Научная статья на тему 'О специфике римского военного присутствия и культах армии в африканских владениях'

О специфике римского военного присутствия и культах армии в африканских владениях Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
171
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Соловьянов Н. И.

In Roman Africa warriors revered not only official deities, but also oriental and local ones and it was not typical for the other region of Roman Empire. Necessity of studying such aspects of Roman history as religion and cults of the Roman army arises from a problem of the detailed studying of antique civilizations which is quite urgent to historians. The article views the features of the Roman military presence in Africa and cults of the garrison billeted in the colonial possession.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT SPECIFICITY OF ROMAN PRESENCE AND CULTS OF THE ARMY IN AFRICAN PROVINCES

In Roman Africa warriors revered not only official deities, but also oriental and local ones and it was not typical for the other region of Roman Empire. Necessity of studying such aspects of Roman history as religion and cults of the Roman army arises from a problem of the detailed studying of antique civilizations which is quite urgent to historians. The article views the features of the Roman military presence in Africa and cults of the garrison billeted in the colonial possession.

Текст научной работы на тему «О специфике римского военного присутствия и культах армии в африканских владениях»

© 2008

Н.И. Соловьянов

О СПЕЦИФИКЕ РИМСКОГО ВОЕННОГО ПРИСУТСТВИЯ И КУЛЬТАХ АРМИИ В АФРИКАНСКИХ ВЛАДЕНИЯХ

Необходимость изучения такого аспекта истории Древнего Рима как религия и культы римской армии вытекает из стоящей перед историками задачи всестороннего изучения античных цивилизаций. Характеристика официального пантеона богов, анализ культов, отправлявшихся солдатами, офицерами и ветеранами, выявление различных верований и суеверий — все это позволяет значительно дополнить картину религиозной жизни общества того времени, а также представить ее во всей сложности и многогранности.

К тому же, выявление факторов, определявших религиозное мировоззрение воинов и гражданского населения, дает дополнительные сведения для выяснения таких вопросов, как этнический состав войск, материальное положение воинов, взаимоотношения завоевателей с местными племенами и народами, процесс романизации и эллинизации провинциалов. Данная публикация аналогов в мировой историографии не имеет1.

Северо-африканское побережье Средиземного моря прошло длительный путь историко-культурного освоения цивилизованными народами задолго до римского завоевания. Исторически эта территория делилась на Мавретанию — историческую область на северо-западе Африки (ныне терр. Западного Алжира и Восточного Марокко), Ливию, внутреннюю Африку, плохо знакомую античным географам, которая находилась на Средиземноморском побережье от залива Большой Сирт до египетской границы, включавшую в себя третью область — Киренаику.

С древнейших времен эти области были заселены берберскими кочевыми племенами: маврусиев, бакатов, мазиков, зимизов, масуламиев, кинитиев, на-мазонов и др.

Освоение региона началось в конце II тыс. до н.э., когда в Мавретании появились первые колонии финикийцев. В нач. IX века до н.э. выходцами из г. Тиры была основана крупнейшая финикийская колония — Карфаген.

Начиная с 406 г. до н.э. население Мавретании поставляло наемников для армии Карфагена. А в III в. до н.э. над большей частью Мавретании Карфаген установил свою власть. В связи с Пуническими войнами, не без вмешательства Рима на западе Маретании образовалось Нумидийское государство. В конце П-й Пунической войны царь Восточной Нумидии Масинисса открыто перешел на сторону Рима, за что получил от него власть почти над всей страной. В конце II в. до н.э. царь Югурта отложился от Рима. Тогда Рим объявил ему войну, которая закончилась казнью Югурты, а Восточная Нумидия была присоединена к римской провинции Африка. Во время борьбы между Помпеем и Цезарем царь Западной Нумидии Юба стал на сторону Помпея, за что Цезарь сделал всю Ну-мидию римской провинцией. В римскую эпоху Нумидия была одной из богатейших территорий Империи.

Поскольку почва Ливии была каменистая, неплодородная, подходящая лишь для разведения коз, овец и верблюдов, она мало привлекала колонистов и завоевателей. Иное дело ее восточная часть — Киренаика. Благодаря обильным зимним и весенним дождям и множеству источников земли здесь были плодородные. По представлениям древних, на востоке Киренаики находился Сад

Гесперид. Около 630 г. до н.э. переселенцы с острова Тира основали недалеко от моря колонию Кирену (находилась близ совр. города-порта Дерна). Во время правления династии Баттиадов -потомков первого царя Батта — Киренаика благодаря мореходству и торговле достигла процветания и после продолжительной борьбы с Египтом и Карфагеном стала независимой. Около 540 г. до н.э. из западных городов было образовано самостоятельное государство Барка. Власть Баттиадов была уничтожена персидским царем Камбисом, присоединившим Киренаику к Египетской сатрапии. Во время господства персов Киренаика стала республикой.

В 321 г. до н.э. египетский царь Птолемей I вновь подчинил себе Киренаику.

5 городов — Кирена, Аполлония, Птолемаида (Барка), Арсиноя (Тавхира) и Бе-реника (Евгеспериды) — были объединены в союз Пентаполь (Пятиградие), преобразованный в 117 г. до н.э. в царство младшей ветви династии Птолемеев. Последний их представитель Апион завещал Киренаику римлянам, присоединившим ее к провинции Крит (67 г. до н.э.). Последнее обстоятельство позволяет рассматривать Киренаику в культурно-историческом плане не как составную часть африканских провинций Рима, а как совокупность территорий по-стэлинистического пространства.

Накануне интересующей нас эпохи Империи африканские владения Рима разделялись на несколько провинций: Мавретанию Тигитанскую, Мавретанию Цезарейскую, Нумидию, Африку, Африку Проконсульскую и Киренаику с Критом.

Август, проводя военно-административную реформу, разделив все европейские провинции на внешние (императорские) и внутренние (сенатские), объявил все африканские владения, в том числе и Египет, личной собственностью императорской фамилии. С этих пор и до вторжения вандалов это была самая «замиренная» область из всех владений Рима. Прекрасные природные условия, отсутствие военной угрозы превратили этот регион фактически в курортную область. Здесь лишь для поддержания внутреннего порядка и охраны подходов к проливам Сицилийского моря на всякий случай в крепости Ламбези был размещен III Августов легион, ставший любимым местом службы для начала военно-политической карьеры «золотой римской молодежи». Этот легион никогда не покидал в полном составе своей стоянки, а лишь изредка отправлял вексил-ляции для участия в императорских походах.

Тем не менее, как отмечал еще Гастон Буасье, он был кузницей высших офицерских кадров для армии императориского Рима.

Остальную же территорию императорского домена, как и во всех внутренних провинциях, контролировали вспомогательные части. В разное время это были ala I Augustanorum2, ala II Thracum3, ala Partorrum, cohors II Sardorum Severianae4, cohors II Brecorum Gordianae5, numerus Palmyrenorum6, ala I Pomariensium Severianae7.

Это показывают памятники, поставленные действующими воинами. Обилие же надгробий создает впечатление, что здесь побывали части всей императорской армии.8 Однако внимательный анализ этих посмертных изваяний позволяет утверждать, что здесь находили последний приют лишь высшие офицерские чины большинства легионов, вспомогательных частей, флота и императорской гвардии9, хотя подчиненные им подразделения никогда в Африке не дислоцировались. Скорее всего это были отставники, так или иначе связанные с III Августовым легионом.

Для подтверждения данного гипотетического положения приведем одну из эпитафий, поставленную во времена правления Элагабала родственниками некоему «Гаю Сульгию, сыну Луция (?) из Папириевой трибы, префекту легиона III Киренайского, примипилу легионаXX Валериева Победоносного, препозиту преторианского Мизенского флота, военному жрецу, центуриону III Августова,

VII Сдвоенного, I Парфянского, XVI Флавиева Стойкого, XIII Сдвоенного в провинции Дакия, наварху преторианской Мизенской эскадры, опцию ополчения и поставщику продовольствия военным ,..».10

Учитывая, что должности в эпитафиях указывались не в хронологическом порядке, а по служебной иерархии, то есть от высших к низшим, можно следующим образом представить этапы его карьеры. Стартовав с должности центуриона III Августова, он принял участие в ряде военных походов как центурион других легионов, в том числе и в качестве жреца. Дослужился до примипила, а затем и префекта (командующего) легионом. Затем, сменив род войск, от на-варха до препозита флота. Вероятно, получив почетную отставку, вернулся доживать в Африку, где был заместителем командира местного ополчения и как землевладелец поставлял продовольствие воинским частям. И таких эпитафий можно привести не один десяток.11 В этом специфика римского военного присутствия в африканских владениях императорского дома.

О сакральных представлениях римских воинов в Африке.

Из вотивных изваяний до нас дошли следующие. Группа посвящений императорам династии Антонинов-Северов: Адриану, Марку Аврелию, Септимию Северу, Септимию Северу и Каракалле, Септимию Северу, Каракалле и Гете, Каракалле, Каракалле и Гете, Александру Северу, божественному дому трех Августов, а также посвящения за здравие и благополучие божественного дома Марсу, Минерве, Фортуне, Виктории, Диане и Гению лагерей III Августова легиона, Меркурию за здравие Каракаллы.

Далее идут обращения к богам римского пантеона по различным поводам. Статуя Марсу воинственному в честь III Августова легиона, стела Аполлону отцу Августейшему, Сильвану Августейшему, Фортуне Предводительнице Августейшей, Марсу Августейшему и Гению священному корпорации бенефи-циариев, (Марсу) Gradivo отцу, Гению стационариев Вазаиви и богам-хранителям, Гению табулариев и Минерве Августе, Гению центурии и Гению своей корпорации и, наконец, Памяти.

Далее идут посвящения иноземным божествам — Юпитеру Долихенскому и, возможно, Исиде, а также двум неизвестным, вероятно местным божествам: богу священному Aulisvae и богам Mauris здравствующим.

Упоминаются и священные военные должности аквилифера, носящего священного легионного Орла, имагнифера, носящего изображение Императора и сигнифера — знаменщика, носящего Священный знак воинской части (signum):

ILS 2479. Нумидия. II в. imp. Caes. T. Aelio | Hadriano Antonino | Aug. Pio p. p. IIII et M. | Aurelio Caesare II | cos., per Prastina | Messalinum leg. | Aug. pr. pr., vexil. | leg. VI Ferr. via fecit.

ILS 2303. Ламбези. 166 г. [i]mp. Caes. M. Au|relio Antonino Aug. | Armeniaco pont. | max., trib[un. pote]st. XX, | imp. III, cos. III, [p. p.], | liberalissim[o. p]rin|cipi, dedicante | P. Caelio Op[ta]to leg. Aug. | pr. pr., ? et v[ete]rani leg. | III Aug., qui militare | coeperunt divo Pio | III et M. Aurelio Vero II, et | Stloga et Severo cos.

ILS 2493. Мавретания. 204 г. imp. Caesari | L. Septimio | Severo Pio | Pertinaci | Aug. Arab. Adia[b.] | Parth. maxim., | trib. potest. | VIIII, imp. XI, cos. III, | p. p., p[rocos.], | eq. alae I Aug. | Parth. | Antoninia[n]ae.

ILS 2397. Ламбези. 198 г. В. imp. Caes. L. Septimio Severo Pio Pertinaci Aug. | Arab. Adiab. Parth. maximo, et M. Aurelio Antonino | Aug. Augusti n. filio, (Part. Brit. Ger. maximo) | Augusti n. Antonini (Fel.) filio domini n. Severi, et | Iuliae Aug. matri Aug. (n.) et castrorum, | dedic. Q. Anicio Fausto leg. Auggg. pr. pr. cos. desig., | cornicularius et b. f. trib. laticlavi mil. leg. III Aug. p. v. | ex arca sua fecerunt, quorum nomina subiecta sunt: | M. Annius Honoratus cor.,

ILS 2354. Ламбези. 203 г. pro felicitate et inco|lumitatem saeculi do|minorum nn ! Augg[g.], | L. Sep. Severi Pii Pertinacis | Aug. et M. Aureli Antonini | Aug. (Part. Brit. Germ. | max.) Aug. et Iuliae Aug. | matri Aug. (n.) et castr. | (et senatus et patriae) Antonini Aug. nostri (invicti), | cor. leg. III Aug. p. v.: | L. Clodius Secundus opt., | C. Iulius Felix,. Scamnari n. dabuntcol. qui fac. fuer.| X DCCL.Si qui de col. tram. pro., cum pr. s., acc. viat. pro. m. X CC, eq. a. R. D. | Item vetranis anularium nom. X D. | Item si qui ex coll. amplio. grad. prof., accip. X D. | Item si qui obitum naturae red., acc. her. ips. sive proc. D. | ltem quod abom. si q. locu. sun. (sic) amis., accipiet X CCL. | EISTM qui arc. solut. sunt et si quis de tironib. ab hac die satis | arcae fec, accipiet quitquit debet. Lex fact. XI kal. Sep. !!!! II et Geta II cos. Ceninis, Aotoninus, Filinus, Marcus.

ILS 2438.Ламбези. 211 г. impp. Caess. L. Septimio [Severo Pio Pertinaci Aug., et M.] Aurelio Antonino P[io Aug., et L. Septimio Getae Caes.], et Iuliae Aug. matri Aug[g.] et [castrorum, dedicante Q. Anicio] Fausto cos. ampl., ex largi[ssimus

stipendiis, quae in] eos conferunt, fecerunt optiones valet [udinarit],..........................

pequari5, librarius, et discentes capsario[rum ob quam sol]lemnitatem decreverunt universi, arca u[t fiat, ex qua numerentur iis qui ex] eodem colleg. dimittentur, anulari n. sing[lius IS . . . .], item discentib., pro port. scamnari sui, IS ? n.

ILS 2636. Нумидия. III в. imp. Caes. M. Aurelio | Severo Antonino Aug., bur|gum speculatorum Anto.| M. Val Senecio leg. eius pr. | pr. c. v. fieri iussit, c. a. C. Iulio Ae|lurione leg. III Aug. Anto., prae. n. H. Ant. (supra et iuxta, diversa manu) bis posuit Caletamera in tepore suo.

ILS 2445. Ламбези. II в. pro salute Augg. | optiones scholam suam cum statuis et imaginibus domus [di]vinae, | item diis conservatorib. eorum, ex largissimis stipend[ii]s et | liberalitatib., quae in eos conferunt, fecer., curante L. Egnatio Myrone q. | Ob quam sollemnitatem decreverunt, uti collega proficiscens ad spem suam

confirman|dam accipiat IS VIII mil. if., veter. quoque missi accipiant kal. Ian. anularium singuli IS VI mil: n., | quae anularia sua die quaestor sine dilatione adnumerare curabit. Q. Semp. Felix, !!!!!!!!! | P. Ael. Macrin. | L. Val. Ianuarius, | C. lul. Longinia., | M. Anto. Silvanu. (22 — 25) 7 L. Cornelius Cato, | M. Valerius Spera-tus, | L. Aemilius Calianus cor., | T. Flavius Surus act. leg.; (29, vel44) [L. Eg]na-tius Myro.

ILS 2287 Ламбези. III в. [fa]bular[i]um princi[pis cum ima]g. | d[om]us divinae option[es oh. pri|mae de suo feceru[nt]: | Q. [Semp]ronius Felix p. p., P. Aeli[us Macrinus p]rinc., | L. [Vafe]rius Ianuarius has., C. Iu[l. Longtnian. pr.] pos., C. [Ant]onius Silvanus has. pos[t.]. (In pila sinistra intuenti) tabulari|um princ. | [c]um imag. domus di|vinae r[e]|novatum | ab Ulpio | [A]ntonin[o | p]rinc, e[t] | option[es] | coh. pr[im.] | et adiut. | desuo f[e]|cerunt: | M. Aureli|us Aureli|anusp. p., | (inpiladextra) M. Aurel. | Terentius | pr. r., C. Ma|nil. Donatus | has. pr., Q. Ae|butius Satur|ninus pr. pos., | . Aurel. Li|cinius has. | pos.; | C. Iul. Satu|ninus, C. | Iul. Numi|dius ib. | princ.

ILS 2437. Ламбези. III в. domui | divinae | Augg[g] | L. Caecili|us Urba|nus opt. | val., cur. o|peri arm. | posuit.

ILS 2449. Ламбези. II в. [pro salute domus] | divinae, M[ar]|ti Minervae | Fortunae Vic|toriae Dianae, | T. Atarenus | Prudens | princeps | leg. III Aug. | v. 1. s.

ILS 2291. Ламбези. II в. Genio castrorum | leg. III Aug., pro | salute et incolu|mitate dd. nn. | impp. !!!!!!!!!!! | !!!!!!!!! | M. Aurel. Decimus | v. p. p. p. N. ex prin|cipe peregrino|rum, votum | solvit (devo|tus ... .

ILS 2625. Нумидия. II в. Mercurio Aug. sac. | pro salute imp. Caesaris M. Aure|li Antonini Aug. Pii, M. Annius | Valens 7 leg. III Aug., praepositus | n. alm[yre]norum, pro salute | sua et suorum v. s. 1. a.

ILS 2296. Ламбези. 235 г. deo | Marti militiae | potenti statuam | in honorem leg. |

III Aug. Valerianae | Gallienae Valerianae | Sattonius Iu|cundus pp. qui | primus leg. reno|vata aput aquilam vitem posu|it, votum dedit, | dedicante | Veturio Vetu|riano v. c. leg. | Auggg. pr. pr.

ILS 2747. Африка. II в. Apollini patrio Aug. sacr., | Ti. Plautius Ti. f. Papiria Felix Ferrunti|anus praef. alae I Thracum veteranorum sagittariorum, proc. ad solaminia | et horrea, trib. milit. leg. I Italicae, praepositus | vexillationibus Ponticis aput Scythia et Tau|ricam, praepositus vexil. leg. III Aug. aput Mar|commanos3, donatus donis milit.

ILS 2451. Ламбези. II в. Sil[vano] | Aug. sa[cr.] | centuriones | leg. III Aug., | curante | Memmio | Donato | decimo | pilo.

ILS 2116 Ламбези II в. Fortunae Reduci | Aug. sacr. | C. Vasidius C. Ql. Palat. | Bellicus miles co|horl. X urbanae, | optio centuriae, | signifer, fisci cu|rator, optio ab actis | urbi, veteranus Aug., | decurio, aedil., praef., | Ilvir. i. d., ob honorem | aedili-tatis, inlatis rei | p. HS IIII n. legitimis,. amjplius ex H-S- V n. posuit | idemq. dedicavit.

ILS 2400. Нумидия. II в. deo Marti [Aug.] | Genioque san|cto scolae bf. Paconius Cas|tus bf. cons. | leg. III Aug. cum | suis exacta sta. | v. s.

ILS 2399. Нумидия. Пв. Gradivo | patri, Genio | stat. Vaza|ivi et diis | conservatoribus, | M. Baebius | Speratus | cor. prae. | (leg. III) Aug. | p. v. vot. s. 1. | a.

ILS 2447. Ламбези. II в. Genio | tabul. | princ. | Mine|rvae | Augus.

ILS 2443. Ламбези. III в. Gen. 7 sacr.1 | C. Servilius | Rogatus optio | dimissus votum 1. a. s.

2376. Ламбези. II в. Genio | scholae suae, | P. Aurel. Felix | speculator | leg. III Aug. | domo Thamug., | donum dedit.

ILS 2419. Ламбези. III в. memo|riae | C. Iul. Nepotis | domo Amme|dara, ped. sing., vix. ann. XVIII, | C. Iul. Verus b. f. | cos. frat. piissim.

ILS 2415. Ламбези. III. I. o. m. Dol. | p. p. Flavi Studi|osi, Sabinius | Ingenuus et | Aurelius Sed|atus sig. leg. | III Aug., agentes | cura. macelli, | v. 1. a. s., cum a|zutoribus suis.

ILS 2608. Мавретания. 243 г..............side | sacrum posuit | Aelius Servan|dus dec.

praepo|situs coh. II Bre|ucoru. [G]or[di]ane | III kal. Ian. Arri|ano et Papo cos. | salvis Augg., | multis annis felici|ter.

ILS 2634. Мавретания. III в. deo | sancto | Aulisvae | Fl. Cassi|anus prae|fect. alae

I explora|torum | Pomari|ensium |S[eve]rianae.

ILS 2607. Мавретания. 208 г. dis Mauris | salutaribus | Aurelius E|xoratus dec. | alae Partorum, | praepositus | cohortis II | Sardorum Se|verianae. 2750. Мавретания.

II в. diis Mauricis | M. Pomponius Vi|tellianus tribus | militiis perfunctus, | proc. Aug. ad curam | gentium, praef. clas|sis Germanicae.

ILS 2344. Ламбези. II в. d. m. s. | L. Tullio Felici, | vixit anos XXV | meses II dies XVII, | discens | aquiliferi | leg. III Aug., memorie | eius posuit L. Bon|cius Secundus, | aunculo.

ILS 2519. Мавретания. II в. d. m. | Ulpius Terti|us curator | alae I contari., FI. Tutor imag. he|res amico pientiss|imo posuit.

ILS 2518. Нумидия. II в. dis manibus | C. Iulius Dexter vet., mil. in ala | eq., cur. turmae, armor. custos, signi|fer tur., milita. annos XXVI, dimis. emer. | honesta missione, duoviratu egit in col. | sua Thelepte, vixit an. LXXXV, hic crematus. | Tutia Tertia marita Iuli Dextri, vix. an. LXX, | hic cremata est.

И, наконец, многочисленные посвящения Богам подземного царства Манам на надгробных плитах:

ILS 2344. Ламбези. II в. d. m. s. | L. Tullio Felici, | vixit anos XXV | meses II dies XVII, | discens | aquiliferi | leg. III Aug., memorie | eius posuit L. Bon|cius Secundus, | aunculo.

ILS 2519. Мавретания. II в. d. m. | Ulpius Terti|us curator | alae I contari., FI. Tutor imag. he|res amico pientiss|imo posuit.

ILS 2518. Нумидия. II в. dis manibus | C. Iulius Dexter vet., mil. in ala | eq., cur. turmae, armor. custos, signi|fer tur., milita. annos XXVI, dimis. emer. | honesta missione, duoviratu egit in col. | sua Thelepte, vixit an. LXXXV, hic crematus. | Tutia Tertia marita Iuli Dextri, vix. an. LXX, | hic cremata est.

ILS 2122. Мавретания. II в. d. m. s. | honori et | memoriae | Aperti Nam|famonis mi|litis coh. 11 urb.

ILS 2127. Карфаген. I в. dis manibus sacr. | Q. Vilanius | Q. f. Vol. Nepos | Philippis ? coh. XIII urb., | donis donatus a Domitiano | ob bellum Dacicum, item ab | eodem ob bellum Germanicum, | item torquib. armillis ob bellum | Dacicum, vixit ann. L, militavit an. XXXII, | M. Silius Quintianus optio bene merenti | posuit (Изображение воина с копьем).2

ILS 2214. Ламбези. II в. d. m. s. | M. Aurellio M. f. | Pal. Sextiano Os|tia ?frumenta|rio, exercitato|ri singularium | imp., hastato | leg. III Aug., | vix. an. XLVIII, | Paccia Prima | coniunx et he|res eius marito | piissimo.

ILS 2314. Ламбези. III в. d. m. s. | P. Aul. Apo|linario | mil. leg. III | Aug. ex III Ga|ll, vix. ann. | XLVII, mil. XXV, | Iul. Lucilla | mar. dulcis.

ILS 2315. Ламбези. III в. dis manib. sacr. | . . Iulius C. fil. domo Arethusa Livianus, | vet. ex aquilif. leg. III Aug. Severiae, translatus | ex leg. III Gallic, se vivo in memor. mortis aeter|nae obventure cum suis fecit dedicavitque.

ILS 2316. Ламбези. III в. d. m. s. | Vibia Maxima | vixit an. XXXI, C. | Iul. Valens vet. | natio. Sur., | prob. in III Gal. | missus de leg. III | Aug., con. mer|enti cum | Basila et Valentin|o fil. comu|nibus fecit.

ILS 2317. Ламбези. II в. d. m. s. | Levis sit | tibi ter|ra. | Pallaldi. | C. Iul. Nestor iunior, vix an. | V1I m. VIIII, C. Iul. Nestor vet. pa|ter, contributus ex | leg. III Gallicae in | leg. III Aug., et Agria | Fabia[n]amater filio dul|cissimo fecerunt.

ILS 2323. Ламбези. II в. d. m. s. | M. Valerius | Fortunatus | eq. legionari|us, v. a. XXVII, | Larcia Tertul|la soror po|suit. H. s. e.

ILS 2331. Ламбези. II в. d. m. s. | Herennius | Victorinus | disc. eqq. leg. | III Aug., vixit | ann. XXVII, | h. s. e.

ILS 2344. Ламбези. II в. d. m. s. | L. Tullio Felici, | vixit anos XXV | meses II dies XVII, | discens | aquiliferu | leg. III Aug., memorie | eius posuit L. Bon|cius Secundus, | aunculo.

ILS 2358. Ламбези. II в. d. m. s. | C. Terentius | Secund. Opiter. | tesserarius | leg. III Aug., | vix. an. XLII, | L. Furnasidius | As[clepiades], \ armorum, | h. e. f.

ILS 2387. Ламбези. II в. d. m. | C. Florio | C. fll. Hono|rato mil. | leg. III Aug., | exacto | at praet., | vix. ann. | XXII, | Florius | Mauricus | filio | dulcissi|mo fecit.

ILS 2396. Ламбези. II в. d. m. s. | Q. Laelius | Faustus cor|nicul. laticl., | st. XXIII, v. a. XLI, | Antonia Silva|na coniugi karis.

ILS 2419. Ламбези. III в. memo|riae | C. Iul. Nepotis | domo Amme|dara, ped. sing., vix. ann. XVIII, | C. Iul. Verus b. f. | cos. frat. piissim.

ILS 2422. D. m. s. | Lollius Vic|tor librator | leg. III Aug., | stipendior. | XI, ann. XXXIII, | mat. f. f. car. L. Tonneius Martialis | cerar. leg. se vivo sibi suisq. | fecit. d. m. s. | L. Tonneio Mar|tiali vet., vixit | annis LXXXXIII, | Tonneii Martia|lis lib. leg. III Aug. | filius et Mar|tialis nepos | fecerunt.

Таким образом, в африканских владениях Рима воины почитали не только официальные римские божества, но и восточные и местные, что не характерно для других регионов римской державы.

ПРИМЕЧАНИЯ

1. Дополнительно см. Соловьянов Н.И. Религиозная практика римских воинов в I-III вв. Красноярск, 2006; его же. Римское религиозное созание и его отражение в пантеоне армии в I—III в. Красноярск, 2007.

2. 2493. Мавретания. 204 г. imp. Caesari | L. Septimio | Severo Pio | Pertinaci | Aug. Arab. Adia[b.] | Parth. maxim., | trib. potest. | VIIII, imp. XI, cos. III, | p. p., p[rocos.], | eq. alae I Aug. | Parth. | Antoninia[n]ae.

3. 2514. Мавретания. II в. [Ti. Claud]us Congonetia|[cus] eq. alae II Thracum, | [n]atione Biturix, an|norum LX stipendio|rum XXXII, h. s. e., s. 1.1. 1. | Ti. Claudius Viator et Ti. CIau|dius Clemens et Claudia | [Mau]rica fili eius heredes | [ex] testamento facien|[dum cur]averunt.

4. 2607. Мавретания. 208 г. dis Mauris | salutaribus | Aurelius E|xoratus dec. | alae Partorum, | praepositus | cohortis II | Sardorum Se|verianae.

5. 2608. Мавретания. 243 г.............. side | sacrum posuit | Aelius Servan|dus dec.

praepo|situs coh. II Bre|ucoru. [G]or[di]ane | III kal. Ian. Arri|ano et Papo cos. | salvis Augg., | multis annis felici|ter.

6. 2625. Нумидия. II в. Mercurio Aug. sac. | pro salute imp. Caesaris M. Aure|li Antonini Aug. Pii, M. Annius | Valens 7 leg. III Aug., praepositus | n. Palm[yre]norum, pro salute | sua et suorum v. s. 1. a..

7. 2634. Мавретания. III в. deo | sancto | Aulisvae | Fl. Cassi|anus prae|fect. alae I explora|torum | Pomari|ensium |S[eve]rianae.

8. 2249. Африка. I в. Q. Annaeus | Q. f. Pol. Balbus Faven|tinus', ann. LIII, meiles | leg. V, donatus bis, II|vir Thuburn., h. s. e. Vixit | honeste. Et tu ave. Arbi|tratu Q. Annae[i S]capulae. 2305. Африка. II в. L. Flaminius D. f. Arn. | mil. leg. III Aug. | ? Iuli Longi, dilecto | lectus ab M. Silano, mil. | annis XIX, in praesidio | ut esset in salto Philomu|siano, ab hoslem (sic) in pugna | occissus (sic), vixit pie | annis XL, | h. s. e. 2306. Ламбези. II в. d. m. | M. Sili M. f. Quir. | Fausti Am. mil. | leg. III Aug. | def. in Parthia, | vix. an. XXXXI, | fratri pientissim., | L. Silius Rufinus sig. | leg. III Aug. et Silius | Quietus mil. leg. eius. 2326. Ламбези. II в. Ael. Severus | eq. leg. III Aug. | ? Iul. Candidi, ex|plicitus deside|rio animi sui, | aram quain vo|verat Fortunae | Aug. I. a. reddidit | eamque dedic. 2328. Ламбези II в. Iulius Donatus eq. leg. III Aug. ex opti|one,

vixit anis LV et milex anoru. | XXV, efectum fili coniugi mer. 2357. Ламбези. II в........|

L. Iulius Prim[us] | sig. leg. III A[ug.], | L. Furnasi[dius], Asclepiades | arm. cus. leg. eiu[sd.], | heredes eiu[s] | fecerunt. 2413. Ламбези. III в. | ... et leg. | III Aug. Gallie|nae, Aemili|us Florus | domicurius | eius patrono | [pr]aestantis[simo]. 2422. Ламбези. III в. Lollius Vic|tor librator | leg. III Aug., | stipendior. | XI, ann. XXXIII, | mat. f. f. car. 2470. Африка. III в. L. Silicius Opta|tus vix. an. L, | interceptus | in itinere. | Huia veterani | morantes | Simittu de | suo fecerunt. 2514. Мавретания. II в. [Ti. Claud]us Congonetia|[cus] eq. alae II Thracum, | [n]atione Biturix, an|norum LX stipendio|rum XXXII, h. s. e., s. t. t. 1. | Ti. Claudius Viator et Ti. CIau|dius Clemens et Claudia | [Mau]rica fili eius heredes | [ex] testamento facien|[dum cur]averunt. 2568. Мавретания. III в. C. Iulius Dapnus chorte | Siirorum, annorum L, militav|it annis XXX, misione acepit pro | meritis suis; fecit Iulia Vartinigig (sic) | viro suo ob meritis, h. s. e. 2576. Мавретания. III в. Dazas Sceni f. Ma[eze]|ius, eques coh. VI Delma|tarum turma Licconis, | annorum XXVII, stipendiorum X. 2577. Мавретания. III в. Licaus Iauletis f. miles c. VII | Delmatarum turma Anni, annorum XXVll, stipendior. | XI, h. s. e. Heres ex testamento fecit 2578. Нумидия. III в. T. Flavius | Bitus eq. | coh. II gemel. | Trac., vix. ani. | LV, mil. an. XXVII, | Iulia Marcella | [so]ror et Bitus [fil. f.]. 2655. Африка. II в. C. Octavio | Q. fil. Cornel. | Honorato 7 | adlecto ex eq. | R. a divo Pio in | leg. II Aug., 7 leg.

| VII Cl. piae fideL, | 7 leg. XVI Flavi|ae fir., 7 ieg. X | Gem. p. f. V princ | postcriori, | Q. Octavius Celsus pater d. d. | s. p. f. itemque dedicavit. 2764. Африка. II в. C. Sulgio L. f. Pap. Caeciliano praef. leg. III Cyrenai|cae, p. p. leg. XX Valeriae Victricis, praeposito reli|quationi classis praetoriae Misenatium piae | vindicis et thensauris domini[cIs e]t bastagis copia|rum devehendar., 7 leg. III Aug. et septimae Geminae | et primae Parthicae et XVI Fl. f. et XIII G. in provincia Daci|a, navarch. classis praetoriae Mise[n]atium piae | vindicis, opt[i]oni peregrinorum et ex[erci]tatori mil[i]|tum

frumentarior., et Sulgiae ae et Sulgio | Apro.....cii, [S]uIgio io......irsi | pici fs patri et

coiu[gi]. 2766. Мавретания. 255 t.P. Ael. P. f. Q. Primiano | eq. R., trib. coh. IIII Syn|gb., a mil., primop., trib. | coh. IIII vig., ex dec. al. | Thrac, prp. vex. eqq. | Mauror., defenso|ri prov. suae, dec. III | colll. Auz. et Rusg. | et Equiz., P. Aelijus Primus dec. col. | Auz., prius morte | praeventus quam | ded. pat. piissimo. | Ael. Audi f. fil. pat. | D. d. XIII kal. | Mar! p. CCXVI. 2767. Мавретания. 266 г. [Q. G]argilio Q. f. Q. Martiali eq. R., | [pr]aef. coh. I Astyrum pr. Britta|[n]iae, trib. co. Hisp. pr. Maur. Cae., | [a] mil, praep.

coh. sing. et vex. | [e]qq. Mauror. in territorio | [A]uziensi praetendentium, | dec. duarum coll. Auzien|sis et Rusguniensis, et pat. | prov., ob insignem in ci|ves amorem et singula|rem erga patriam adfec|tionem et quod eius vir|tute ac vigilantia Fa|raxen rebellis cum sa|tellitibus suis fuerit | captus et interfectus, | ordo col. Auziensis, | insidiis Bavarum de|cepto p. p. f. D. d. VIII kal. | [A]pr. pr. CCXXI. 2774. Африка. III в. M. Cornelio Oc|taviano v. p., praef. | classis praet. Misen., | duci per Africam | Numidiam Maureta|niamque, splendi|dissimus ordo | municipi Bisicensis | patrono incompara|bili ob merita. 2914. Мавретания. III в. Ti. Claudio Aug. lib. Eroti, | trierarcho liburnae Ni|li, exacto classis Aug. | Alexandrinae, L. Iuli|us C. f. Fab. Saturninus et M. | Antonius Heracla trier., | heredes eius fecerunt. Так же смотри сноску на посвящения dis manibus в разделе о культах.

9. 2038. Цезарея. Африка. III в. D. m. s. | Aurelius Vincentius | miles cohortis | tertia praetoriae | centuria Maximini, | militavit in legione | undecima Claudia | annis V, | in praetoria (sic) annis | XL, | civis Trax. | Memoria (sic) fecerunt | cives de rebus | ipsius bene|merenti (Изображение воина с копьем и щитом). 2116. Нумидия. II в. Fortunae Reduci | Aug. sacr. | C. Vasidius C. f. Palat. | Bellicus miles co|hort. X urbanae, | optio centuriae, | signifer, fisci cu|rator, optio ab actis | urbi, veteranus Aug., | decurio, aedil., praef., | IIvir. i. d., ob honorem | aedilitatis, inlatis rei | p. HS IIII n. legitimis,.

am|plius ex HS- V n. posuit | idemq. dedicavit. 2121. Карфаген. III в......| coh. I urb. ?

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Clodi Rufl, | C. Regilius C. f. Volt. Priscus | Vienna veteran. coh. eiusd. 2122. Мавретания. II в. d. m. s. | honori et | memoriae | Aperti Nam|famonis mi|litis coh. 11 urb.

10. 2764. Африка. II в. C. Sulgio L. f. Pap. Caeciliano praef. leg. III Cyrenai|cae, p. p. leg. XX Valeriae Victricis, praeposito reli|quationi classis praetoriae Misenatium piae | vindicis et thensauris domini[cis e]t bastagis copia|rum devehendar., 7 leg. III Aug. et septimae Geminae | et primae Parthicae et XVI Fl. f. et XIII G. in provincia Daci|a, navarch. classis praetoriae Mise[n]atium piae | vindicis, opt[i]oni peregrinorum et

ex[erci]tatori mil[i]|tum frumentarior., et Sulgiae....... ae et Sulgio | Apro.......cii,

[S]uIgio......io......irsi | pici......fratri et coiu[gi].

11. 2653. Ламбези. III в. d. m. | T. Fl. Virilis 7 leg. II Aug., | 7 leg. XX V. v., 7 leg. VI Vic, | 7 leg. XX V. v., | 7 leg. III Aug., | 7 leg. III Parth. Sever. | VIIII hast. poster., | vixit annis LXX, | stip. XXXXV, Lollia | Bodicca coniux | et Flavi Victor et | Victorinus fili | heredes ex HS | ICC n. faciendum curaver. 2655. Африка. II в. C. Octavio | Q. fil. Cornel. | Honorato 7 | adlecto ex eq. | R. a divo Pio in | leg. II Aug., 7 leg. | VII Cl. piae fideL, | 7 leg. XVI Flavi|ae fir., 7 ieg. X | Gem. p. f. V princ | postcriori, | Q. Octavius Celsus pater d. d. | s. p. f. itemque dedicavit. 2658. Африка. II в. | militavit L annis, IV in leg. III A[ug.] | librar., tesser., optio, signifer; | factus ex suffragio leg. [A]u[g. pr. pr. r] | militavit 7 leg. II Ital, [7 ] leg. VII.. . ., | 7 leg. I Min., 7 leg. X Gem., 7 leg. II, | 7 leg. III Aug., 7 leg. II[I] Gall., 7 leg. XXX U[l]p., | 7 leg. VI Vic, 7 leg. III Cyr., 7 leg. XV Apol., | 7 leg. II Par., 7 leg. I Adiutricis, | consecutus ob virtutem in | expeditionem Parthicam | coronam muralem vallarem | torques et phaleras, agit in | diem operis perfecti annos LXXX, | sibi et l Claudiae Marciae Capitolinae | koniugi karissimae, quae agit ( in diem operis perfecti | annos LXV, et | M. Petronio Fortunato filio | militavit ann. VI 7 leg. X[X]II Primig., | 7 leg. II Aug., vixit ann. XXXV, | cui Fortunatus et Marcia parentes | karissimo memoriam fecerunt. 2659. Ламбези. II в. d. m. | P. Aelio P. f. Rojmano ex My| sia, 7 leg. III Au. | et VII Cl., XX | V. v. et I Ital., | donis do | nato, de | bellatori | hostium | prov. His. | et Mazicum | reg. Mon|tens., Vale|ria Inge|nua con|iunx cum | Turbone | et Roma|na filis | fec.

ABOUT SPECIFICITY OF ROMAN PRESENCE AND CULTS OF THE ARMY

IN AFRICAN PROVINCES

N.I. Solovyanov

In Roman Africa warriors revered not only official deities, but also oriental and local ones and it was not typical for the other region of Roman Empire. Necessity of studying such aspects of Roman history as religion and cults of the Roman army arises from a problem of the detailed studying of antique civilizations which is quite urgent to historians. The article views the features of the Roman military presence in Africa and cults of the garrison billeted in the colonial possession.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.