CC BY
210MUAMMOLI TA'LIM YONDASHUVLARI: SHAXSGA YO'NALTIRILGAN,
EVRISTIK (TADQIQOTCHILIK) VA LOYIHAVIY TA'LIM
TEXNOLOGIYALARI
)>j# *J>
Ф 1 )> 1>#:
Ibragimova Intizor Butanbayevna
Toshkent farmatsevtika instituti akademik litseyi biologiya o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7264464
friß > Annotatsiya: Ushbu maqolada umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya
fanini o'qitishda interfaol metodlardan foydalanish masalalari yoritib berilgan bo'lib,
bir nechta interfaol metodlarning qisqacha bayoni keltirilgan.
Kalit so'zlar: interfaol, metod, pedagog, xarita, kichik guruhlar, "klaster",
"B\B\B".
Í ¿N >
« : I -
Muammoli o'qitish jarayonida o'quvchining mustaqilligi o'qitishning reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o'sib boradi.
Hozirgi pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o'qitishning turli ta'rif va
ïw -
tavsiflari bor. Nisbatan to'liq va aniq ta'rif M.I.Maxmutova tomonidan berilgan bo'lib, unda muammoli o'qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari(tahlil, umumlashtirish) hisobga olingan o'rgatish va dars berish usullarini qo'llash qoidalari va o'quvchilarning tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlari (muammoli vaziyat, bilishga bo'lgan qiziqish va talab...) tizimi sifatida izohlanadi.
Muammoli o'qitishning mohiyatini o'qituvchi tomonidan o'quvchilarning o'quv P j> ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o'quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o'zlashtirish bo'yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi. Bu esa bilimlarni o'zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi.
Muammoli ta'lim-bu o'quv materialini o'quvchi ongida ilmiy izlanish asosida bilish vazifalari va muammolarini vujudga keltiradigan yo'sinda o'rgatish uslubidir.
O'quvchining fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlar vujudga keladi va ular
J-jt
bolani ob'ektiv ravishda izlanishga va mantiqiy to'g'ri ilmiy xulosalar chiqarishga da'vat etadi.
* u>
Muammo - ilmiy bilishni rivojlantirish zarurligini ifodalashning sub'ektiv shaklidir.
U muammoli vaziyatda, ya'ni jamiyat rivojlanishi jarayonida bilish va bilmaslik o'rtasida ob'ektiv ravishda vujudga keladigan ziddiyat.
:>q> q )> >
¡ > >
>q ] i )> >
u>,* ^ t<ns
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5 Muammoli vaziyat - o'quvchining ma'lum psixik holatidiг. Bunday holat
#
>
ma'lum topshiгiqlaгni bajaгish (masala yyechish, savolga javob topish) jarayonida ziddiyatlarni anglash tufayli vujudga keladi.
Ana shu ziddiyatni anglash o'quvchilarda ishni bajaгishning usuli yoki shartlari to'g'гisidagi yangi bilimlami izlash ehtiyojini uyg'otadi.
Muammoli vaziyat muammodan faгqli гavishda unga o'quvchini jalb etishdan iboratdir. Didaktika va psixologiyaga doir adabiyotlarda muammoli vaziyatlarning tiplarini tasniflash asosida ularni yaгatishning eng muhim yo'llaгi va usullaгi ishlab
J ° ° J
chiqilgan. M.Mahmutov muammoli vaziyat tiplaгini ta'riflash bilan biгgalikda ulami yaratishning quyidagi asosiy usullarini ifodalaydi.
1. O'quvchilarning nazariy tushunchalarini talab qiladigan xodisalarga, faktlaгga, shuningdek, xodisalaг o'гtasidagi tashqi nomuvofiqliklarga duch kelishi ularni ana shu nomuvofíqliklarni tushuntirishga intilishga undaydi va bu intilish bilimlami faol o'zlashtirishga olib keladi.
2. O'quvchilaT maktabda, uyda yoki ishlab chiqarishda amaliy topshiriqlami
bajaгayotganida vujudga keladigan ta'limiy va hayotiy vaziyatlardan foydalanish. Bunday holda muammoli vaziyatlar o'quvchining o'z oldiga qo'ygan amaliy maqsadga mustaqil гavishda eгishish uchun harakat qilishda muammoni o'zlaгi
»
m?
vujudga keltiгadilaг.
3. Hodisani tushuntirishga yoki uni amalda qo'llash yo'llarini izlashga doir ta'limiy-muammoli topshiriqlar qo'yish.
4. O'quvchilarni hayotiy tasavvurlar bilan faktlar va hodisalarni tahlil qilishga qiziqtirish.
5. Tahminlar, xulosalarni bayon qilish va ularni tajribalarda tekshirish.
6. O'quvchilarni faktlar, harakat va hodisalarni taqqoslashga hamda qarama-qarshi qo'yishga da'vat etish.
7. O'quvchilarni yangi faktlarni umumlashtirishga, taqqoslashga rag'batlantirish. Bunda odatda muammoli vaziyat vujudga keladi, chunki taqqoslashda yangi faktlarning qandaydir alohida, tushuntirib bo'lmaydigan belgi va xususiyatlari aniqlanadi.
8. Fanlararo aloqadorlikni tashkil etish. Ko'pincha o'quv materiali muammoli
J-jt
vaziyatni vujudga keltirishni ta'minlaydi. Bunday holda boshqa o'quv fanlaridagi o'rganilayotgan materialga bog'liq fakt va ma'lumotlardan foydalanish lozim.
Shunday ekan, ta'lim jarayonini o'qituvchi va o'quvchi hamkorligida ongli,
Л1 > '-ífr''' ^^ i 1 >
ma'lum maqsadga yo'naltirilgan faoliyat deb qarash to'g'ridir. Uning tarkibiy
i J>:*-
qismlari: maqsadga yo'nalganlik, ehtiyoj-intilish, mazmun, faoliyat, jarayon, nazorat-
tuzatish va natijalarni baholashdan iborat. Muammoli darsda yangi o'rganilayotgan qonun qoidaga oid faktlar to'plash, ularni taqqoslash va tahlil qilish, bilimlarni
--------------------oid faktlar toplash ularni taqqoslash Va И----- qilis^ ------
o'rganish va mustahkamlash parallel ravishda olib boriladi.
Ы> 3 ]> <}>
Пй» ^ * >
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Ta'lim tizimida faoliyat ko'rsatayotgan har bir o'qituvchi dars jarayonida
#
muammoli ta'lim usulini qo'llash uchun, avvalo quyidagi ketma-ketlikni aniq bilib olishi zarur.
Muammoli ta'lim usuli quyidagicha amalga oshiriladi:
- muammoni qo'yish;
- muammoni xarakterlovchi sharoitni o'rganish;
- qo'yilgan muammoni hal qilish;
- topilgan yechimning to'g'riligini asoslash;
- muammoning yechimini izlash va hal qilish jarayonida paydo bo'lgan yangi bilimlarni anglash;
- muammoni tizimlash, motivlashtirish va umumlashtirish;
- muammoni yechimini o'rganish, uning yanada ixcham va qulay yo'llarini izlash.
Ta'lim texnologiyasi bo'yicha qilinadigan barcha ishlar o'ziga xos amaliy
asosga ega. Ta'lim loyihasini tayyorlash o'qituvchi va o'quvchining kelajakda
>
birgalikda amalga oshiradigan faoliyatini oldindan belgilaydi.
O'qituvchi ta'lim loyihasini amalga oshirishda, eng avvalo, o'quvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy to'g'ri, ilmiy xulosalarni chiqarishga va o'zlashtirishga rag'batlantiradigan muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishni nazarda tutmog'i lozim.
Muammoli vaziyatni vujudga keltirish, undan foydalanish usullarini yaratish, ta'lim tizimining har bir bosqichida o'rganiladigan fanlar, ularning xususiyatlari, o'quvchilarning yosh xususiyatlarini xisobga olgan xolda yaratiladi. Bir xil yoshdagi o'quvchilarning jismoniy va aqliy xususiyatlariga ko'ra tushunishi, fikrlashi, ishni bajarish qobiliyati turlicha bo'ladi. Shuning uchun muammoli vaziyatni yaratishdan avval o'quvchini ruhiy jihatdan puxta tayyorlash zarur.
Psixologlarning fikriga ko'ra fikrlash doimo muammo yoki savoldan, ajablanish
yoki tushuna olmaslikdan va ziddiyatdan boshlanadi (S.O.Rubinshteyn). Dars jarayonida muammoli vaziyatlarni hal etishda aniq vaziyatlarni tahlil qilish, baholash va keyinchalik qaror qabul qilishga e'tibor berish lozim.
Muammoli vaziyatlarni hal qilish usullarida asosiy yetakchi funksiyalar:
J-jt
-o'rgatuvchi: bilimlarning dolzarbligini aniqlashga asoslanadi. -rivojlantiruvchi: tahliliy tafakkurni, alohida faktlar orqali hodisa va qonuniylikni ko'ra bilishni shakllantiradi.
-tarbiyalovchi: komunikativ ko'nikmalarni shakllantiradi. Muammoli vaziyatlar o'quvchilarning mustaqil ishlarini takomillashtirishga asoslangan bo'lib, ularda ilmiy tushunchalarni, amaliy ko'nikmalar va malakalarni shakllantirish, boshqa materiallarni chuqur mantiqiy tahlil qilishga asoslangan. Muammoli dars o'tishdan avval muammoli vaziyatlarni yaratish yo'llarini yaxshi
Ы> 3 ]> <}>
a j
*
bilish lozim. Bunda quyidagilarga e'tibor beriladi:
#
>
-aniq savol qo'yasiz: umumlashtirishga, isbotlashga, aniq mantiqiy fikr yuritishga undovchi;
-o'quvchilarga fikrlashga undovchi savollar berilib, uning yechimini mustaqil ravishda o'zlariga topishni taklif etasiz;
-nazariy va amaliy topshiriqlar orqali o'quvchilarni taqqoslashga,
umumlashtirishga, xulosalar chiqarishga, berilgan faktlarni solishtirishga da'vat qilasiz;
1
-bir savolga turli nuqtai nazardan qarash lozimligini tushuntiriladi va berilgan javoblarni asoslashga undaysiz;
-o'quvchilarga xodisani turli vaziyat orqali ko'rib chiqishni taklif etasiz hamda amaliy ish jarayonida duch keladigan qarama-qarshiliklarni ma'lum qilasiz;
Shunday qilib muammo hech qanday tayyorgarliksiz, to'g'ridan-to'g'ri qo'yilmaydi. U butun darsdagi bosh masala sifatida bayon qilinadi. Qo'yilgan muammolarning murakkabligi tabiiyki, o'quvchilar saviyasiga mos bo'lishi kerak. Tanishtiriladigan materiallar uncha katta bo'lmasligi lozim. Materialni, xususan masala va topshiriqlarni o'quvchilarning o'zlari hal qila olsalargina, ularning muammolarni hal qilishga salohiyati ortadi.
m?
Muammoli darslarda mavzuga oid beriladigan savollar shunday tuzilishi lozimki, o'quvchi savolga javob berishda kamchiliklarni to'ldirsin, noma'lumni aniqlasin, o'xshashlik va farqini topsin, fikrini ifodalasin. Muammoli vaziyatni xosil qilish tadqiqot, evristik suhbatlar, namoyish etish, muammoli bayon qilish, reproduktiv metodlardan foydalangan holda tashkil etiladi. Tadqiqot metodida o'quvchilarni izlanishga, o'zlari uchun yangi muammoni hal qilishga yo'naltiriladi va
P j>
u quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Fakt va hodisalarni kuzatish va o'rganish.
2. Tushunarsiz xodisalarni oydinlashtirish.
3. Gipotezani olg'a surish.
4. Reja tuzish va uni amalga oshirish.
5. Yechimni topish va uni tekshirish.
6. Bu metoddan og'zaki va matbuot so'zlari, ko'rsatmali vositalar, amaliy ishlar,
m
rrvr» 1 7~~ 1 r> 1л1 л*» 1 n l-\ r>»*r> +/Л X Г t~\ -iY\r>riV»rt'n1 rvfl Г>"Г1 Г1 П i/лт rrir>l nr>1 I ПГЧ1
yozma va grafik ishlar, labaratoriya mashg'ulotlarida foydalaniladi.
ш
Muammoli bayon etishning mohiyati o'qituvchi muammoni qo'yib, uni o'zi xal
qilishi va yechimning ahamiyatini o'quvchilarga tushunarli ziddiyatlar orqali
J1 > ' ^^ \ "1 >
ko'rsatishdan iborat.
Muammoli topshiriqlar o'quvchilarning mustaqil bilim olishlarini kuchaytiradi,
erkin va mustaqil fikrlashga o'rgatadi.
> i Muammoli darsni tashkil etishning texnologik xaritasi
Ы> 3 ]> <}>
a j
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Ish bosqichlari O'qituvchi faoliyati O'quvchi faoliyati
Tayyorlov bosqichi. Darsni tashkil etish mazmunini, qo'yiladigan muammoli vaziyatni hamda ushbu vaziyatning o'quvchilar tomonidan hal qilinish yo'llarini, ta'limiy, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi maqsadni, kutilayotgan natijani va baholash mezonini belgilaydi. Dars maqsadini va belgilangan muammoni yozib oladilar.
Tashkil etish bosqichi, ya'ni muammo qo'yish, da'vat bosqichi. Dars maqsadini bayon qiladi, mavzuga oid muammoli vaziyat hosil qiladi (muammoli savollar qo'yadi) o'quvchilarga qo'yilgan muammoni yechishga doir ko'rsatmalar va yo'llanmalar beradi va ish natijalarini baholash mezonlari bilan tanishtiradi. Muammoli vaziyat va muammo bayon etilgan materiallar bilan tanishadilar va uni hal qilish yo'llarini o'ylaydilar.
Mustaqil ishlash jarayoni muammoning yechimini topish. Anglash va fikrlash bosqichi. Qo'yilgan muammoni o'quvchilarning to'g'ri tushunishlari, ularni muammoga yo'llash maqsadida munozara va aqliy hujum, klaster, kubik, zigzag usullaridan foydalanadi va yakka, ikkita hamda guruh bilan ishlashlarini tashkil etadi. O'quvchilarni faollashtirish maqsadida bir guruhdan ikkinchisiga o'tish yo'llarini amalga oshiradi. O'quvchilar berilgan muammolarni yakka tartibda, ikkita bo'lib yoki guruhlarga bo'lingan holda yechishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, tahlil qilib, eng qulaylarini topadilar bir fikrga keladilar.
Natijalarni taqdim etish. Diqqat bilan tinglaydi. O'quvchilarning fikrlarini, tushunchalarini aniqlashtiruvchi savollar beradi. Natijalarni bayon qiladilar va boshqa guruhlar taklif qilgan natijalar bo'yicha fikr yuritadilar va savollar berish orqali tushunchalarini mustahkamlaydi
Yakunlash va umumlashtirish bosqichi Belgilangan muammoni yechish usul va yo'nalishlarining eng asosiylarini ko'rsatib, ko'pchilik fikriga mos kelganlarini alohida ta'kidlaydi. O'quvchilarning qanchalik muammolarni yechishdagi intilishlari, fikrlashlari va yechimini topishini inobatga olingan holda baholaydi. O'qituvchining xulosalarini tinglaydi, yozib oladi. Guruhlar bir-birlariga va o'z-o'zlariga baho qo'yishlari ham mumkin.
Qj^f^S). .—
104
Ш
>
J
! ]>j*
Ы >
q > >
q >>: d
)J Jo
jlM > d Ж4&
Ш >
1
1*V>
Ы>
J :
Ma'lumki, o'qitishning har qanday asosida inson faoliyatining muayyan qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan pedagogik fanning tamoyillari va qoidalari yotadi. Insonning bilish faoliyati jarayoni mantiqiy bilish
*Ф>
]>Ж
*4>
q y>p
q >p
P\>
|:H>
q > >
ON» »V>
q
ziddiyatlarini hal qilishda obektiv qonuniyatlari didaktik tamoyil - muammolilikka
#
tayanadi.
O'qitishning hozirgi jarayonitahlili psixolog va pedagoglarningfikrlash muammoli vaziyat, kutilmagan xayrat va mahliyo bo'lishdan boshlanadi, degan xulosalari haqiqatga yaqin ekanligini ko'rsatadi. O'qitish sharoitida insonning o'sha psixik, emotsional va hissiy holati unga fikrlash va aqliy izlanish uchun o'ziga xos turtki vazifasini bajaradi.
>
! [Ш-
Muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o'ziga xos o'qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, o'rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o'qitishda muammoli vaziyatshunchaki «fikr yo'lidagi kutilmagan to'siq» bilan bog'langan aqliy mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o'zlashtirilgan bilim izlari va yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish
ил nun nnl n / тгп nmolur ппгг»1лп+ nniillnn тга!ол1 D im/in nnr nnnnmr
uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat
muammoli vaziyat bilan bog'liq bo'la bermasligini ta'kidlash o'rinli bo'ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog'lanmasa, aqliy mashaqqat muammoli bo'lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday
»
fikrlash mashaqqatlaridanfarq qilib, unda o'quvchi mashaqqat talab qilgan obekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma'lum bo'lgan vazifa, masala bo'yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi.
Shunday qilib, muammoli vaziyat mohiyati shuki, u o'quvchi tanish bo'lgan
mo'lnmntlar \тъ \/atim faV+lor Vir»Hi ea1 or ^no^reiVi lilarni ■HieVninieVi \тъ +iicVinn+iricVi
ma'lumotlar va yangi faktlar, hodisalar (qaysiki, ularni tushunish va tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi) o'rtasidagi ziddiyatdir. Bu ziddiyat bilimlarni
J>
ijodiy o'zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir. Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar: • o 'quvchiga notanish faktning mavj ud bo'lishi;
*<u>
»
• vazifalarni bajarish uchun o'quvchiga beriladigan ko'rsatmalar, yuzaga kelgan bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi.
Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya'ni nima noma'lum ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog'langan.
Muammoli vaziyatning fikriy tahlil qiladigan bo'lsak, u avvalombor o'quvchilarning mustaqil aqliy faoliyatidir. U o'quvchini intellektual mashaqqat keltirib chiqargan sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so'z bilan ifodalash, ya'ni faol fikr yuritishni belgilashga olib keladi. Bu o'rinda izchillik yorqin ko'rinadi: avvalo muammoli vaziyatyuzaga keladi, so'ng o'quv muammosi shakllanadi.
O'qitish amaliyotida boshqa variant - o'sha muammo tashqi ko'rinishda muammoli vaziyatyuzaga kelishiga muvofiq kelganday bo'ladigan variant ham
>q ] -I j> ::>
Щ ' i
is* » J
uchraydi. Faktlar, hukmlar nazariy qoidalar ziddiyatlari mazmunidagi savollar
ko'rinishidagi muammoning ifodasi odatda «nimaga» savoliga javob bo'l adigan muammoli vaziyatning mavjudligini aks ettiradi.
Shunday qilib, o'quvchilar biladigan vazifa va uni mustaqil hal qilinish usuli
mi
o'quv muammosi bo'la olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning yechilish usullarini va uni izlash vositalarini bilishmasa ham o'quv muammosi bo'la olmaydi. O'quv muammosining muhim belgilari quyidagilar:
• yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladigan noma'lumning qo'yilishi;
• o'quvchilarda noma'lumni topish yo'lida izlanishni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan muayyan bilim zahirasining bo'lishi.
O'quv muammosini yechish jarayonida o'quvchilar aqliy faoliyatining muhim bosqichi uning yechilish usulini o'ylab topish yoki gipoteza qo'yish hamda gipotezani asoslashdir.
O'quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda
» П>
har bir savol uning hal qilinishida bir bosqich bo'lib xizmat qiladi.
Muammoning tarkibiy qismlari, ma'lum va noma'lumning o'zaro munosabati xarakteri bilimga bo'lgan ehtiyojni keltirib chiqaradi va faol bilishga bo'lgan
izlanishga undaydi.
T'a ach ini ^Xr 1 mmmmnli r\'ni+ieVininrr 7ornri\r charti /^'nnw^hil arHa bomnotni
Ш?
Ta'kidlash joizki, muammoli o'qitishning zaruriy sharti o'quvchilarda haqiqatni va uning natijasini izlash jarayoniga bo'lgan ijobiy munosabatni vujudga keltirish hisoblanadi.
O'quvchilarning muammoli o'qitishdagi ijodiy va qidiruv bilish faoliyati muammoli vaziyat paydo qilinganda o'quvchilar mashg'ulotda muammoni ifodalab berishdan iborat bo'ladi, ya'ni bilishdagi qiyinchiliklarning paydo bo'lishi mohiyatini (ya'ni ushbu damda unga nima ma'lum bo'lsa) so'z bilan ifodalab beradi, so'ngra muammoning yechilish usullarini qidiradi va bunda turli tahminlarni olg'a suradi, o'quvchilar haqiqiy deb topgan taxminlardan birini gipoteza sifatida asos qilib oladi va uni isbotlaydi, izlanish muammo yoki vazifa bajarilgandan so'ng tugallanadi.
> > ] > О
Foydalanilgan adabiyotlar:
* ; !>
*
1. G'ofurov A.T. va boshqalar. Biologiyani o'qitishning umumiy metodikasi. (O'quv-metodik qo'llanma). - T.: TDPU. 2005.
2. Tolipov O'., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot.-T.: Fan, 2005. -205 b.
3. Tolipova J.O., Azimov I.T., Sultonova N.B. Biologiya darslari.(Oqituvchi kitobi) O'qituvchilari uchun metodik qo'llanma. (9-sinf) "Tafakkur" nashriyoti. Toshkent-2016.
I > >
>q ] q )> >
g
u>,* ^ t<ns
