CC BY
0O'SIMLIK FENOLOGIKKO'RSATKICHLARIGA HAMDA HOSILDORLIGIGA KREMNIY TARKIBLIPREPARATLARNING TA 'SIRINI O'RGANISH
Mamasolieva Malika Adxamovna
E-mail: lifebiology08@gmail.com Gafurova Laziza Akramovna BIOLOGIYA FANLARIDOKTORI, PROFESSOR E-mail: la.gafurova@nuu.uz https://doi.org/10.5281/zenodo.11516760 Kirish. Kremniy koinotdagi ettinchi element va sayyorada kisloroddan keyin ikkinchi eng ko'p element bo'lib, yer qobig'ining taxminan 28 % tashkil qiladi. Oddiy kremniy moddasi turli xil modifikatsiyalarda paydo bo'ladi. Amorf shaklda jigarrang kukun, kristall shaklida u to'q kulrang, bir oz yaltiroq yarim metall bo'lib, er qobig'ida (kisloroddan keyin) ikkinchi eng ko'p kimyoviy element hisoblanadi. Kremniy kimyoviy element bo'lib uning kimyoviy belgisi (Si) bilan ifodalanadi. Kremniy asosan tuproqlarda kremniy dioksidi -SiO2 y'ani kremniy va kislorod birikmalari shaklidadir. Shu bilan birga silikatlar CaSiO3, MgSiO3 yoki K2SiO3 kabi kremniy birikmalari mavjud. Tuproqlarda Si ning ko'pligi (gilli tuproqlarda 200-350 g/kg, qumli tuproqlarda 450-480 g/kg) bu element tuproq hosil bo'lish jarayonlarida va tuproq unumdorligini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi (Ковда, В.А. 1985) Tuproqda Si asosan ikkita mineralda bo'lishi mumkin, birinchisi asosiy materialdan hosil bo'lgan birlamchi minerallarda ikkinchisi loy minerallari kabi ikkilamchi minerallarning shakllanishi natijasida biogen fondlarda paydo bo'lishi mumkin (Sommer et al. 2006).Tuproqdagi kremniy birikmalarining asosiy qismi uning dioksidi SiO2 va turli aluminosilikatlar bilan ifodalanadi (Tubana & Heckman 2015). Kvars, kremniyning kristalli shakli nurlanishga yuqori darajada chidamli bo'lib, boshqa yirik kristalli silikatlar (dala shpati, plagioklaz, piroksen), shuningdek, ikkilamchi yoki loyli kremniy o'z ichiga olgan minerallar (kaolinit, vermikulit, smektit va boshqalar) bilan birga tuproq skeletini hosil bo'ladi (Wilson 2020). Si nurashga barqarorligi, elementlar kategoriyasiga binoan harakatchanlik bo'yicha elementlarni tasniflashda aks etadi (Han et al. 2022). Biroq, xuddi shu tasnifga ko'ra, kremniy ham harakatchan formada, ayniqsa, fosfor va magniy bilan birga hosil qilingan birikmalari hisoblanadi. Hatto bu haqida A. Krilov (Крылов А. 1873) ma'lumotlar berib o'tilgan. So'ngi o'n yilliklarda tuproqlarda kremniy o'g'itlari bilan ishlovlashga qaratilgan adabiyotlar juda ko'payib bormoqda (M Mamasolieva, et al. 2024).
Vegetativ rivojlanish bosqichlarida o'simliklar sho'rlanish, qurg'oqchilik, bakterail va virus kasalliklari, suv toshqini va og'ir metallarni zararli ta'siri hamda zararkunanda hashoratlar bilan nekrozlanishi kabi turli xil biotik va abiotik muammolarga duch keladi.(Khoshru et al. 2023). So'nggi yillarda turli tuproqlarda Si ning muhim rolini bilib, turli xil Si o'g'itlarini ishlab chiqarish va qo'llash bo'yicha yangi keng ko'lamli tadqiqotlar olib borildi (Guntzer et al. 2012; Sun et al. 2021; Tayade et al. 2022a; M Mamasolieva, et al. 2024).Si o'g'itlari yoki preparatlari bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishda avvalo tuproqdagi Si holatini tushunish va baholash uchun ko'p yillik tadqiqotlar natijalari bilan ilmiy asoslanishlar mezoni ishlab chiqilgan(Boorboori et al. 2021). Si o'g'it yoki preparatlarining tuproqqa qo'llanishida o'simlik uchun foydali bo'lib, biotik va abiotik stressni bartaraf etishdagi ro'li yaxshi o'rganilgan (Rangwala et al. 2018). Si o'g'itlarining xususiyatlarini nafaqat o'simliklarning turli stressli ta'sirlarga javob adaptatsiya reaksiyalarida, ba'lki tuproqni umumiy hosslariga hamda biologik faolligini oshirishdagi ishtiriki bo'yicha ham
bir qator tadqiqotlar o'tkazildi (Devanna et al. 2021) Si-o'g'itlardan foydalanish tuproq unumdorligini tartibga solishga, ya'ni uning fermentativ holatini yaxshilashga, ekinlarning tuproqdan ozuqa moddalarini o'zlashtirishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga, tuproq namligini yaxshilashga va ekinlar tomonidan qabul qilinadigan oziq moddalar nisbatiga yordam beradi (Zargar et al. 2019). Si-o'g'itlardan hatto sho'rlangan tuproqlarda ham foydalanish o'simliklarning noqulay ekologik sharoitlarga moslashish qobiliyatini oshiradi, o'sish sur'ati va mahsuldorligini yaxshilaydi, ularni turli zararli hashoratlar hamda patogenlardan himoya qiladi (Gottardi et al. 2012; Das et al. 2021; Verma* et al. 2021). Masalan, sholida (Oryza sativa) Si o'g'it urug' devori qalinligini, tomirlar to'plami hajmini va poya mustaxkamligini hamda peroksidaza faolligini oshiradi, bu esa o'z navbatida stressga chidamlilikni mexanizmlarining faollanishini dastlabki bosqichlarini shakillantirib beradi (Hussain et al. 2021). Bundan tashqari Si preparatlari, patogen zamburug'larning o'simlik hujayrasiga kirib borishini oldini oladi va tuproqdagi gifalarni ingibirlash qobilyatiga egadir (Gottardi et al. 2012; Liang et al. 2021). Xuddi shunday, Si ni o'g'it sifatida qo'llash vegetativ va generativ rivojlanish sho'rlanish sharoitlarida o'simliklarda ya'ni sholida prolin darajasini rag'batlantirishi aniqlangan aynan bu ta'sir stressga qarshilik ko'rsatishi mumkin (Mauad et al. 2016). Bundan tashqari Si o'g'itlari qurg'oqchilik sharoitida makkajo'xori (Zea mays) o'simligida transpiratsiya (suv bug'lash) ni kamaytirish orqali ksilema tomirlarida suv oqimi tezligini oshirishi va suvdan foydalanish samaradorligini oshirishi ko'rsatilgan(Nisar et al. 2022; Tayade et al. 2022b) Si-o'g'itlar tuproq va o'simliklar o'rtasidagi munosabatlarga ikki tomonlama ta'sir ko'rsatadi(Huang et al. 2020). Birinchidan, u o'simliklarning biotik va abiotik stresslarga qarshi himoya reaktsiyalarini oshiradi (Ahmed et al. 2023). Ikkinchidan, Si o'g'itlari tuproqning biologik, kimyoviy va fizik xususiyatlariga ijobiy ta'sir ko'rsatadi._Bundan tashqari, Si o'g'itlari tuproqda minerallar (o'simlik organizmi uchun muhim oziq moddalar) mavjudligida ham muhim rol o'ynaydi (Mandlik et al. 2020). Kaliy silikat (K2SiÜ3) va magniy silikat (MgSiO3.xH2Ü) kabi silikatlar bug'doyning o'sishi va hosildorligiga foydali ta'sir ko'rsatadi.(Sarto et al. 2019). Kremniyli o'g'itlar bilan ishlov berilgan o'simliklar umumiy ildiz uzunligi, ildiz yuzasi maydoni va parallel ildiz uzunligi kabi qo'shimcha ildiz xususiyatlarini namoyish etadi, bu o'simliklarni etishmovchilik sharoitlaridan, shuningdek, quruq mavsum sharoitidan himoya qilishi mumkin(Parveen et al. 2019). Sholi, pomidor, g'o'za, piyoz va qalampir o'simliklari orasida Si absorbsiyasidagi katta farqlarga qaramay, barcha ekinlar yuqori hosil ko'rsatdi (Crooks & Prentice 2017). Aksariyat qishloq xo'jaligida foydalaniladigan tuproqlarida Si kam ta'minlangan yoki umuman yo'q (Tubaña & Heckman 2015). Shuning uchun, Si ning tuproq va o'simlik aloqalarini yaxshilashda odatda uni o'g'it sifatida foydalaniladi (Liang et al. 2021).
Material va metodikalar. Tadqiqot ishining Buhoro viloyati Buhoro tumani Kunji Qala massivida joylashgan "Avez, Mirshod, Rustam f/x ning dala ekin maydonida olib borildi. Hudud tuproqlarida karbonatli tuzlar ko'pligi va qurg'oqchil sharoitda ekanligi inobatga olinib, ushbu hududlarda etishtiriladigan g'o'za o'simligidan yuqori hosil olish, uning biokimyoviy jarayonlarini faollashuviga qolaversa, tuproqdagi biologik faollikni oshirishga qaratilgan preparatlarni qo'llanilishini o'rganildi. 4 tipdagi variantlarda nazorat, Aminosid-Aton (A-Aton), Aminosid-Silicon (A-Si) hamda Bioazot preparatlari bilan g'o'zani Buxoro-8 navi urug'lariga va tuproqqa ishlov berildi. Urug'larimiz tuksiz bo'lgani uchun 1 gektarga 34.6 kg urug' ekildi. 8.5 kg nazorat H2O va 8.5 kg preparatlar bilan ishlovlangan chigitlar ekildi. Egat oralig'i 60 sm, chigit oralig'i 5-4 sm, chuqurligi 6-4 sm holatda ekildi. 25 sotix nazorat, 25-sotixdan preparatlar uchun joy ajratildi. Qoida bo'yicha har bir 25 sotixga 100 gr preparatni 5 litr suvga suyultirild. Bu 15 kg
chigit uchun. Ishimizda 8.5 kg chigit uchun 50 grni 2.5 litr suvga eritib olindi. Bioazot 5 litrni 5 litrga suyultirildi. Chigitlar maxsus idishlarda 24 soat davomida ivitildi. Maqsad preparatlarning ayniqsa kremniy tabiatli preparatlarning sho'rlanish muhitida, qolaversa qurg'oqchil sharaoitlarida nafaqat osimlikning unish va rivojlanishiga ba'lki hosildorligiga ham ta'sirini o'rganish, tuproq o'simlik aloqalarida kremniy ro'lini o'rganishga qaratilgan. Birinchi ishlovlanishda urug' po'stidida preparatlar tuproq muhitiga ham ta'sir etishi, hamda umumiy hossalarini yaxshilashi adabiyotlardan ma'lum. Ikkinchi ishlovlashda iyun oyida preparatlar bilan tuproqa va g'oza nihollariga purkash amaliyoti bajarildi. Olib borilgan tadqiqot ishlarida ushbu preparatlarning tuproqning biologik hossallarini maqbullashtirishi natijasida o'simlikni unib chiqishdan toki hosildorlik ko'rsatkichlariga ta'siri o'rganildi. Natijalar va ularning muhokamasi.
O'tkazilgan tadqiqot hududi tuproqlari va iqlimi bo'yicha ma'lumotlar bo'yicha tegishli ravishda
— —*-,, ■ sinov ishlari olib borildi. Hudud tuproqlarining gumus bilan
ta'minlanganlik darajasi bo'yicha kam ta'minlangan va qurg'oqchil iqlim sharoiti, kuchsiz darajada sho'rlanish tipiga ega ekanligi ma'lum edi. Oldindan bu tuproqlarga preparat va o'g'itlarning u yoki bu turlari qo'llanib kelingan ammo, kremniy tarkibli o'g'itlarni hudud tuproqlariga birinchi marotaba qo'llanilayotganligi sababli bu preparatning boshqa preparatlar bilan solishtirish bo'yicha ham hulosalar olindi. Tajribada nazorat variantiga nisbatan qo'llanilgan barcha preparatlarda g'ozani unuvchanligi oshganligi lobaratoriya tahil natijalarida aniqlandi (1 jadvalga qarang). Laboratoriya sharaoitida Buhoro-8 navli g'o'za chigitining unuvchanligiga preparatlar ta'siri o'rganildi. Jadavaldan ko'rinib turibdiki urug'ning tez unib chiqshi hamda behato unishida nazoratga nisbatan preparatlarda yaxshi ko'rsatkich qayd etildi. Shuni alohida aytib o'tish lozimki, ayniqsa Aminosid-Si preparatida boshqa variqntlarga nisbatan unuvchanlik ko'rsatkichi ancha faol bo'ldi. Nazoratda bu ko'rsatkich 93 % ni ko'rsatgan bo'sa, Aminosid-Aton va Bioazotda deyarli o'xshash natija olindi mos ravishda 95% dan. Aminosid-Si da esa bu ko'rsatkich 99 % ni berdi. Bu natijalar 3 marotaba o'tkazilgan tekshiruv tahillaridan so'ng olindi va formula asosida topildi
(https://employees.csbsju.edu/ssaupe/biol327/Lab/Seeds/germination percentage.htm )1-rasm va 1- jadval
№ Eritmalar nomi 1- tekshiruv (dona) 2- tekshiruv (dona) 3- tekshiruv (dona) O'rtacha kattalik (% )
1 Nazorat 92 94 94 93%
2 Aminosid -Aton 97 93 94 95%
3 Bioazot 93 95 96 95%
4 Aminosid-Si 99 98 99 99%
1-jadval. Buhoro-8 navi unuvchanligigapraparatlar ta'siri.
Bunday natijlarni olinishi chigit postida qolgan preparatlarni tuproq muhitiga o'tishi hamda chigit posti osti ildizcha,poyacha va kurtakchalarni uyg'onish tezligini rag'batlantirishi bilan asoslash mumkin (El Moukhtari et al. 2023). Kremniy urug' tarkibidagi antioksidant sistemni faollantirishi hisobiga tuproq yuzasiga unib chiqayotgan yosh nihollar tuproq profilidiga turli patogenlarning zararli ta'siriga chidamlilik mexanizmlarini yoqlishiga olib keladi (Shi et al. 2014; Sun et al. 2021). O'tkazilgan ushbu ishlar ham adabiyot ma'lumotlarida keltirilgan faktlar asosiga mosligi aniqlandi. Haqiqatdan ham preparat tarkibidagi kremniy urug'ni unib chiqich jaddaligini oshirib bera oldi. O'simlik nihollari qanchalik erta boshqichda o'zini himoya mexanizmlarni shakillantira olinisa hamda tuproqda mavjud pathogen gifalari harakatlari boshlanish nuqtasigacha o'zini mexanik to'qimalarini mustahkamlab olishini bir qancha ijobiy tomonlari o'rganilgan (Pehlivan 2017; Sun et al. 2021; Begum et al. 2022). Natijada o'simlik to'qimasiga patogenlar kirib borishini ma'lum ma'noda ushlab turadi. Aynan shu jarayonlarni tez suratlarda bo'lishini tuproq va preparat tarkibidagi kremniy ta'minlab berishi adabiyotlardan ham ma'lum (Basilio-Apolinar et al. 2021; El Moukhtari et al. 2023).
Tadqiqot ishini dala tajribalari bilan davom ettirildi. Ekilgan chigitlarning unuvchanlik tezligi va miqdori bo'yicha ham dala sinovlarida Aminosid-Si ijobiy natijalar qayd etdi. Ishni fenologik kuzatuvlar bilan dabvom ettirildi. Bunda buhoro-6 navli g'o'za bo'yicha ma'lumotlar olindi. «Buxoro-6» g'o'za navi O'zbekiston Paxtachilik ilmiy tadqiqot institutining Buxoro viloyati tajriba stantsiyasida «Toshkent-1» va ingichka tolali «9647-I» navini chatishtirish asosida yaratilgan. Ushbu g'o'za navi Markaziy Osiyo respublikalarida davlat miqyosidagi sinov uchastkalarida sinovlardan muvaffaqiyatli tarzda o'tkazilgan. Ushbu navning tajriba uchastkalarida hosildorligi 44,1 dan 50,2 s/ga gacha yetishi qayd qilinadi. Bu g'o'za navi 1983 yilda tumanlashtirilgan. Bu g'o'za navining vegetatsiya davri 123 kundan 132 kungacha oraliqni tashkil qiladi. Bitta g'o'za ko'sagida paxta xomashyosining og'irligi 5,8-7,7 g ni tashkil qiladi, tolaning chiqish qiymati 34-36% ga teng.
Amalga oshirilgan fenologik kuzatishlar natijalari ko'rsatishicha, 5 iyundan 5 sentyabrgacha oraliqdagi vaqt holatiga ko'ra, variantlar o'rtasida sezilarli farqlanishlar kuzatildi va natijalar umumlashtirib borildi. Dala tajribaviy tadqiqotlari «Metodika polevbix i vegetatsionnbix opbitov s xlopchatnikom v usloviyax orosheniya» va «Dala tajribalarini o'tkazish usullari» bo'yicha olib borildi (Denny et al. 2014). Ildiz orqali birinchi oziqlantirish va sug'orishni amalga oshirishdan keyin tajriba variantlari o'rtasidagi farqlanish sezilarli darajada bo'lishi kuzatildi. Jumladan, iyun oyida nazorat variantida g'o'za o'simligining bo'yining balandligi o'rtacha 26,3 sm ni tashkil etgan bo'lsa , Aminosida -Aton va Bioazotda mos ravishda 29,8 va 30,1 sm bo'ldi. Bu nazoratga nisbatan mos ravishda 3.5 va 3.8 sm balandroq bo'ldi. Aminosid -Si da esa o'simlik bo'yi 6.6 sm bald bo'lgani aniqlanildi. Avhust ouiga kelib bo'y uzunligi bo'yicha aniqlnishlarda nazoratda 88,1 sm bo'ldi. Tajriba variantlarda esa mos ravishda 5.4, 7.3 va 5.3 natijalar qayd etildi. Hosil shohi dona hisobida ham hisoblab chiqidi hamda iyun oyidan avgust oyigacha natijalari umumlashtirilib tahlil qilinganda nazoratda 29.8 donani tashkil etgan bo'lsa Aminosid-Aton va Bioazotda juda ham o'xshash natijalar olindi ya'ni mos ravishda 32.8 hamda 32.4 natijani bergan bo'lsa Aminosid-Atonda 35.3ga oshgan. Bu nazoratga nisbatan 5,5 dona hosil shohi ko'p ekanligini anglatadi. Vegetatsiya davrining oxirida nazorat variantida o'simliklarda ko'saklarning o'rtacha soni bo'yicha o'rganishlar natijasida nazorat variantida 9,1 tani tashkil qilgan bo'lsa, 2-, 3- va 4-tajriba variantlarida nazoratga nisbatan mos ravishda ko'saklarning 2.1, 3.4 hamda 2.4 gacha ko'p bo'lishi aniqlandi. tagacha ko'p bo'lishi aniqlandi. Shuningdek, vegetatsiya davrining oxirida
o'simliklarning haqiqiy mavjud zichlik darajasini qayd qilish ma'lumotlarining ko'rsatishicha, bu ko'rsatkich bo'yicha variantlar o'rtasida sezilarli darajadagi o'zaro farqlanish kuzatilmadi. Bitta ko'sakdagi paxta xomashyosining o'rtacha og'irligi 4,9 gr.dan Aminosid-Atonda 6,4 gr.ga oshganligi aniqlandi (2-3 jadval). 2-jadval
Variantlar Iyun Iyul
Bo' yi sm Hosil shoxi dona = es o a oh ifi es "O . - s ffl ^ s li i 3 2 í B 7 an o JS , Ifl « Guli, dona ® 'S1 a hH vs
Nazorat 26,3 5,0 2,2 64,0 10,3 13,4 0,3 2,3
"Aminosid-Aton" 29,8 6,4 4,1 68,0 10,8 16,8 0,4 3,1
"Aminosid-Silicon" 32,9 7,3 6,7 71,0 11,5 18,2 0,6 3,7
Bioazot 30,1 6,1 4,0 68,0 10,8 16,9 0,4 3,6
Sx 0,72 0,26 0,07 0,97 0,11 0,55 0,05 0,17
HCP 005 2,40 1,01 0,30 3,80 0,40 1,99 0,19 0,73
Preparatlarningg'oza o'simlikgini fenologik ko'rsatkichlariga ta'siri
Variantlar Avgust Sentyabr
© S Bi Hosil shoxi dona Shon a, dona Guli, dona Ko' s agi Ko' s agi -Í^ = ^ 5 O w "S n _ ^ S
Nazorat 88,1 13,8 10,5 1,7 7,2 9,1 2,09 1,0
"Aminosid-Aton" 93,5 15,6 10,9 2,0 9,4 11,2 2,72 2,1
"Aminosid-Silicon" 95,4 16,5 11,8 2,4 9,9 12,5 2,89 2,3
Bioazot 93,6 15,5 11,6 2,3 9,7 11,5 2,85 2,2
Sx 1,60 0,13 0,14 0,09 0,41 0,22 0,14 0,04
HCP 005 4,80 0,50 0,40 0,31 1,30 0,80 0,60 0,21
3-jadval
Preparatlarning g'oza o'simlikgini fenologik ko'rsatkichlariga ta'siri
Hulosa O'tkazilgan tadqiqot ishida hudud tuproqlarining gumus bilan ta'minlangalik bo'yicha kam bo'lishiga qaramay taklif etilayotgan tarkibida kremniy saqlovchi (17 %) preparatlarni tuproqqa va o'simlikka qo'llanilishi nafaqat tuproqni biologik hossalariga ba'lki o'simlikni morfologik belgilar hamda uning biokimyoviy jarayonlariga ham samarali natija ko'rsata olishi
aniqlandi. Buhoro tumani O'zbekistonni shimoliy g'arb va janubiy tomonida joylashganligi, o'ziga hos iqlim sharoitiga ega ekanligi, tuproqlarida Na+ tuzlar mavjudligi, aynan o'simlik vegitatsiya davrida qurg'oqchil sharoit kuzatilishini hisobga olgan holda ushbu preparatlarni ayniqsa Aminisid-Si preparatini tavsiya etish mumkin bo'ladi. Chunki kremniy tuproq-o'simlik aloqalaridagi muhum ro'li bugungi kumda katta miqiyosda o'rganib kelinmoqda. Tuproqqa Si preparatlarni qo'llanilishi o'simlik barglarning tomirlarini mustahkamlashi, ildiz parazitlari va patogenlarga sezuvchanlikni kamaytirishi va abiotik stressni kamaytirishi orqali turli o'simlik turlarining o'sishini va hosildorligiga juda ko'p foydali ta'sir ko'rsatishi haqida ma'lumotlar ko'payib bormoqda (Matichenkov & Bocharnikova 2001; Tubana & Heckman 2015). Shu bilan birga kremniy stress ta'sirlar ostida o'simlik to'qimalarida shakillanadigan KFSh (kislorodning faol shakillari) ni zararli ta'sirini uni antioksidan tizimini rag'batlantirish orqali kamaytirish hususiyati tufayli hamda o'simlikni turli sharoitlarga moslashuvchanlik mexanizmlarini yoqlishini faollashtirishi oqibatida yuqori hosildorlikka natijada iqtisodiy samaradorllikka olib boruvchi omil bo'lishi mumkin (Korndorfer & Lepsch 2001).
Ushbu preparatlarni ilmiyi sh davomida tuproqning agrokimyoviy, fizikaviy hamda biologik hossalariga ta'siri o'rganilganda tuproqlarni barcha hususiytalrini ayniqsa fermentlar faolligi hamda mikroorganizmlar son dinamikasiga juda ijobiy natija ko'rsatgani qayd etib o'tilgan. Shuning barobarida ushbu maqolada yoritib o'tilgan g'o'zani fenologik kuzatuvlari va unuvchanligiga ham samarali ta'sir etgan Aminosid-Si preparati yuqotrida olib borilgan barcha ilmiy ishlarimizni davomi bo'ldi hamda yana bir o'z tasdig'ini topdi deb aytish mumkin. Yuqoridagilarni inobatga olib, O'zbekiston sharoitida bugungi kun muammosiga aylanib borayotgan tuproqni degradatsiyaga uchrayotgan holatlarida, sho'rlanish bilan bog'liq sharoitlarda qolaversa, suv tanqisligi kabi sharoitlarda ham tuproqqa kremniy tarkibli o'g'itlarni qo'llash kelajagi istiqbolli natijalarni bera oladi deb tavsiya berish mumkin. Reference
1. Ahmed, S.R., Anwar, Z., Shahbaz, U., Skalicky, M., Ijaz, A., Tariq, M.S., Zulfiqar, U., Brestic, M., Alabdallah, N.M., Alsubeie, M.S., Mujtaba, H., Saeed, A.M., Zahra, T., Hasan, Md.M., Firdous, H., Razzaq, A. & Zafar, M M. (2023). Potential Role of Silicon in Plants Against Biotic and Abiotic Stresses. Silicon, 15 (7), 3283-3303. https://doi .org/10.1007/s12633 -022-02254-w
2. Basilio-Apolinar, A., Vara, L.E.G.L., Ramirez-Pimentel, J.G., Aguirre-Mancilla, C.L., Iturriaga, G., Covarrubias-Prieto, J. & Raya-Pérez, J.C. (2021). Silicon induces changes in the antioxidant system of millet cultivated in drought and salinity. Chilean journal of agricultural research, 81 (4), 655-663. https://doi.org/10.4067/S0718-58392021000400655
3. Begum, N., Hasanuzzaman, M., Li, Y., Akhtar, K., Zhang, C. & Zhao, T. (2022). Seed Germination Behavior, Growth, Physiology and Antioxidant Metabolism of Four Contrasting Cultivars under Combined Drought and Salinity in Soybean. Antioxidants, 11 (3), 498. https://doi.org/10.3390/antiox11030498
4. Boorboori, MR., Li, Z., Yan, X., Dan, M., Zhang, Z., Lin, W. & Fang, C. (2021). Comparison of Silicon-Evoked Responses on Arsenic Stress between Different Dular Rice Genotypes. Plants, 10 (10), 2210. https://doi.org/10.3390/plants10102210
5. Crooks, R. & Prentice, P. (2017). Extensive Investigation into Field Based Responses to a Silica Fertiliser. Silicon, 9 (2), 301-304. https://doi.org/10.1007/s12633-015-9379-3
6. Das, S., Kim, G.W., Lee, J.G., Bhuiyan, M.S.I. & Kim, P.J. (2021). Silicate fertilization improves microbial functional potentials for stress tolerance in arsenic-enriched rice cropping systems. Journal of Hazardous Materials, 417, 125953. https://doi .org/10.1016/j.jhazmat.2021.125953
7. Denny, E.G., Gerst, K.L., Miller-Rushing, A.J., Tierney, G.L., Crimmins, T.M., Enquist, C.A.F., Guertin, P., Rosemartin, A.H., Schwartz, M.D., Thomas, K.A. & Weltzin, J.F. (2014). Standardized phenology monitoring methods to track plant and animal activity for science and resource management applications. International Journal of Biometeorology, 58 (4), 591-601. https://doi.org/10.1007/s00484-014-0789-5
8. Devanna, B.N., Mandlik, R., Raturi, G., Sudhakaran, S.S., Sharma, Y., Sharma, S., Rana, N., Bansal, R., Barvkar, V., Tripathi, D.K., Shivaraj, S.M. & Deshmukh, R. (2021). Versatile role of silicon in cereals: Health benefits, uptake mechanism, and evolution. Plant Physiology and Biochemistry, 165, 173-186. https://doi.org/10.1016Zj.plaphy.2021.03.060
9. El Moukhtari, A., Lamsaadi, N., Lebreton, S., Mouradi, M., Cabassa, C., Carol, P., Savoure, A. & Farissi, M. (2023). Silicon improves seed germination and seedling growth and alleviates salt stress in Medicago sativa L. by regulating seed reserve mobilization and antioxidant system defense. Biologia, 78 (8), 1961-1977. https://doi.org/10.1007/s11756-023-01316-7
10. Gottardi, S., Iacuzzo, F., Tomasi, N., Cortella, G., Manzocco, L., Pinton, R., Romheld, V., Mimmo, T., Scampicchio, M., Dalla Costa, L. & Cesco, S. (2012). Beneficial effects of silicon on hydroponically grown corn salad (Valerianella locusta (L.) Laterr) plants. Plant Physiology and Biochemistry, 56, 14-23. https://doi.org/10.10167j.plaphy.2012.04.002
11. Guntzer, F., Keller, C. & Meunier, J.-D. (2012). Benefits of plant silicon for crops: a review. Agronomy for Sustainable Development, 32 (1), 201-213. https://doi .org/10.1007/s13593-011-0039-8
12. Han, R., Li, Y., Zhu, Q. & Niu, K. (2022). Research on the preparation and thermal stability of silicone rubber composites: A review. Composites Part C: Open Access, 8, 100249. https://doi.org/10.1016/jjcomc.2022.100249
13. Huang, C., Wang, L., Gong, X., Huang, Z., Zhou, M., Li, J., Wu, J., Chang, S.X. & Jiang, P. (2020). Silicon fertilizer and biochar effects on plant and soil PhytOC concentration and soil PhytOC stability and fractionation in subtropical bamboo plantations. Science of The Total Environment, 715, 136846. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.136846
14. Hussain, A., Rizwan, M., Ali, S., Rehman, M.Z.U., Qayyum, M.F., Nawaz, R., Ahmad, A., Asrar, M., Ahmad, S.R., Alsahli, A.A. & Alyemeni, M.N. (2021). Combined use of different nanoparticles effectively decreased cadmium (Cd) concentration in grains of wheat grown in a field contaminated with Cd. Ecotoxicology and Environmental Safety, 215, 112139. https://doi.org/10.1016/j.ecoenv.2021.112139
15. Khoshru, B., Mitra, D., Joshi, K., Adhikari, P., Rion, M.S.I., Fadiji, A.E., Alizadeh, M., Priyadarshini, A., Senapati, A., Sarikhani, M.R., Panneerselvam, P., Mohapatra, P.K.D., Sushkova, S., Minkina, T. & Keswani, C. (2023). Decrypting the multi-functional biological activators and inducers of defense responses against biotic stresses in plants. Heliyon, 9 (3), e13825. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2023.e13825
16. Korndorfer, G.H. & Lepsch, I. (2001). Chapter 7 Effect of silicon on plant growth and crop yield. In: Studies in Plant Science. Elsevier. 133-147. https://doi.org/10.1016/S0928-3420(01)80011-2
17. Liang, Y., Liao, M., Fang, Z., Guo, J., Xie, X. & Xu, C. (2021). How silicon fertilizer improves nitrogen and phosphorus nutrient availability in paddy soil? Journal of Zhejiang University-SCIENCEB, 22 (7), 521-532. https://doi.org/10.1631/jzus.B2000708
18. M Mamasolieva, Laziza Gafurova, Ilyos Hudoynazarov, & Mukhiddin Juliev (2024). Role of silicon and silicon fertilizers in the world: a review of papers from the Scopus database published in English for the period of 2012-2022. Soil Science Annual, 75 (1), 186456
19. Mandlik, R., Thakral, V., Raturi, G., Shinde, S., Nikolic, M., Tripathi, D.K., Sonah, H. & Deshmukh, R. (2020). Significance of silicon uptake, transport, and deposition in plants. Singh, V. (ed.) (Singh, V., ed.) Journal of Experimental Botany, 71 (21), 6703-6718. https://doi .org/10.1093/jxb/eraa301
20. Matichenkov, V.V. & Bocharnikova, E.A. (2001). Chapter 13 The relationship between silicon and soil physical and chemical properties. In: Studies in Plant Science. Elsevier. 209-219. https://doi.org/10.1016/S0928-3420(01)80017-3
21. Mauad, M., Crusciol, C.A.C., Nascente, A.S., Grassi Filho, H. & Lima, G.P.P. (2016). Effects of silicon and drought stress on biochemical characteristics of leaves of upland rice cultivars. Revista ciencia agronomica, 47 (3), 532-539. https://doi.org/10.5935/1806-6690.20160064
22. Nisar, S., Iqbal, M., Ashraf, J., Naeem, M., Ahmad, Z., Afzal, M. & Raza, A. (2022). Enhancing Salt Tolerance in Cotton by Improving its Morpho-physiological and Antioxidant Potential Through Foliar Applied Silicon. Silicon, 14 (17), 11243-11252. https://doi .org/10.1007/s12633 -022-01849-7
23. Parveen, A., Liu, W., Hussain, S., Asghar, J., Perveen, S. & Xiong, Y. (2019). Silicon Priming Regulates Morpho-Physiological Growth and Oxidative Metabolism in Maize under Drought Stress. Plants, 8 (10), 431. https://doi.org/10.3390/plants8100431
24. Pehlivan, F.E. (2017). Free Radicals and Antioxidant System in Seed Biology. In: Jimenez-Lopez, J.C. (ed.) Advances in Seed Biology. InTech. https://doi .org/10.5772/intechopen.70837
25. Rangwala, T., Bafna, A., Vyas, N. & Gupta, R. (2018). Role of soluble silica in alleviating oxidative stress in soybean crop. Indian Journal of Agricultural Research, (of). https://doi.org/10.18805/IJARe.A-4882
26. Rodrigues, F.A. & Datnoff, L.E. (eds) (2015). Silicon and Plant Diseases. Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-22930-0
27. Sarto, M.V.M., Lana, M.D.C., Rampim, L., Rosset, J.S., Sarto, J.R.W. & Bassegio, D. (2019). Effects of calcium and magnesium silicate on the absorption of silicon and nutrients in wheat. Semina: Ciencias Agrarias, 40 (1), 67. https://doi.org/10.5433/1679-0359.2019v40n1p67
28. Shi, Y., Zhang, Y., Yao, H., Wu, J., Sun, H. & Gong, H. (2014). Silicon improves seed germination and alleviates oxidative stress of bud seedlings in tomato under water deficit stress. Plant Physiology and Biochemistry, 78, 27-36. https://doi.org/10.1016Zj.plaphy.2014.02.009
29. Sommer, M., Kaczorek, D., Kuzyakov, Y. & Breuer, J. (2006). Silicon pools and fluxes in soils and landscapes—a review. Journal of Plant Nutrition and Soil Science, 169 (3), 310— 329. https://doi.org/10.1002/jpln.200521981
30. Sun, Y., Xu, J., Miao, X., Lin, X., Liu, W. & Ren, H. (2021). Effects of exogenous silicon on maize seed germination and seedling growth. Scientific Reports, 11 (1), 1014. https://doi.org/10.1038/s41598-020-79723-y
31. Tayade, R., Ghimire, A., Khan, W., Lay, L., Attipoe, J.Q. & Kim, Y. (2022a). Silicon as a Smart Fertilizer for Sustainability and Crop Improvement. Biomolecules, 12 (8), 1027. https://doi .org/10.3390/biom12081027
32. Tayade, R., Ghimire, A., Khan, W., Lay, L., Attipoe, J.Q. & Kim, Y. (2022b). Silicon as a Smart Fertilizer for Sustainability and Crop Improvement. Biomolecules, 12 (8), 1027. https://doi .org/10.3390/biom12081027
33. Tubaña, B.S. & Heckman, J.R. (2015). Silicon in Soils and Plants. In: Rodrigues, F.A. & Datnoff, L.E. (eds) Silicon and Plant Diseases. Springer International Publishing. 7-51. https://doi .org/10.1007/978-3 -319-22930-0_2
34. Verma*, P., Singh, D., Pathania, I.P. & Aggarwal, K. (2021). Role of Biofertilizer in Sustainable Agriculture: Enhancing Soil Fertility Plant Tolerance and Crop Productivity. In: Agriculturally Important Microorganisms. 1. ed. CRC Press. 41-64. https://doi.org/10.1201/9781003245841-3
35. Wilson, M.J. (2020). Dissolution and formation of quartz in soil environments: a review. Soil Science Annual, 71 (2), 3-14. https://doi.org/10.37501/soilsa/122398
36. Zargar, S.M., Mahajan, R., Bhat, J.A., Nazir, M. & Deshmukh, R. (2019). Role of silicon in plant stress tolerance: opportunities to achieve a sustainable cropping system. 3 Biotech, 9 (3), 73. https://doi.org/10.1007/s13205-019-1613-z
37. Ковда, В.А. (1985). Биогеохимия почвенного покрова. Наука. Наука.
38. Крылов А. (1873). Подзол Могилевской губернии и происхождение его и растительных биолитов Эрен берга вообще // 1873.2я сер., ч. 8(2). Зап. Императ. минерал. об
