CC BY
325JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
rvm vrini лvi k A^iî-iii v Avn'ivAT ttrt«tt ГЛОТ? A
O'QUVCHILARNI KASB-HUNARGA YO'NALTIRISH CHORA
#
TADBIRLARI
* ; |>
»
Atamuratova Surayyo Mammatjonovna
Xo^m viloyati Xonqa tumani 41-sonli IDUM ning amaliyotchi psixologi https://doi.org/10.5281/zenodo.7257257
Annotatsiya: Mazkrn- maqolada o'quvchilarini kasbga yо'naltiгishda dastlabki pedagogik jarayon^ tahlil etilgan bo'lib, bu jarayonda o'qituvchining pedagogik mahoгati, kasb tanlashga oid bilim va kо'nikmalaгi, vazifalari, shuningdek kasb tanlashda shaxs hislatlari, o'quvchi psixologiyasi, o'quvchilami kasb tanlashga tayyoriigini ko'гsatuvchi mezonlaг mazmuni haqida ma'lumot beгilgan.
Kalit so'zlar: kasb, layoqat, jamiyat, malaka, ko'nikma.
« : ] -
Jamiyatda ta'lim tizimini гivojlantiгishning stгategik yo'nalishi - bu insonning tuгli sohalarida maqsadli mustaqil faoliyati asosida uning intelekt va ahloqiy гivojlanishidiг. Jahonning гivojlangan davlatlaгi qatoгi mamlakatimizda ham
»
m?
ta'limdagi islohotlaг jarayonida mustaqil ta'limni гag'batlantiгish muhim yo'nalish sifatida kelmoqda. Pedagogning kasbiy layoqatliligini tarbiyalash fenomenini tadqiq qilishga biг qatoг olimlaming isЫaгida o'z ifodasini topgan. Bu mualliflai kasbiy layoqatlilik - ishonchlilik sifatlaгi bilan biгgalikda o'qituvchining kasbiy - individual hodisa sifatida pedagogik madaniyatini tavsiflaydi degan fíkmi olg'a su^anlan O'z navbatida, kasbiy layoqatlilik tushunchasi, V.A.Slastenin ta'kidlaganidek, pedagogning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga nazaгiy hamda amaliy tayyoriigining biгligini ifodalaydi va uning kasbiy shakllanganligini tavsiflaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida insonlaming yaxshi yashashida, faoliyatida to' g'гi
kasb tanlashning ahamiyatini tuгli xil kasblaming insonga qo'yadigan talablaгini; kasblaг olami, kasb^ shajaгasi, O'zbekiston xalq xo'jaligidagi muhim kasbla^ kasblaг tasniflagichi; kichik mutaxassislaT tayyoгlash tizimi; kasblaг, mehnat shart-
shaгoitlaгi, vositalaгi, fani, maqsadi bo'yicha shajaгalanishi, o'quvchilami o'z , jW^
*
#
qiziqish va moyilliklari, o'z xaгakteгining o'ziga xos xususiyatlarini, o'z neгv
tuzilishi, psixikasi, o'z qobiliyati va ehtiyojlarini kasb^ to'Fгisida ma'lumot olish maktablaгini ayrim kasb mehnat bozoгi talablaгi asosida ehtiyojning o'zgarib boгishini, salomatligining tanlagan kasbiga mos kelishi, hududda joylashgan o'гta
îW-
i )m
maxsus, kasb-hunar o'quv yuгtlaгida ta'lim yo'nalishini ixtiyoгiy tanlashi; o'qishni davom ettirish imkoniyatlaгi. Kelgusi mavqeini bilishi zamr
Kasbni to'g'гi tanlash - inson tuгmushida muhim qadamdiï, yosh avlodning
1_____.....________™
butun hayotidagi muvaffaqiyat ko'p jihatdan kasbning qanchalik to'g'ri tanlanishiga
ЩЪ ПЙ»-
^■.-fft^-ífí
i Js * ÍJ
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
M3
Miiiif-iwuuif juman
4 V -'M ]M , >
bog'liq. Kasbni to'g'ri tanlash har bir maktab o'quvchisining qiziqishiga, mayliga,
#
>
qobiliyatiga va imkoniyatlariga mos bo'lishi uchun uning sog'lig'ini, o'zlashtirishini va hissiyotlarini hisobga olish lozim, bular ijtimoiy foydali va unumli mehnatda hammadan ko'ra ko'proq qaror topadi va namoyon bo'ladi. Odam bajarayotgan ishlariga ijodiy munosabatda bo'lib, mehnat unumdorligini doimo oshirib borsa, tanlagan kasbiga zo'r qiziqish bilan qarasa, o'z ishining ijtimoiy ahamiyatini tushunsa, uning qobiliyatlari mehnatda takomillashib borsa, o'shandagina u mehnatdan qoniqish hosil qiladi va xursand bo'ladi, bunday hoolda har bir shaxs
111 J
jamiyatga eng ko'p naf keltiradi. Mana shu aytgan gaplardan kasb tanlashning g'oyat muhim ijtimoiy ahamiyati kelib chiqadi. Kasb-korni erkin tanlash juda katta ahamiyatga ega. Odam shug'ullanayotgan ishini yaxshi ko'rsa, bundan u xursand bo'ladi, qoniqish hosil qiladi, zo'r tashabbus ko'rsatadi, toliqmay mehnat unumini oshiradi. Maktab o'quvchilarining kasb tanlashi ongli zaruriyat bo'lishi va ayni vaqtda jamiyat manfaatlariga mos bo'lib tushishi, yigit va qizlarning kamolot yo'lida shaxsiy mudaolarini qondirishi lozim. Buning uchun yuksak darajada ma lumotli
bo'lish zarur, hozirgi asrimizda bunday malumotsiz fan-texnika ildam taraqqiy etishi mumkin emas. Umummehnat va maxsus malakalarni, kasbga bo'lgan qiziqishlarini shakllantirishning bunday imkoniyatlari ob'ektiv zaminga ega bo'lib, voqelikda har
»
m?
kuni amalda oshirilmoqda
Kasbga yo'naltirish - bu har bir individumning o'ziga xos individual xususiyatlari va mehnat bozorining ehtiyojlarini hisobga olgan holda, o'z kasbiy o'rnini topishi uchun shaxsga ta'sir etishning ilmiy asoslangan shakl, usul va
vositalar tizimidir. U insonning kasbiy qiziqishi va imkoniyatlari hamda jamiyatning
...... „ , ...... ..... . , . ,
aniq bir kasbiy faoliyat turiga ehtiyojlarining mutanosibligiga erishishga
С 1 ' "I
yo naltirilgandir.
Kasbga yo'naltirish - mohiyat va samaradorlikni baholash ko'rsatkichlariga ko'ra ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Kasbga yo'naltirishni hal etish vazifalari bo'yicha ijtimoiy-iqtisodiy, tibbiy-fiziologik va psixologik-pedagogik mohiyatga ega muammodir. Kasbga yo'naltirish insonning qobiliyati va iqtidorini maqsadli rivojlantirishda, uning kasb mahorati, ish qobiliyati va salomatligini asrashga imkon yaratadi hamda aholini ijtimoiy himoyalash va uning bandligi sohasidagi davlat J-jt siyosatining muhim elementlaridan biri sifatida namoyon bo'ladi. kasbga yo'naltirish shaxsning mehnat salohiyatidan samarali foydalanish, uning ijtimoiy va kasbiy faolligini oshirish hamda majburiy ishsizlikning oldini olishda muhim rol o'ynaydi. Kasbga yo'naltirish tadbirlari inson tomonidan o'z kasbiy malakasini oshirishning
i J>:*-
qulay shakllarini izlash, ijtimoiy-iqtisodiy tashabbuskorlik, intellektual va mehnat mustaqilligini rivojlantiradi.
PC
Yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlashga, uni har tomonlama va
U-1______1 „• -1___A' • 1___J____„i. _____TÏ.. _____________• .
barkamol rivojlantirishning shart-sharoiti sifatida qaraladi. Bu shaxsning ma'naviy,
Ы> 3 ]>£>
^ g ^ ГР „V Q ^ > ,
L> * jJ ■
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmlyuslubly jurnali
Miiiif-iwuuif juman
aqliy, mehnat, estetik va jismoniy tartiyasi, ya'ni baгcha o'quv-tarbiya jarayoni bilan
#
>
uzviy birlikda amalga oshiriladi.
Kasbga yo'naltirish quyidagi qismlarni o'z ichiga oladi: Kasbiy axborot, kasbiy maslahat, kasbiy tanlov va saralash, kasbiy moslashish. Kasbiy axborot - ma'lum Ыг kasbni egallash hohishi bo'lgan shaxsga, turli mutaxassisliklarni egallashning shakl va sharoitlariga, kasbiy malakalarning o'sish imkoniyatlariga mehnat bozorining holati va ehtiyojiga, kasbiy qiziqishlarning shakllanishiga, shaxsning istak va ko'nikmalariga qo'yilgan talablar hamda
° ' ° ° 1 J °
zamonaviy kasblarning istiqboli va mazmuni to'g'гisidagi ma'lumotlami to'plash, targ'ibot qilish chora-tadbirlaridir.
o 1
Kasbiy maslahat - kasb tanlash yoki faoliyat turinio'zgartirishda yordamga muhtoj bo'lgan shaxsning individual-psixologik xususiyatlari, shaxsiy fazilatlari, kasbiy qiziqishlari, moyilligi, sog'ligi va mehnat bozori ehtiyojlarini o'rganish asosiyda psixologik-maslahatchi bilan ilmiy tashkil etilgan o'zaro muloqot tizimidan iborat.
Kasbiy tanlov va saralash - kasbiy faoliyatning alohida turlariga yaroqlilik darajasini aniqlashga yo'naltirilgan shaxsning psixofiziologik xususiyatlari (tanlash) yoki aniq bir kasbga bo'lgan psixofiziologik me'yoriy talaba (saгalash) asosida
»
m?
shaxsni har tomonlama o'rganish tizimidir.
Kasbiy moslashish - ishlab chiqarishda kasbiy faoliyatning ijtimoiy-psixologik va tashkiliy-texnik sharoitlariga shaxsni moslashtirishga, uni muvofaqqiyatli ravishda kasbni egallashi uchun shart-sharoitlarni yaratishga yo'naltirilgan choralarning majmuaviy tizimidir.
Professiografiya (axborot, tashxis, korreksiyalovchi, shakllantiruvchi) va kasbiy í*-i i-
tashxis (shaxsni o'rganishning psixologik, psixofiziologik, tibbiy va boshqa usullarining majmui) kasbga yo'naltirishning axborot uslubiy ketma-ketligining asosi hisoblanadi.
Oquvchilar kasblarni tahlil qila olishi; o'zlarining shaxsiy sifatlarini, qiziqishini va salomatlik darajalarini to'g'ri baholay olishlari, kasblarning insonga qo'yadigan talablari bilan o'zlarining individual xususiyatlarini taqqoslay olishlari, shaxsiy kasbiy rejalarini tuza olishlari zarur.
Oquvchilar Xalq xojligi asoslari bo'limi bo'yicha xalq xojligi sohalarini, xalq xojligida ro'y berayotgan islohotlarni, bozor iqtisodiyoti talablarini, davlat
xususiy korxonalarini, kooperasiya, firma, shirkat, konsernlar, ularda ishlab
j > <i\> chiqarishni tashkil etish shakllari, texnologik jarayonlar, mahsulotlarni tayyorlash
! И*
bosqichlaгi, tabiatni ishlab chiqaгishning zaгaгli ta'siгidan muhofaza qilish, mahsulot
qiymatini arzonlashtirish yo'llari, qishloq xojligida ishlab chiqarishning
davriyligini, maromli, oqimligi; ishlab chiqarishni rejalashtirish, irrigasiya va _______• „ ■ _____, . ___i-i•• „•
meliorasiya ishlarini; mehnat qonunchiligini.
---M- ^ >
L> * j J ■
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
«Cl
llmly-uslubty jumaU
4 'M -( "I>
Kasb-hunarga yo'naltirish ishlarini rivojlantirishning asosiy bosqichlari.
#
Kasb-hunarga yo'naltirish ishlarini rivojlantirishning asosiy bosqichlari quyidagicha:
Birinchi bosqich (maktabgacha ta'lim yoshi) - maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda (katta guruh) mehnat bilan band bo'ladigan insonlarga, ularning mashg'ulotlariga, shuningdek, qo'llaridan keladigan faoliyat turlari bo'yicha dastlabki mehant ko'nikmalarini ijobiy, hissiy-ta'sirchan shakllantirish;
J»
! Ш-
Ikkinchi bosqich (1-4 sinflar) - kichik maktab yoshidagi o'quvchilarda bilishga oid va o'yin ko'rinishidagi ijtimoiy-foydali mehnat faoliyatini amalga tatbiq qilish orqali, mehnatga hurmat, uning inson hayotida va jamiyatda tutgan o'rnini anglashini, ota-onalarining kasblariga hamda ommaviy kasblarga bo'lgan qiziqishini rivojlantirish;
Uchinchi bosqich (5-7 sinflar) - o'smirlar kasbiy yo'naltirilganlik bo'yicha kasb tanlash va jamiyatdagi o'z o'rnini topish bilan bog'liq bo'lgan qiziqishi, qobiliyati, ijtimoiy qadriyatlarning izlanuvchan - sinchkov ko'rinishlarini shakllantirish;
To'rtinchi bosqich (8-9 sinflar) - o'quvchilarda kasbiy o'zlikni anglashni shakllanish davri, ya'ni o'quvchilarni aniq bir kasbni tanlashning shaxsiy ma'noga egaligini tushunib yetishi, qadriyatlar to'g'risidagi o'z tasavvurlarini, faoliyat
»
m:
sohasini tanlashning jamiyat maqsadlari bilan qiyoslay olshini shakllantirish davri;
Beshinchi bosqich (akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining birinchi kurs o'quvchilari) - ijtimoiy-kasbiy maqomni aniqlash, ya'ni aniq bir mehnat faoliyati sohasidagi bilim va ko'nikmalar haqida har taraflama tasavvurlarni shakllantirish, ularni o'zlashtirishga kirishish, ishlab chiqarish mehnat jamoasining tartib-qoida va qadriyatlariga qo'shilishni shakllantirish davri;
Oltinchi bosqich (kasb-hunar kollejlarining oxirgi kurs o'quvchilari, oliy o'quv yurtlari talabalari) - kasbiy faoliyatga kirishish. Bu kasbiy faoliyatga jiddiy tayyorgarlik hamda mehnat jamoasidagi ish va tajribaning shakllanish davri;
Ettinchi bosqich (katta yoshdagi mehnat bilan band bo'lgan odamlar, ishsizlar) -shaxsiy imkoniyatlar va oldingi kasbiy - ijtimoiy tajribalarni hisobga olgan holda, zarurat bo'lganda boshqa kasbiy faoliyatga qayta yo'naltirish.
Davlat kasb-hunarga yo'naltirish tizimi bilan bir qatorda fuqarolar
va
korxonalarga kasb-hunarga yo'naltirish masalalari bo'yicha pullik xizmat ko'rsata oladigan, jumladan, tijorat yo'nalishidagi byuro, agentliklar tuzilishi mumkin.
Cheklangan mehnat qobiliyatiga ega bo'lgan shaxslarni kasb-hunarga
j "1 > ^^ ^ 1 >
yo'naltirish mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, sog'liqni saqlash vazirliklari
! !>»
zimmasiga yuklatiladi. Tizimning barcha boshqaruv bosqichlarida mazkur vazirliklar
m
shu ish uchun mas'ul xodimlar ajratadi.
Ы> q )> >
>q ] q ]> >
---M- ^ >
! JS * ! J ■
Шу
1 Ч>
. vjTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR
ilmiy-uslubry jumaH
№4 2022
>
Ы>
>>
Ы J> 1 >J>
b>4r>
Ы у! J>i>
! >J£V
-î >> Ы >
J
)Wvj J>
+И >
Ш »
Ш i
< j>j:> >j>
>
Ы >
i >i> * - ]>
Oliy va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalarida turli patologiyalarga mansub nogironlarni kasbiy tayyorgarlik olishlari uchun maxsuslashtirilgan bo'linmalar tormog'i yaratilishi lozim.
Kasb-hunarga yo'naltirish ishlarini umumiy ilmiy-metodik ta'minoti, tegishli toifali xodimlarni qayta tayyorlash, malakasini oshirish, ijitmoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va tibbiy-fiziologik muammolari bo'yicha ilmiy tekshirishlarni muvofiqlashtirish ishlarini O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligining O'quvchilarini kasb-hunarga yo'naltirish va psixologik-pedagogik respublika Tashxis markazi amalga oshiradi.
Agar bolalar erkin fikrlashni o'rganmasa, berilgan ta'lim samarasi past bo'lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o'z yo'liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir. Umumta'lim maktablarining oqsoq tomonlari haqida gapirar ekanmiz, bir muhim muammoni ta'kidlamasdan o'tolmaymiz. Bu muammo - bugun 9-sinfni bitirayotgan bolalarimiz taqdiri. Respublikamizda taxminan 5 million 200 ming maktab o'quvchisidan 9-sinfni bitirayotganlar 450 ming nafar bolani tashkil qiladi.
Xo'sh, o'zimizcha bir tasavvur qilib ko'raylik 9-sinfni tugatayotganlarning keyingi yo'li - taqdiri qanday bo'lib qolmoqda?
Ma'lumotlarga qaraganda, ularning 250 ming nafarga yaqini, ya'ni 55 foizi 10-sinfda o'qishni davom ettirar ekan, taxminan 100 ming nafari hunari - texnika yoki maxsus o'quv yurtlariga kirishi mumkin. Qolganlari esa - gap 100 ming nafar bolalarimiz haqida ketayapti - hisob-kitob bo'yicha, umuman ko'chada qolmoqda. Bu ma'lumot ham to'liq emas. 11-sinfni bitirayotganlardan 20-25 ming nafari, ya'ni hammasi bo'lib, 10 foizi oliy o'quv yurtlariga o'qishga kirishi mumkin.
Qolgan 90 foizi esa na bir aniq ixtisos, na bir ertangi hayotga kerak bo'ladigan malaka va na bir kasb-hunarni egallay olmayapti. Va shuning oqibatida 16-18 yashar yigit-qizlarimiz o'z qobiliyati, havasi, intilishiga mos, hayotda o'ziga munosib o'rin topolmayapti. Kimki bu raqamlarni, bu achinarli holatni chuqur tahlil qilsa, yuragidan o'tkazib, o'zining shaxsiy dardiday anglasa, albatta, bunday vaziyatga beparvo bo'lib qolishiga ishonmayman. SHuning uchun ham bugungi zamon talabi, ertangi kelajagimizning tashvishlari bizdan xalq ta'limi tizimini isloh qilish zarurligini taqozo etmoqda.
* * >
шъ
ш
<\ J>
^ jfh
s1 >i#;
Щ >
*ф>
ИИ>
¡ЙИ*
j
Ыз>
S >j
ы >
q Ж+л
il
90
m >
>
ц >3*
Ц >p
I > >
q щъ q
*4>
