladi.

"T^U^ tega iru - qo'li kelishmoq.

(Dy^&U nouga nai miyasi aynigan.

mimiga varui- qulog'i og'ir.

^•¿'Üf te vo ageru - qo'l ko'tarmoq ( urmoq). MUHOKAMA VA NATIJALAR

Yuqoridagi barcha misollar yapon tili iboralariga misol bo'la oladi. o'zbek tili grammatikasi va Yapon tili grammatikasini taqqoslaydigan bo'lsak ularning gap tuzilishi deyarli bir xil . Ya'ni gapda birinchi ega, kesim bo'ladi. Keyin esa, ikkinchi darajali bo'laklar va oxirida kesim bo'ladi. Yapon tilida ham huddi shunday.

Iboralar va ularning mohiyati hamda xususiyati yapon tilidagi frazeologiyalarning o'zbek tiliga tarjima qilishdagi masala va muammolar bor. Bu muammolarni yechishda ilk harakatlar 1994-yilda professor Muxtor Umarxojayev va Qambarali Nazarovlar tomonidan tuzilgan "Yaponcha-ruscha-o'zbekcha frazeologik lug'at" birinchi bor chop etilgan uch tilli frazeologik lug'atlardan

216

biridir. Hozirgi kundagi izlanishlar mobaynida yaxshi natijalarga erishilmoqda. REFERENCES

1. Michael L. Maynard K. "101 Japanese ideoms". 1994.

2. "Minna no nihongo 1 ".

3. Hamroyev M. A. "O'zbek tilidan ma'ruzalar majmuasi "

4. Rahmatullayev Sh. "O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati ". 1978

5. " Yapon tili frazeologizmlari". E .Matchonov . H . Tursunova.

6. Uno Yosikata "Syakai to keigo" 1977.

7. 11-sinf " Ona tili" darsligi 2019.

8. Hamroyev.M.A. Ona tili (Metodik qo'llanma)- T: Ilm -Ziyo - Zakovat nashriyoti,2019. -89.

9. Mahmudov .N.M, Y.R.Odilov, G.Sh.Ziyodullayeva. Ona tili ( O'rta ta'lim muassasalarining 11-sinfi va o'rta maxsus kasb - hunar kolleji muassasalari o'quvchilari uchun darslik)-T: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2018. -76.

10. Матчонов.Е, Турсунова.Н. Япон тили фразеологизмлари (укув кулланма)-Т: Тошкент давлат шаркшунослик иниститути укув услубий кенгаши томонидан нашрга тавсия етилган, 2009. - 56.

11. Джураев, Д. (2020). Талабаларни таълим жараёнида хитой тилига укитиш самарадорлигини ошириш методлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74)), 124-127.

12. Джураев, Д. (2021). ХИТОЙ ТИЛИНИ У^ИТИШ0ДА ТАЛАБА ХАРАКТЕРИНИНГ АДАМИЯТИ. АКТУАЛЬНОЕ В ФИЛОЛОГИИ, 1(1).

13. Джураев, Д. М. (2017, January). ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ ОБУЧЕНИЯ И МЕТОДЫ ПРЕПОДОВАНИЯ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА В УЗБЕКИСТАНЕ. In Актуальные вопросы преподавания китайского и других восточных языков в XXI в. (pp. 84-88).

14. Odil ogli, T. I. (2021, October). Qadimgi Xitoy Madaniyatining Shakllanishi. In " ONLINE-CONFERENCES" PLATFORM (pp. 137-139).

15. Tojiboev, I. O. U. (2021). CHINESE ARCHITECTURE. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(8), 40-42.

16. Odil o'g'li, T. I. The history of the origin of the Chinese language and the work done to date.

17. Тухтасинов, И. М. (2011). Лингвокультурологические и гендерные особенности сложных слов в художественном тексте (на материале

английского и узбекского языков). Автореф. дисс.... канд. филол. наук. Ташкент: УзГУМЯ.

18. Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021). Modern views on the problem of distance and traditional methods of teaching italian language in higher education institutions. Society and Innovation, 2(2), 111-117.

19. Tukhtasinov, I. M., Muminov, O. M., & Khamidov, A. A. (2017). The days gone by. Novel by Abdulla Qodiriy. Toshkent.

20. Tukhtasinov, I. M. (2018). The structure of the phenomenon of equivalence and its importance for translation strategies. In Modern Romano-German linguistics and new pedagogical technologies in language teaching, Materials of the Republican scientific-practical conference, Samarkand.

21. Тухтасинов, И. М. (2018). Развитие профессиональной компетенции на основе эквивалентности при подготовке переводчиков.

22. Tukhtasinov, I. M. (2017). Discursive approach in the training of translators. In Mat. International scientific and creative forum" Youth in science and culture of the XXI century". Chelyabinsk: Chelyabinsk State Institute of Culture (pp. 229-231).

23. Тухтасинов, И. М. (2012). Национально-культурная специфика сложных слов, выражающих внешность и характер человека, в английском и узбекском языках. Вестник Челябинского государственного университета, (2 (256)), 122125.

24. Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021). Современные взгляды на проблему дистанционного и традиционного методов обучения итальянскому языку в высших учебных заведениях. Общество и инновации, 2(2), 111-117.

25. Тухтасинов, И. М. (2017). Дискурсивный подход в обучении переводчиков. In Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в. (pp. 229-231).

26. Тухтасинов, И. (2021). Таржимоннинг касбий компетенцияси ва фаолият функциялари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (3 (80)), 5-10.

27. Тухтасинов, И. (2021). Особенности формирования учебного процесса в системе высшего образования Узбекистана в условиях Covid-19. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (78)), 11 -18.

28. Тухтасинов, И. М. (2020). Лингвокультурологический аспект обучения переводческой компетенции. In Язык и культура (pp. 226-231).

29. Тухтасинов, И. М. (2020). Лингвокультурологический аспект обучения переводческой компетенции. In Язык и культура (pp. 226-231).

30. Tuhtasinov, Ilhom and Lutfilloeva, Fahriniso, The Japanese Language Teaching Technologies Based on Computer Simulation Models (September 10, 2019). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3458780

31. Тухтасинов, И. М. (2019). ВНЕДРЕНИЕ ИННОВАЦИЙ В ПРОЦЕСС ОБУЧЕНИЯ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ ПЕРЕВОДА. In Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития (pp. 111-113).

32. Сукиасян, Г. А., Тухтасинов, И. М., Гушул, Ю. В., & Баштанар, И. М. (2019). Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI века: материалы междунар. науч.-творч. форума (научной конференции), 7-8 нояб. 2019 г./сост.: СБ Синецкий (отв. сост.).

33. Тухтасинов, И. М. (2018). Методика выявления эквивалентности слов разносистемных языков в процессе перевода. Бюллетень науки и практики, 4(7), 539-544.

34. Тухтасинов, И. (2017). Таржимада маданий мослашиш хрлатлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, 2(2 (63)), 5-9.

35. Тухтасинов, И. (2017). Жамият тарихининг хрзирги боскичида таржимонлар тайёрлашнинг асосий муаммолари. Иностранная филология: язык, литература, образование, 2(4 (65)), 20-24.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

36. Тухтасинов, И. (2016). Таржима назариясида тиллараро эквивалентлик тушунчаси ва унинг таджики. Иностранная филология: язык, литература, образование, 1(4), 26-30.

37. Тухтасинов, И. М. СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ СПЕЦИФИКА В ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ. ББК 74.48 Р 76, 314.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.