О‘QUVCHILARNI FIZIKADAN MANTIQIY MASALALAR YECHISHGA О‘RGATISH Текст научной статьи по специальности «Физика»

>q )> d )> :>

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

O'QUVCHILARNI FIZIKADAN MANTIQIY MASALALAR YECHISHGA

Ж

O'RGATISH

Abdunabiyeva Maftunaxon Solijon qizi

Andijon davlat pedagogika instituti Ta'limda axborot texnologiyalari mutaxassisligi magistгanti Qosimjonova Xamidaxon Botirjon qizi Andijon davlat univerateti Fizika-matematika fakulteti talabasi https://doi.om/ 10.5281/zenodo.6946180

L>/¡>¡

Annatatsiya: Ushbu maqolada oliy ta'lim muasasalarida fizika fanidan mashg'ulotlarni tashkil etishda talabalar faolligini oshirish va fanga qiziqishlarini shakllantiгishda mantiqiy masalalaming ahamiyati yoritilgan bo'lib, mantiqiy masalalar talabalarni to'g'ri fikrlashga, haqiqatni bilishga, shu jumladan, й^кг

A't4oPinnm о 1 г\ппг1г\ rl 11/m 1rrv't*fn+oriirrnti гл лт in лл1пп1пг пошло mnr плЬоЯп \mn+ifibnrn

o'rtasidagi aloqadorlikni ko'rsatadigan qonun-qoidalaг haqida mushohada yuritishga

>

*

va muhokama qilishga o'rgatishi to'g'гisida tahlil etib o'tilgan.

Kalit so'zlar: ong gimnastikasi, mantiqiy muammo, foгmulasiz matematika, grafiklar usuli, fikrlash usuli, blyard usuli, fikrlash san'ati.

iW

Ш?

; »1 > Mantiq - to'g'ri tafakkur yuritishning asosiy qonunlari va shakllari haqidagi fan.

Mantiqga oid dastlabki п^кг qadimgi sharq mamlakatlarida xususan, Hindiston,

Xitoyda vujudga keldi. Yunon falsafasida mantiq masalalari dastlab Paгmenidning

"Tabiat to'g'risida" asarida, Eleyelik Zenonning aporiyalarida, Geraklit ta'limotida u

yoki bu daгajada ko'rib chiqilgan. Aristotel "ma'lum bilimlardan noma'lum

bilimlarni aniqlovchi", "chin fikrni xato fikrdan ajratuvchi" fan sifatida ta'riflaydi.

Aristotelning mantiqqa oid ta'limoti Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushedlarning mantiqga

oid asariari oгqali Yevгopaga kirib keldi[1].

Mantiqqa oid vazifalar, matematika singari, "ong gimnastikasi" deb nomlanadi.

Ammo, matematikadan fa^li o'laroq, fizika fanidan mantiqiy vazifalar qiziqarli

gimnastika bo'lib, bu fikr jarayonlarini ba'zan kutilmagan tomondan sinab ko'rish va

mashq qilish imkonini beradi. Ularni hal qilish uchun tezkor aql, ba'zan s ezgi ke^,

J-jt

------„„„„ 7T г/Л-r 1л л I л пл I r/ч-ил It- n n !л n I It—i t 1 I rt* I n n I-*» 1Л -I tv>r> пкл s^t л I 1 n 1 n Ki +r> I r> К I n /~i 1

ammo maxsus tayyoг bilim kerak emas, balki fikrlashni mashq qilinishi talab etiladi.

ш

Mantiqiy muammolami hal qilish muammoning holatini batafsil tahlil qilish, belgi^ yoki obyecto o'rtasidagi qarama-qaгshi aloqalami ajratib olishdan iboгat■ Bolalar

J1 > чЙ^ ^^"я>

uchun mantiqiy vazifalar, qoida tariqasida, mashhur aktyorlar bilan bog'liq barcha voqea^ bo'lib, unda siz odatlanib, vaziyatni his qilishingiz, uni vizual ravishda ko'rishingiz va aloqani ushlashingiz kerak.

ш

Hatto eng murakkab mantiqiy muammolaráa ham гaqamlaг, vektoгlaг,

fu^iya^ mavjud emas. Ammo bu yeráa matematik va fizik fikriash usuli ke^:

ЩЪ ПЙ»-

"^isr8'- a >

: * ^ * n>

>q )> d )> :>

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

asosiysi mantiqiy vazifani anglash va tushunishdir. Har doim ham yuzada yotadigan

eng aniq yechim to'g'ri emas. Ammo aksariyat hollaгda, chalkash vaziyatga qaramay, mantiq muammosini hal qilish birinchi qarashda ko'rinadiganidan ancha

U111UJ 2 111H' ' I ' 4 1 i 1 LIH1 Ж Ж Ж Ж Ж vy ^>1111 Ж Ж Ж Ж IUI Ж l/ll lllVUl VJVVl WL/llVtW i V vy 1111 nVI i Hl 11 VIHl 1 Ш 1V 11V1

sodda masaladir. Mantiq bo'yicha muammolami yechish jarayoni matematik mantiq

mi

- alohida fan bo'lib hisoblanadi va "foimulasiz matematika" deb nomlanadi. Mantiqni fan sifatida Arastu matematik emas, balki faylasuf yaratgan. Va mantiq dastlab falsafaning Ыг qismi, fikriash usullaridan biri sifatida vujudga keldi. "Tahlil" asarida Aristotel 20 ta mulohaza sxemasini yaratdi, ularni sylogizmlar deb atadi.

J J o

Uning eng mashhrn- sylogizmlaгidan biгi: "Sokrat - bu odam; hamma odamlar halokatli; u holda Sokrat o'limga mahkum. Mantiq (boshqa yunon tilidan. Лоу1к^ -nutq, mulohaza, fikr) - bu tо'g'гi fikriash ilmi yoki boshqacha qilib aytganda "fikriash san'ati"[2].

Mantiqiy muammolami hal qilishning ma'lum usullaгi mavjud: Eng oddiy mantiqiy vazifalar hal etiladigan flkrlash usull. Ushbu usul eng arzimas deb hisoblanadi. Yechish jarayonida muammoning barcha shartlarini ketma-

ket hisobga oladigan, asta-sekin xulosaga va to'g'ri javobga olib keladigan fikrlash usuli qo'llaniladi.

Matnli mantiqiy muammolarni yechishda ishlatiladigan jadval usull. Nomidan

kо'гinib tuгibdiki, mantiqiy muammolami hal qilish muammoning holatini tasavvrn" qilish, fikrlash jarayonini boshqarish va to'g'ri mantiqiy xulosalar chiqarishga yordam beradigan jadvallarni tuzishdan iborat.

Graflklarnmg usu1í - voqealarni rivojlantirishning mumkin bo lgan vaгiantlaгi va yagona to'g'гi yechimni yakuniy tanlash oгqali saгalashdiг. Oqlm jadvall usull -bu dasturlashda va mantiqiy transfyuzyon muammolarini hal qilishda keng

mri'llrj-mlnrlirrnt-» íinnl KlrvUn-r 1/ г\ ' n n i п 1т 1 rl n ^rvarn+ournlnr ( Ki IT rn mío

qo'llaniladigan usul. Dastlab blok^ ko'гinishida opeгatsiyalaг (buyгuqlaг) ajratilganligi, undan keyin ushbu buyruqlarning bajarilish tartibi belgilanadi. Bu blok-diagramma bo'lib, u asosan dastur bo'lib, uni amalga oshirish vazifani yechishga olib keladi. Bllyard usull trayektoriya nazariyasidan kelib chiqadi (ehtimollik nazariyasining bo'limlaridan biri). Muammoni hal qilish uchun bilyará stolini chizish va har xil yo'l^ bo'ylab bilyard to'pining harakatlari bilan izohlash kerak. Bunday holda, mumkin bo'lgan nat^a^ to'g'гisidagi yozuvlami alohida J-jt jadvalda saqlash kerak[3].

Ushbu usullarning har biri turli sohalardagi mantiqiy muammolarni yechishda qo'llaniladi. Sizga 6, 7, 8, 9-sinf fizika darslari uchun mantiqiy topshiriqlarni taqdim

J "1 "> i

etamiz. Buning uchun nafaqat o'quvchilaг, balki o^tuvcM^ uchun ham qiziqaгli

iw-

i )m

bo'lgan mantiqiy masalalami tanladik. О'qituvchilaг uchun tavsiyalaг:

PC

• bolaning yoshi va rivojlanishiga mos ravishda mantiqiy vazifalarni tanlang.

¡ >■;> Ъ-4 >

h ]>:>

: * ^

WiW к/

>q )> q )> :>

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

• javobni berishga shoshilmang, bolaning o'zi mantiqiy muammoning yechimini

#

topsin. U to'g'ri qaror qabul qilsin va uning javobi berilgan javobga to'g'ri kelganda, qanday zavq va shavq his etishini ko'rasiz.

• Mantiq bo'yicha muammolami yechishda, savollami va aks ettirish yo'nalishini ko'rsatuvchi bilvosita ko'rsatmalar qabul qilinadi. Javoblar bilan mantiqiy vazifalami tanlagan holda, siz haqiqatan ham mantiqiy muammolami qanday hal qilishni, ufqingizni kengaytirib, mantiqiy fikriashni rivojlantirishni

№

!

o'rganasiz.

1. Masala. Magnit. Sizning qo'lingizda ikkita mutlaqo bir-biriga o'xshash metall silindг bo^ ulaгdan bin magnitdiг■ Boshqa obyekt^ bilan aloqa qilmasdan, silindming magnit ekanligini qanday aniqlash mumkin?

Javob. Magnit qutblarida magnit kuchlanishning maksimal qiymati mavjud. Bizning holatda magnit kuchlanishning maksimal qiymati silindming so'nggi yuzalarida kuzatiladi. Magnitning o'rtasiga yaqinlashganda, magnitlanish zaiflashadi,

juda Crt^, unmg kattaligi ndga teng. My qilib, agar "T" ^d^ ulanish

>

amalga oshiгilsa, silindгlaг biгbiгiga yopishib qolsa, u holda uning uchi bilan aloqa qiladigan silindr magnit bo'ladi.

2. Masala. O'rmonning shovqini. Sizningcha, ignaba^li va ba^li

»

o'rmonlarning shovqini bn xilmi?

Javob. O'rmonda shamolning shovqini daraxt turlariga qarab o'zgaradi. Qarag'ay va qoraqarag'aylar shamolni tez-tez va ketma-ket urib yuboradi; bu juda baland ohang bilan hushtak ovozini chiqaгadi■ Shovqin doimiy ravishda baгgli o'rmonda turadi, chunki baгglaгning keng yuzasi shamolni kichik oqimla^a aylantiгadi■ Baгglaгi titraydi, biгbiгlaгiga ishqalanadi, shitiгlaydi■ Bahoгda, bailan yosh va mayin bo'lsa, ularning shitirlashi yumshoq bo'ladi; u kuzda, barglari qaqshaganida qo'pol bo'ladi.

3. Masala. Ingichka simning diametri. Qanday qilib faqat chizg'ich va qalam yoráamida ingichka simning diametrini maksimal aniqlik bilan o'lchash mumkin?

Javob: simni qalamga mahkam o'rash (dumaloq, qirrasiz) va kamida o'nta burilish qilish kerak (o'lchash qanchalik aniq bo'lsa shuncha yaxshi.). Keyin

J-*

ЛИ 1л 1 1 n п 1м-м-пл1л1 г>тг1 п-мплтл »71f ГГ -I Г>Т г1 п п п гг п Г» 1-4 п 1"\"Ч 1 1 1 1 /Л+f/l п л'1 Т 7Г> 1-Л ГУ П 1 1

chizg'ich bilan birinchi aylanadan oxirgi aylanagacha millimetrda o'lchang va hosil

ш

qilingan aylana^ soniga bo'ling.

4. Masala. Soatni yurishi. CHo'ntak soatingizni stol ustiga qo'ying, bir necha qadam narida yurib, ulaming ovozini tinglang. Agar xona yetaгlicha jim

! И*

bo'lsa, u holda sizning soatingiz uzilishlar bilan ishlayotganini eshitasiz: u qisqa vaqtga davom etadi, keyin bn necha soniya davomida to'xtaydi, keyin yana yurishni boshlaydi va hokazo. Soatni bunday notekis yurishini qanday izohlashimiz mumkin?

v> ¡>

>q ] i > >

u>,* ^ t<ns

• J^W

ы )>

й*

>>

^ >3> 1

>>>

>3» Ы у! Й> >j*

Ы> ♦g*

Ы>

! >5>

Ы )>

• >4>

Ы >

M

ЗЙГ

Ы р Ы >

3 >4»

>

л w> -

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

Javob. Soat ohangidagi sirli tanaffuslar eshitishning pasayishi bilan izohlanadi. Bizning eshitishimiz bir necha soniya davomida zerikarli bo'lib qoladi va shu vaqt oralig'ida biz eshitmaymiz. Qisqa vaqtdan so'ng, charchoq o'tadi va oldingi sezgirlik tiklanadi, keyin yana soatni eshitamiz. Keyin yana charchoq paydo bo'ladi va hokazo.

Xulosa qilib aytganda, fizika darslarida sifatiy, miqdoriy va grafik masalalar bilan bir qatorda mantiqiy masalalardan foydalanish o'quvchilarning tezkor fikrlashga o'rgatadi, darslarni qiziqarli va jazibali o'tkazilishini ta'minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Omonov X.T., Ho'jayev N.X. va boshq. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - Toshkent: "Iqtisod-Moliya", 2009;

2. Nazirov E.N., Xudayberganova z.a., Safiullina N.X. Mexanika va molekulyar fizikadan praktikum. - T.: " O'zbekiston", 2001;

3. Tursunov SH.Q., Toshpo'latov CH.X. Fizikadan laboratoriya mashg'ulotlari. - T.: "Tafakkur qanoti", 2017;

>> Ы*

jW^ y

q ж** l>3»=

Ш

»

Ыщ

* I |>

i . V>^

*ф>

-^fV-liT j---^SfV-^ï f.—

181

з> и*-

q

Ы >

Ш >

q

Ш >

m >

i> *

*Ф>

q

Ц >p

q > >

q щъ q

*4>