24NOMUTAXASSISLIK TA'LIM YO'NALISHI TALABALARINING KIMYOVIY TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI
Muattarxon Tilavoldievna Akbarova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti katta o'qituvchisi m.akbarova@cspi.uz
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada nomutaxassislik ta'lim yo'nalishi talabalarining kimyoviy tafakkurini rivojlantirish doirasida ta'lim-tarbiya sifatini oshirish omillari, mavzulaming tarbiyaviy vazifalari bo'yicha fikrlar mujassamlashtirilgan va ular yuzasidan tavsiyalar berilgan.
Kalit so'zlar: ta'lim, tarbiya, kimyoviy jarayon, ta'lim jarayoni, uslub, usullar, ijodiy tafakkur, mustaqil fikrlash, mas 'uliyat.
ABSTRACT
This article summarizes the ideas about the factors of improving the quality of education, the educational tasks of the subjects in the framework of the development of chemical thinking of students of the profile educational direction and gives recommendations on them.
Keywords: education, upbringing, chemical process, educational process, style, methods, creative thinking, independent thinking, responsibility.
KIRISH
O'zbekiston Respublikasi o'z mustaqilligini qo'lga kiritib, jahonning rivojlangan davlatlari qatoridan o'zining munosib o'rnini egallashi sari dadil qadamlar bilan ilgarilab borar ekan, shubhasiz, shu mustaqillikka va uning porloq istiqbolini ta'minlovchi inson omillarining ahamiyati tobora ortib boraveradi. Shuning uchun ham, mustaqilligimizning ilk damlaridanoq, respublikamiz hukumati tomonidan mutaxassislar tayyorlash, yoshlarga tegishli ta'lim-tarbiya berish masalalariga alohida e'tibor berib kelinmoqda. Jumladan, 2019-yil 8-oktabrdagi №PF-5847-sonli Ozbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risda Prezident farmoni, 2020-yil 12-avgustdagi PQ-4805-son "Kimyo va biologiya yonalishlarida uzluksiz ta'lim sifatini va ilm-fan natijadorligini oshirish chora-tadbirlari to g risida"gi Prezident qarorini qabul qilinishi va ularni hayotga tatbiq etish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar mutaxassislarning kasbiy
June, 2023
60
bilimlarini egallashdagi tayyorgarligini tubdan yaxshilashni talab etadi [1].
Talabalarning kimyoviy tafakkurining xususiyatlari mintaqa sharoitida universitet va turli xil maktablar o'rtasidagi integratsiya aloqalarini kengaytirish, universitet fanini qayta ko'rib chiqish va kengaytirish orqali universitetlarning innovatsion siyosatini rivojlantirishning zarur sharti sifatida ochib berilgan. ilmiy faoliyat doirasi. Talabalarning kimyoviy tafakkurini rivojlantirishda kimyo o'qituvchisining o'rni ko'rsatilgan.
Mamlakatimizda kimyo o'qituvchisi zimmasiga alohida mas'uliyat yuklanadi, chunki oliygoh, viloyat va natijada O'zbekistonning kelajagi uning sifatli ishlashiga bog'liq. Unga talaba shaxsini shakllantirish ishonib topshirilgan. Bu vazifaga munosib bo'lish uchun o'qituvchining o'zi so'zning oliy ma'nosidagi shaxs bo'lishi, ilmiy-texnik dunyoqarashi keng bo'lishi kerak. Bu maqola juda muhim. Kimyo fani o'qituvchisi birinchi navbatda kelajak insonining dunyoqarashini, ilmiy-texnikaviy dunyoqarashini shakllantiradi. Shuning uchun u o'z vaqtidan oldinroq bo'lishga intilishi kerak. Kimyo o'qituvchisi mintaqada talab qilinadigan kasb, shuning uchun u kimyo fanlari, kimyo muhandisligi va texnologiyalari sohasida professional bo'lishi kerak. Biroq, boshqa kimyogarlardan farqli o'laroq, unga faqat kimyoni bilish va kimyoviy bilim va ko'nikmalarga ega bo'lish etarli emas. O'qitishni sifatli o'tkazish uchun har xil yoshdagi o'z psixologiyasining rivojlanish xususiyatlarini yaxshi bilishi, o'qitishning metod va usullarini yaxshi bilishi, innovatsion texnologiyalarni bilishi, o'quv maqsadlarini tasavvur qilishi hamda ularga erishish yo'llari va vositalarini bilishi kerak. Talabalarni bilim olishga jalb qilish, ularni olg'a harakatlantirishdir. Bu esa pedagog va talabalarni (o'zaro) birgalikdagi mehnatga jalb qiladi [2].
ADABIYOTLAR TAHLILI
Respublikamizda amalga oshirilayotgan ta'lim islohotlari jamiyatimiz kelajagi uchun mas'ul barkamol shaxslarni voyaga yetkazishni nazarda tutadi. Ushbu muammoni hal etishda kimyo ta'limining ham oz o'rni bor. Shuni inobatga olgan holda yangi O'zbekistonni qurish borasidagi uzluksiz say harakatlarning bir qismi sifatida mamlakatimizda kimyo sohasini rivojlantirish, ushbu yo'nalishda ta'lim sifati va ilm-fan natijadorligini oshirish bo'yicha davlat dasturining ustuvor vazifalari ijrosini ta'minlash uchun tegishli yol xaritalari ishlab chiqilgan bo'lib, ushbu yo'l xaritalari asosida izchil ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Oliy o'quv yurtlarida kimyo fanini o'qitish yildan-yilga yaxshilanib bormoqda [3]. Zero, yoshlarimizni kimyo fani bo'yicha chuqur o' qitish hududlarda yangidan-yangi ishlab chiqarish korxonalarini barpo etish, yuqori qo'shilgan qiymat yaratadigan farmatsevtika, neft, gaz, kimyo, tog'-kon,
June, 2023
61
oziq-ovqat sanoati tarmoqlarini jadal rivojlantirishga turtki beradi hamda pirovardida xalqimiz turmush sharoiti va daromadlarini oshirishga puxta zamin hozirlaydi. Ta'lim jarayoni bu - o'quv masalalarining maqsadli ketma-ket almashinuvi va ta'limning barcha elementlari ta'lim oluvchilarning ijtimoiy tajriba mazmunini o'zlashtirish faoliyati natijasida ularning xususiyatlarini shakllantirishga yo'naltirilgan o'zgarishidir .
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Kimyo o'qituvchisi o'quvchilarni kimyo fanining asoslari bo'yicha bilimlar bilan qurollantiradi, tafakkurini, qobiliyatini rivojlantiradi, ilmiy-texnika dunyoqarashini shakllantiradi. Zamonaviy kimyo o'qituvchisining ishi ko'plab yondashuv va usullardan foydalanadi, biz ulardan ba'zilarini qayd etamiz. Tushunchalarni ishlab chiqish g'oyalarida, o'quv jarayonining turli tomonlarini o'zaro bog'lashda, ichki qarama-qarshiliklarni aniqlashda o'zini namoyon qiladigan umumiy dialektik metod, uning yechimi asosida muammoli ta'lim quriladi. Bu usul ham metodika mazmunini takomillashtirishning asosi hisoblanadi.
TAHLILLAR VA NATIJALAR
O'qitish mazmunini tahlil qilishda keng qo'llaniladigan tizimli-strukturaviy yondashuv tizimning tarkibiy elementlarini ajratib olishga, ular o'rtasida aloqalarni o'rnatishga, ularning funktsiyalarini aniqlashga va o'zaro integratsiyaga yordam beradi. Yangii ta'limda o'rganilayotgan ob'ekt mohiyati hayotiy misollar bilan bog'langan holda izohlanadi, ma'ruzachi organilayotgan obyektning mazmunini misol va xilma -xil ko'rgazmali qurollardan foydalanib to'liq ochib beradi. Izohli-illyustrativ ta'limda ma'ruzachi faktlarni ozi bayon qilib beradi, ularni tahlil qiladi va yangi tushunchalarning mohiyatini tushuntiradi, qoida va qonunlarni ozi ta'riflaydi. Bu ta'lim usuli bugungi kun ta'lim jarayonida an'anaviy qollaniladigan usuldir. Bugungi kun globallashuv jarayonida ushbu usullarning natijadorligi, sifatli kadrlar tayyorlash samaradorligiga javob bermayotganligi ayni haqiqat. Ta'lim jarayoni yosh avlodni hayotga tayyorlashning asosiy va eng samarali vositasi. Shu bilan birga, u ishlab chiqarish, texnika, boshqaruv sohasida insoniyat tajribasini oqilona o'zlashtirishda katta ahamiyatga ega. Tegishli yo'nalishda hozirgi zamon talablariga javob beradigan, dunyo mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda, uchunchi renessans namoyondalarini shakllantirishda qomusiy olim bo'lgan al-Farobiy, ibn Sino, Beruniy kabi dunyo tan olgan allomalarimizning hayotini dasturil amal qilgan holda, yoshlarimizga berilayotgan bilimni fan va tarbiya uyg'unligida
June, 2023
62
izchil olib borishimiz maqsadga muvofiq. Ta'lim-tarbiya sifatini oshirishning asosiy omili professor-o'qituvchi va ta'lim oluvchining ta'lim jarayonidagi va tadqiqot ishlaridagi o zaro munosabati, o'zaro aloqasidir. Professor-o'qituvchi faqat axborot uzatuvchi emas, balki tashkilotchi, rahbar, maslahatchi bo'lishi, ilmiy metodlar bilan qurollanib, ta'lim jarayoni qonuniyatlari va mexanizmlarini chuqur anglab, uni boshqarishi lozim. Tabiiy fanlar ham talabalarning aql-idrokini shakllantiradi, tafakkur doirasini kengaytiradi. Shuning uchun ularning tarbiyaviy ahamiyatini inkor etib bo'lmaydi. Kimyo fanini o'qitish jarayonida, talabalarning nafaqat kimyoviy bilimlarini oshirib qolmasdan, balki ularning ongiga, xulqiga, faoliyatiga har tomonlama ta'sir etiladi. Zero ta'lim jarayonida talaba shaxsini bilish, ularning qiziqishlari, faolligi, mehnatsevarligi va tashabbuskorligi orqali kuzatiladi. Shularni nazarda tutgan holda professor-o'qituvchilar darsning tarbiyaviy vazifalarini talaba shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga qaratishi lozim. O'quv materialiga bog'liq ravishda tarbiyaviy vazifalarning ushbu turlariga egamiz; ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; atrof-muhitga estetik munosabatda bo'lishni shakllantirish; irodalilikni shakllantirish, jismoniy rivojlantirish, sog'liqni saqlash va mustahkamlash, jamoatchilik munosabatlarini, guruhda va jamoada o'zini tutabilishni shakllantirish va boshqalar. Darsning tarbiyaviy vazifasini amalga oshirishda o'quv materiali talabaning ma'naviy rivojlanish vositasi bo lishiga erishish muhumdir. Dars talabaning dunyodagi ma'naviy boyliklarni anglashi va egallashiga yordam berishi lozim. Dars talabada qanchalik kuchli taassurot uyg'otsa uning tarbiyaviy samarasi shunchalik yuqori bo'ladi. Talabalarda shakllanadigan shaxsiy sifatlarning asoslari o' quv faoliyatida talabalar orasida yuzaga keladigan munosabatlar asosida tug'iladi. Shu sababli talabalarda hamjihatlik hissini, dostona ozaro yordamni shakllantirish bilan bogliq bolgan tarbiyaviy vazifa turi muhimdir. Bir-biri bilan hamkorlikda olamni bilishga talabalarni orgatish, bu ishni har bir darsning mazmuniga aylantirish hozirgi zamon ta'limining maqsadlaridan biridir. Darsda talabalarning birgalikda ishlashlariga alohida sharoit yaratishga ahamiyat qaratish kerak. Kimyoviy reaksiyalarni amalga oshirishda, mustaqil ta'limlarni bajarishda talabalar uchun oz tengdoshlari bilan hamkorlikda ishlashlariga e'tibor qaratish, ularda mehnat madaniyati, xususan ozaro hurmat va birdamlik ruhini shakllantirish muhim masaladir. Yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish dars samaradorligini oshirishda ijobiy natijalar beradi [4].
XULOSALAR
Talaba yoshlarni ma'naviy shakllantirishga erishishga alohida e'tibor berish samarali natijalarga olib keladi, bu borada:
June, 2023
63
har bir mashgulotda oquv fani xarakteridan kelib chiqqan holda ta'limiy-tarbiyaviy rivojlantiruvchanlik xususiyatlarini kompleks hal etishga erishish, ta'lim-tarbiya birligini taminlash orqali o quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish; ta'lim-tarbiya mazmuni shakl, usul va vositalariga milliy ma'naviy ruh berish va bu o rinda har bir fanda o rganiladigan mavzuning imkoniyatlaridan samarali foydalanish; ta'lim va tarbiyaning noan'anaviy shakl, usul va vositalarini oz ornida amaliyotga joriy etish; fanlararo, mavzulararo, yaniy kimyoning barcha fanlar bilan aloqasidan tashqari, o'z nomiga ega bo'lgan fanlarning tarmoqlari ham mavjud bo'lib, ular kimyoning boshqa sohalar bilan bog'lanishidir [5]. Kimyo fanining mohiyat, uningboshqa fanlar bilan bogliqligi [6].
Ta'lim va tarbiya barcha tarixiy davrlarda butun insoniyat taraqqiyotiga xos muhim muammo bolgan. Uning umuminsoniy jihatlari bilan birga oziga xos milliy tomonlari ham bordir. Ta'lim hamda tarbiya ishlari borasidagi hozirgi dolzarb vazifalar mazmuni jihatidan nihoyatda kengdir. Bu boradagi barcha muammolarni bir maqola doirasida batafsil yoritib berishning imkoni yo q albatta. Yuqoridagi qayd etib o'tilgan fikrlarni inobatga oladigan bo'sak: kimyo fanidan ijodiy tafakkurni hamda ma'naviy dunyoqarashni shakllantrish jarayonida shunday usulni tanlash lozimki, u mavjud bo'lgan barcha ilmiy-uslubiy yondoshuvlarning hamma afzallik tomonlarini ozida mujassamlashtirib, ta'lim va tarbiya maqsadiga yuqori darajada javob bersin.
REFERENCES
1. "Kimyo va biologiya yonalishlarida uzluksiz ta'lim sifatini va ilm-fan natijadorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida" PQ 2020-yil 12-avgustdagi 4805-sonli qarori.
2. Акбарова М.Т. Физика йуналиши талабаларига кимё фанини утишда "Атом тузилиши" мавзусини семинар машгулотида глоссарий тренинг методи асосида утиш. b.82-85. https://scienceweb.uz/publication/2061
3. Akbarova M.T. "Kimyo fanining fanlararo aloqadorligi" b.196-199. https://www.conferencea.org/index.php/conferences/article/view/852/806
4. Акбарова М.Т. "Кимё" курсининг дидактик материаллари нокимёвий таълим йуналишлари мисолида (Academic Research in Educational Sciences, ISSN 21811385 (Impact Factor: 5,723).-Uzbekistan, 2021. Vol.2, №6. P.736-740.). https://cyberleninka.ru/article/n/kimyo-kursining-didaktik-materiallari-nokimyoviy-talim-y-nalishlari-misolida
5. Akbarova M.T. "Kimyo" kursini o'qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullari" "Academic
June, 2023
64
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,9б7 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: б,1
research in educational sciences (ARES)" jurnali (O'zbekiston) Volume 3 | Issue 5 | 2022. ISSN: 2181-1385 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12. DOI: 10.24412/2181-1385-
http://ares.uz/storage/app/uploads/public/629/a16/ce9/629a16ce9810b147938999.pdf
6. Акбарова М.Т. "Нокимёвий таълим йуналишларида "Кимё" фанининг узига хос жихдтлари" (Academic Research in Educational Sciences, ISSN 2181-1385 (Impact Factor: 5,723). - Uzbekistan, 2022. - Vol.3, - №5. - P.1271-1275), https://cyberleninka.ru/article/n/nokimyoviy-talim-y-nalishlarida-kimyo-fanining-ziga-hos-zhi-atlari,
7. Maktab va hayot. Ilmiy-metodik jurnal. -Toshkent. - "Reliable print" MCHJ. -2010.-№4. b.3
8. Uzluksiz ta'lim. Ilmiy-uslubiy jurnal.-Toshkent.-Sharq.-2009.-№4. b.51-52
9. Yo'ldoshev J.G'., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari./Toshkent: O'qituvchi, 2004. b.246-250.
10. U.M.Norqulov, H.A.Nasimov, E.A.Ruziyev, I. Ruziyev., Kimyo fanini o'qitishda qo'llaniladigan innovatsion texnologiyalar. Uslubiy qo'llanma, Samarqand.: SamDU, 2019. b.160-178.
2022-5-852-859
SJIF:
5,7|UIF:
6,1.,
June, 2023
