0O'QITUVCHI FAOLIYATIDA PEDAGOGIK MAHORAT HAMDA METODOLOGIK YO'NALTIRILGANLIKNING HAMOHANGLIGI
D. R. Ismailova
Toshkent iqtisodiyot va pedagogika instituti o'qituvchisi, O'zbekiston
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik taraqqiyotiga yangicha qaraydigan, mustaqil fikrlovchi, ishbilarmon, buyuk kelajak poydevorini quruvchi ishchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash respublikamiz pedagoglari oldida turgan eng muhim va dolzarb vazifadir. Ta'lim islohoti jarayonida bu ulkan vazifani to'la amalga oshira oladigan, zamonaviy va jahonning eng ilg'or ta'lim texnologiyalaridan mohirona foydalana oladigan pedagog kadrlarga ehtiyoj har qachongidan ortdi.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek "Ta'lim va ilm-fan, davlatning yoshlarga oid siyosatini amalga oshirish, ta'limning yangi zamonaviy usullarini, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, yoshlarimiz, jamiyatimiz va mamlakatimizning kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega" [1].
Kasbiy kompetentlikni shakllantirish oliy ta'lim muassasalarida mutaxassislar tayyorlashning asosiy talablaridan biriga aylanmoqda. Ta'lim tizimi oldiga shunday mutaxassislarni tayyorlash vazifasi qo'yiladiki, bundabilim, ko'nikma va malakalar kasbiy sohada zarur bo'lgan ma'lum bir kompetensiyaga aylanadi. T.M.Kovalevaning[2] fikricha, kasbiy sohaga oid tayanch kompetensiyalarni ifodalash uchun ma'lum talablar qo'yadi. Muhim jihatlari shundaki, tayanch kompetensiyalar kasb olamining kalitidir, chunki fanga oid kompetensiyalar alohida hisoblanadi. Bundan tashqari, pedagogika OTMlari bitiruvchilari ega b o'lishi kerak bo'lgan sifatlar (fazilatlar) ularning ushbu kasbiy kompetensiyalariga mos kelishi uchun shakllantiriladi. Keyin kompetensiya so'zi paydo bo'ladi. Pedagog kadrlarning turli metodologik kompetentligini oshirishda malaka oshirish jarayonlari ham muhim ahamiyatga ega. Professor J.G'.Yo'ldoshev pedagog kadrlar kompetentligini oshirish hamda malaka oshirish jarayonlarini isloh qilish uchun quyidagilarga e'tibor berishni ta'kidlaydi:
- Malaka oshirish islohotini "Ta'lim to'g'risida"gi Qonun asosida ishlab chiqilgan Davlat talablariga muvofiq tashkil etish.
- Malaka oshirishni pedagoglarning faolishtiroki, ya'ni pedagogik texnologiya va innovatsion tajribalar asosida tashkil etish.
- Malaka oshirishni jahon tajribalari asosida tashkil etishning iqtisodiy mexanizmini yaratish.
251
- Malaka oshirish muassasalarida yuqori malakali olimlar, metodistlar, mualliflar, ijodkorlar, o'qituvchilar ishlashiga erishish.
- Malaka oshirish muassasalarini ixtisoslashtirish.
- O'qituvchining kasbiy tayyorgarlik diagnostikasini o'tkazish va malaka oshirishning yangi shakllaridan foydalanish.
- Malaka oshirish va qayta tayyorlashda o'qituvchining olz malakasini o'zi mustaqil oshirishiga muhim deb qarash.
Umuman, fanda, jumladan pedagogikada mavjud pedagogik tizim faoliyatining natijasi va unga qo'yilgan ijtimoiy talablar, jamiyat talablari "maqsad" bilim natija o'rtasida ziddiyat vujudga kelgan yoki fan oldida yangi tashkil etilgan tizim faoliyatini amaliy va nazariy jihatdan hal qilish talab qilinganda, muammo paydo bo'ladi. Mustaqillikkacha mavjud bo'lgan mamlakatimizdagi ta'lim tizimi jamiyatning ijtimoiy talabini va zaruriy maqsadini qondira olmadi. Shuning uchun yurtboshimiz ta'lim tizimini isloh qilish orqali jamiyatning butun hayotini qayta qurish vazifasini qo'ydi. Buning oqibatida ta'limning maqsad va vazifalari, shakllari, ta'lim muassasalari, turlari o'zgardi.
Ta'lim islohoti yangicha fikrlovchi, asrimizning shiddatli axborot oqimida to'g'ri yo'l topa oladigan, axborotlardan unumli, yosh avlod ta'lim-tarbiyasi, kasb-hunar o'rganishida foydalana oladigan, izlanuvchan, ijodkor pedagogni shakllantirish vazifasini ko'ndalang qilib qo'ydi. Bu ishning muhimligi shundaki, pedagogik tajriba ta'lim mazmuniga qanchalik yangilik kiritilmasin, qanchalik mukammal dasturlar, darsliklar va ta'lim standartlari yaratilmasin, ularni o'quv-tarbiya jarayoniga joriy qilish o'qituvchi shaxsi va pedagogik mahoratiga bo g'liq ekanligini ko'rsatdi.
O'qituvchining pedagogik malakasiuning birligi sifatida tushuniladi, pedagogik faoliyatni amalga oshirishga nazariy va amaliy tayyorgarlik zarur. Bu tushuncha zarur bilim va malakalarga egalik darajasini aks ettiradi. Professional kompetensiya bo'lajak o'qituvchining muvaffaqiyatli faoliyatining eng muhim shartlaridan biridir[8].
Zamonaviy pedagogik adabiyotlarda bu tushuncha turlicha izohlanadi:
- Pedagogning o'qitishning turli metodlari, didaktik metodlar, uslublar sohasidagi bilimi, o'quv jarayonida ularni qo'llash malakasi, bu jarayonda bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishningpsixologik mexanizmlarini bilishi;
- o'qituvchi shaxsining integrativ, ko'p bosqichli, kasbiy ahamiyatli tavsifi, o'qituvchilikkasbiga, bilim va ko'nikmalarni egallashgayagonayondashuv ifodasi;
- o'qituvchining ishbilarmonlik, shaxsiy va axloqiy fazilatlarining ajralmas xususiyati, metodik faoliyatning tizimli darajasini aks ettirishi;
- metodologik va metodik bilim, ko'nikma, tajriba, motivatsiya, qobiliyat va
252
umuman metodik va pedagogik faoliyatida ijodiy o'zini yaxlit namoyon qilishga tayyorlik.
Ushbu masala bo'yicha tadqiqotlarni tahlil qilish o'qituvchining metodik kompetentligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi:
- o'qituvchining pedagogik kompetentligining turlaridan biri hisoblanadi;
- o'qituvchining metodik faoliyatida kasbiy pedagogik faoliyat turlaridan biri sifatida o'zini namoyon qiladi;
- talabalarning o'qitish va tarbiyalashni amalga oshirish uchun uning nazariy va amaliy tayyorgarligi birligini bildiradi;
- umumpedagogik va metodik bilim, ko'nikma, tajriba va shaxsiy fazilatlar yig'indisiga asoslanadi.
Belgilangan holatlar o'qituvchining metodik kompetensiyasini pedagogik jarayon subyekti mehnatining integrativ xarakteristikasi sifatida ko'rib chiqishga asos bo'ladi; umumpedagogik va metodik bilimlar, ko'nikmalar, tajribava shaxsiy fazilatlar, samarali metodik faoliyatga tayyorlik va qobiliyatni aks ettiradi hamda talabalarni o'qitish va o'qitish sohasida yuqori ko'rsatkichlarga erishishni ta'minlaydi.
Kompetentli pedagogik ta'lim kasbiy rivojlanish traektoriyasiga muvofiq: tayanch bilimlarni shakllantirish o'qitish nazariyasi va metodikasi, pedagogika, psixologiyadan amaliy mashg'ulotlarda faoliyat usullarini qayta ishlash amaliyot o'tash (o'qitish nazariyasi va metodikasi bo'yicha pedagogik amaliyot va o'quv amaliyoti, kurs ishi va bitiruv malakaviy ishlarni tayyorlash) innovatsion va axborot kompetensiyalari bazasida kasbiy o'z-o'zini rivojlantirish (pedagogik amaliyot, ilmiy-tadqiqot ishlari davomida) amalga oshiriladi.
O'qituvchining metodik kompetensiyasini affektiv tarkibiy qismi asosini uning kasbiy qadriyatlar tashuvchisi sifatidagi shaxsiy pozitsiyasi; kognitiv tarkibiy qism kasbiy bilimlarni egallash (fanga oid, psixologik, pedagogik va metodik) ega bo'lishini anglatadi; faoliyatli tarkibiy qismi bo'lajak o'qituvchining ta'lim jarayonida «subyekt-subyekt» munosabatlarga tayyorligini belgilaydi.
Metodik kompetensiya tarkibiga kiritilgan ushbu tarkibiy qismning barchasi dialektik aloqada. Shu sababli, biron bir jihatni hisobga olmagan holda, «metodik kompetensiya» tushunchasining mazmunini ochib bo'lmaydi.
Bo'lajak mutaxassislarning kasbiy-pedagogik faoliyatga tayyorlashga oid ilmiy asoslab berilgan ma'lumotlar, kasbiy-pedagogik faoliyatga tayyorlashning pedagogik imkoniyatlari (metodik, faktik, tushunchaviy, empirik, nazariy) refleksiv yondashuv vositasida didaktik funksiyalarini tizimlashtirish asosida kengaytirilib o'tilgan. Kasbiy-pedagogik faoliyatga tayyorlashning mezonlari va darajalarini bo'lajak
253
o'qituvchilaming metodik kompetentligining shakllanganlik mezonlari (kasbiy bilim, ko'nikma va malakalarni egallash, pedagogik faoliyatga qadriyatli-motivatsion munosabatni tarkib toptirish) taklif etilgan metodlar, texnologiyalar hamda tadqiqot jarayonida ishlab chiqilgan dastur, model va tavsiyalar mazmunini takomillashtirishda foydalanishi bilan izohlanadi[7].
Shunday qilib, pedagogik kadrlar kasbiy mahoratini oshirish tizimining bosh maqsadi bo'lib, faqat o'qituvchi faoliyati va shaxsini takomillashtirish emas, balki unda jamiyatning ta'lim-tarbiyaga oshib borayotgan talablarini amalga oshirish bilan shaxsiy tayyorgarligi o'rtasida o'zaro mutanosiblikni shakllantirish muhim hisoblanadi.
References / Adabiyotlar
1. Ilm-fan yutuqlari - taraqqiyotning muhim omili: [O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Yangi yil arafasida - 2016-yil 30-dekabr kuni mamlakatimizning yetakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashdi] // Xalq so'zi. -2016. - 31 dek. - B.1. 2017.
2. Kovaleva T.M. Asosiy vakolatlar va ta'lim standartlari: Rossiya Ta'lim Akademiyasining Ta'lim falsafasi va nazariy pedagogika kafedrasida A.V.Xutorskiyning ma'ruzasi muhokamasi 2002-yil 23-aprel. - Eidos markazi
3. Gulboyev A.T. Pedagogik tashxis vositasida o'qituvchilar malakasini uzluksiz oshirish. - Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2019-y. - 112 b.
4. Zaripov K.Z. O'qituvchi faoliyati va shaxsini pedagogik tashxis asosida o'rganish. // Xalq ta'limi jurnali. 2012-y., 3-son. 83-87-betlar.
5. Ibragimov X.I., Zaripov K.Z. Uzluksiz ta'lim: boshqarish, ichki nazorat nazariy asoslari, shakl, metodlari va texnologiyasi. -T.: Fan, 2015-y. - 334 b.
6. Yo'ldoshev J.G'. Malaka oshirishning nazariy va metodologik asoslari. -T.: O'qituvchi, 2018-y. - 208 b.
7. Mardonov Sh.Q. Yangi ta'limiy qadriyatlar asosida pedagog kadr larni tayyorlash va malakasini oshirish. -T.: Fan, 2016-y. - 232 b.
8. Ochilov M. Muallim-qalb me'mori.-T.:O'qituvchi, 2011-y. - 431 b.
254
