CC BY
10O'QUV JARAYONINI PEDAGOGIK MODELLASHTIRISH Avazov A'zam Januzaqovich
A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti dotsenti (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.10801610
Annotatsiya. Ushbu maqolada oliy ta'lim muassasalarida o'quv jarayonlarni boshqarishni pedagogik modellashtirish turlari o'rganilgan.
Kalit so'zlar: model, modellashtirish, matematik modellashtirish, pedagogik modellashtirish, muammoli, subyektiv, interfaol, refleksiv, komplementarlik, valeologik, sinergetik.
Аннотация. В данной статье исследованы виды педагогического моделирования управления образовательным процессом в вузе.
Ключевые слова: модель, моделирование, математическое моделирование, педагогическое моделирование, проблемное, субъективное, интерактивное, рефлексивное, дополнительность, валеологическое, синергетическое.
Abstract. In this article, the types of pedagogical modeling of the management of educational processes in higher education institutions are studied.
Keywords: model, modeling, mathematical modeling, pedagogical modeling, problematic, subjective, interactive, reflexive, complementarity, valeological, synergetic.
Modellar turli maqsadlar uchun yaratilgan (o'rganilayotgan jarayonlarni tahlil qilish, yangi g'oya, usul, tizimni tekshirish yoki namoyish qilish; voqelikni o'rganish va o'zgartirish, prognozlash vositasi sifatida) va aniq va ixcham shaklda o'rganilayotgan tizim, jarayon, g'oyaning xususiyatlari; ob'yektning aloqalari va munosabatlarini muhim narsalarni olish imkonini beradi. V.V. Davydovning so'zlariga ko'ra, modelda o'rganilayotgan ob'yektning tasviri mavjud bo'ladi.
Modellashtirilgan tizimni tavsiflash xususiyatiga ko'ra, tuzilmani modellashtirish (tuzilmaviy modellar) va unda sodir bo'ladigan jarayonlarning ishlashini modellashtirish (oqim yoki jarayon modellari) mavjud.
Ikkinchi muammoni hal qilish uchun matematik modellashtirish eng samarali hisoblanadi. Ta'lim tizimining matematik modellarining mumkin bo'lgan iyerarxiyasi quyidagicha:
- oliy ta'lim tizimi, olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarining mamlakat iqtisodiy salohiyatiga ta'sirini tavsiflovchi rivojlanishning makromodeli;
- mutaxassis bo'lish jarayonini tahlil qilish imkonini beruvchi ta'limning mikromodeli, ya'ni qancha vaqt davom etadi, qanday sa'y-harakatlar natijasida birinchi kurs talabasi ta'lim jarayonida mutaxassisga aylanadi;
- o'rta darajadagi model - OTMda noformal jamoalarni yaratish, ular asosida oliy ta'limda "o'sish nuqtalari" ni shakllantirishning samarali texnologiyalarini qurish mumkin;
- iyerarxik tuzilmalar ishining muvaffaqiyatining ta'lim darajasiga bog'liqligini belgilaydigan o'rta darajadagi model (iyerarxik tashkilotning rivojlanishi va uning dinamikasining yosh mutaxassislar darajasiga bog'liqligi);
- tarkibiy nomutanosibliklarning ta'lim mazmuni, tizimni boshqarish darajasini ta'lim tizimidagi islohotlar samaradorligiga ta'sirini baholash imkonini beruvchi mikromodellar.
Modellashtirish mavhumlik va ideallashtirishdan foydalanishni o'z ichiga oladi. Asl nusxaning muhim xususiyatlarini aks ettirgan holda, model abstraksiyani amalga oshirishning o'ziga xos shakli sifatida ishlaydi.
Pedagogik modellashtirish asosiy g'oyalar, usullar, shakllar, vositalar, metodlar, ular o'rtasidagi munosabatlar, texnologik yechimlarni aks ettiruvchi ta'lim jarayoni yoki uning komponentlarining rasmiy modelini yaratishga imkon beradi, keyinchalik ular haqiqiy ta'lim jarayonida eksperimental sinovdan o'tkaziladi. Pedagogik modellashtirish konsyeptual, jarayonli, eksperimental va hokazo darajalarda amalga oshirilishi mumkin. Pedagogik modellashtirishda uning voqelikka adekvatligini ta'minlash muhim masala hisoblanadi. Modellashtirishning model va haqiqat o'rtasidagi muvofiqlik yutug'i sifatida samaradorligi gumanitar fanlar modellarining muhim xususiyati - noaniqlik bilan murakkablashadi. E.N.Gusinskiy ijtimoiy-gumanitar tizimlarning xususiyatlarini o'rganar ekan, ular doimo ongli va ongsiz motivlarga ega ekanligini ta'kidlaydi, nafaqat o'tmish tajribasi bilan belgilanadi, balki hozirgi muhitga, tashqi muhitga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatadi. A.N.Daxin gumanitar tizimlarni modellashtirishning murakkabligini ta'kidlaydi, chunki ular tizimni tashkil etuvchi aniq komponentlarga ega emas -komponentlarning har biri "vaqt o'tishi bilan" pedagogik bifurkasiya nuqtasiga aylanishi va maqsadlarni belgilash va o'qitish texnologiyasini loyihalashda ustunlik qilishi mumkin.
ushbu tadqiqotda pedagogik boshqaruv didaktik boshqaruv sifatida qaraladi, demak, u boshqaruv amalga oshiriladigan muhit sifatida o'quv jarayonining didaktik tamoyillariga ham asoslanishi kerak.
Ta'lim faoliyatini yangi pedagogik boshqarish o'quv jarayonining chiziqli bo'lmagan modelini amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni ta'minlashi kerak.
Pedagogik adabiyotlarda tasvirlangan o'quv jarayonining chiziqli bo'lmagan modellarini tahlil qilish ularning umumiy xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi:
- muammoli - ma'lum bir muammoga nisbatan o'quv faoliyati va o'ziga xosligi ma'lumotlar bilan ishlashning yondashuvlarini belgilaydi; muammoni hal qilish ma'lum bosqichlardan o'tishni o'z ichiga oladi;
- sub'yektivlik - o'quv jarayoni sub'yektlarining individual xususiyatlarini hisobga olish, talabani o'zini o'zi belgilash, mustaqil tanlash, individual targ'ib qilish va uni shakllantirishga jalb qilish orqali natijani o'zini o'zi baholash imkoniyatini yaratish sifatida qaraladi;
- interfaollik, dialogik-poliologik - birgalikdagi faoliyat, maqsadlarni ishlab chiqishda birgalikda yaratish, faoliyat vositalari va usullarini tanlash, natijalarni aniqlash va belgilash; transformasiya jarayonlari "axborot - bilim - ma'lumot", "aniq - yashirin - shaxsiy bilim" axborot ta'lim muhitini doimiy ravishda kengaytirib, uni ta'lim jarayonining barcha sub'yektlari bilimlari bilan to'ldiradi;
- refleksivlik - oldingi tajriba korrelyasiyasi ma'lumotlari fonida yangi bilimlarni baholash - shaxsiy bilim, muvaffaqiyatini aks ettirish va baholash va ta'lim faoliyati bilan bog'liq shaxsiy maqsadlarga erishish;
- komplementarlik - ta'lim jarayoni ishtirokchilarining o'zaro bilim almashishi, jarayon ishtirokchilarining o'zaro munosabati davomida hissiy qo'llab-quvvatlash;
- mantiqni rivojlantirish - axborot ta'lim muhitidagi axborot betartibligidan muammoni hal qilishning o'z modelini yaratishgacha; axborotni tushunish, uni shaxsiy tajriba prizmasi orqali boshdan kechirish va shaxsiy bilimlarni shakllantirish; konkretning ko'pligidan - muayyan muammoni hal qilish orqali ma'lum bir mavzu sohasi uchun universal zarur bilimlarning birligiga; bilimlarni rivojlantirish jarayonini rag'batlantiruvchi omil sifatida.
- modullashtirish - har xil yo'nalish, murakkablikdagi tugallangan mazmun modullari to'plami orqali umumiy mazmunni yaratish - aslida ta'limning faset va mozaik mazmunini ta'limning ijtimoiy-madaniy holatining qolipi sifatida amalga oshirish;
- intellektuallik - bilimlarning hayotiy sikli g'oyasini qabul qilish asosida keng imkoniyatlar doirasida bilim bilan ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish; innovatsiyalarni yaratish usuli sifatida faoliyatni intellektuallashtirish; intellektuallashtirish bilimlarni tijoratlashtirish yo'li sifatida - intellektual kapital hisobiga moddiy kapital olish;
- valeologik - bilimlar bilan ishlash qobiliyati ushbu jarayonlar asosidagi psixologik mexanizmlarni tushunish, qo'llash, ulardan to'g'ri foydalanish;
- sinergetik o'zaro ta'sir - ma'lumotlarning tartibsizligi asosida talabalarning kasbiy va shaxsiy rivojlanishini va o'quv jarayoni sub'yektlarining o'zaro ta'siri va ularning o'zaro boyitilishi tufayli tarkibni shakllantirish.
Shunday qilib, o'quv jarayoni uning ishtirokchilarining chiziqli bo'lmagan o'zaro ta'siri sifatida qaraladi, bunda o'quv jarayoni sub'yektlarining rivojlanish yo'llarining ko'p xilma-xilligi mumkin va o'quv jarayonining o'zi yangi bilimlarni yaratishga qaratilgan.
REFERENCES
1. J. Khamidov, and K. Akhadova. "THE ROLE OF MATHEMATICS IN THE FORMATION OF DESIGN COMPETENCE OF FUTURE ARCHITECTS AND BUILDING ENGINEERS" Science and innovation, vol. 2, no. A1, 2023, pp. 97-102. doi:10.5281/zenodo.7541432
2. Hamidov, J. A. "Using Multimedia Technology Problems in Professional Education." Eastern European Scientific Journal/Auris-Verlag. de 2019 1 (2019): 187-190.
3. A. Avazov, TALABALARNI ZAMONAVIY DIDAKTIK VOSITALAR ASOSIDA KASBIY TAYYORLASHNING PEDAGOGIK ASOSLARI. NamDU ilmiy axborotnomasi-2023-yil_9-son
4. ABa30B A. Олий таълим жараёнини бошкдришда тадк;ик;от методологиясининг асослари //Цифровизация современного образования: проблема и решение. - 2023. - Т. 1. - №. 1. - С. 78-80.
5. Axadova, K. (2023). BO'LAJAK MUHANDISLARNI KASBIY FAOLIYATGA TAYYORLASHDA QO'LLANILADIGAN ZAMONAVIY METODLAR. O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI. https://doi.org/https://doi.org/10.5281/zenodo.7807515
