CC BY
7
07.00.10.ТАЪРИХИ ИЛМ ВА ТЕХНИКА О7.ОО.1О.ИСТОРИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ 07.00.10. HISTORY OF SCIENCE AND TECNOLOGY УДК 269.747 001.25 (575. 3)
ББК 63,3 (03)
\
НАЗАРИЯИ ЦАБУЛ НАМУДАНИ ШИКАНЦА БИДУНИ ИНТИМОМ
ТЕОРИЯ ПРИНЯТИЯ СТРАДАНИЯ БЕЗ
ВОЗМЕЗДИЯ
THEORY OF SUFFERING ACCEPTANCE WITHOUT REFUNDS
Вожахои калиди: дарду алам (цазо), зоуиди тауаммул, шиканца
Дар мацола зимни андешауои ахлоции мутафаккирони форсу тоцик зиддиятуои байни воцеияти реали (уасти) ва боис гаштан мавриди баусу барраси царор гирифтааст. К,айд гардидааст, ки уарчанд инсон зери низом ва гощои волои ахлоци рушд ва такомул меёбад, уамон андоза номукаммал будани цомеаи инсони ва азоби рууи кашидани худи инсон ба мушоуида мерасад. Зикр шудааст, ки инсон тамоми уаёти худро барои бартараф намудани ин зиддият равона менамояд ва уастии худро пурра ба аъмоли наку воциб мегардонад ва худ аз он гизо ва нафосати маънави мегирад.
Гуфта шудааст, ки барои инсон уаловати волотарин ин сацда ба Яздони пок аст. Агар инсон ба Х,ац Таъоло комилан мутеъ ва вафодор бошад, уамагуна касофи аз у дур мемонад дар тацозо бо инсонуои дигар.
Хулоса мешавад, ки агар инсон ба тамоми талаботи цомеаи мусалмони итоат намояд, хостауои худро маудуд карда, тоцатпазириро пеша намуда, рууияи худро тарбия созид,дар табиати инсон фаъолияти накукори рушд меёбад ва ин уолат инсонро ба тауаммули цабр бидуни цасос водор менамояд.
Ключевые слова: страдания, духовность, человек, Бог, Всевышний, мудрость, терпения, боль, заблуждения, насилие
В статье на основе этических идей таджикских мыслителей анализируются противоречия между бытием и долженствованием. Указывается, что человек, чем больше образовывает себя в духе морального закона, в рамках этической концепции, тем более страдает духовно от несовершенства человеческой общины и самого себя, вследствие этого он посвящает свою жизнь разрешению этого нравственного противоречия и полностью материализует себя на добрых делах, получая от этого моральное наслаждение.
Также в статье отмечается, что, для человека высшим наслаждением является поклонение Богу, при полное подчинении и покорности Всевышнему, он отстраняется от неугодных дел, зла по отношению к другим. Подчеркивается что соблюдая и тогда он подчиняется всем требования мусульманской общины, человек ограничивает собственные потребности, проявляет терпение, воспитывает свой характера. развивает добродетель что приводит к уменьшению насилии.
Keywords: suffering, spirituality, human-being, God, the Almighty, wisdom, patience, pain, delusions, violence.
Designing on the premise of the Tajik thinkers" ethical ideas, the author analyzes the contradictions between being and ought. A man more educates himself in the spirit of moral law, within the framework of an ethical concept, more suffers spiritually from the imperfections of the human community and
51
Усанов Равшан Тураевич, дотсенти кафедраи сиёсатшиносй ва фаруангшиносии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Цумуурии Тоцикистон, шаури Хуцанд)
Усанов Равшан Тураявич, доцент кафедры политологии и культурологии Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, город Худжанд). E-MAIL: ravshan-usanov@mail. ru
Usanov Ravshan Turaevich, Associate Professor of the department of politology and culture studies under Khujand State University named after B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-MAIL: ravshan-usanov@mail.ru
(порсои), инсон, Оллоу, Офаридгор, хирадманди,
herself/himself. At the same time, he devotes his life to resolve this moral contradiction and materializes himself in good deeds, deriving from this moral pleasure completely.
As well as, the article speaks about for a human-being the supreme pleasure is worship to God. If human-being shows complete obedience and submission to the Almighty, then any undesirable deeds, evil in relation to others, will be removed from people. Then he obeys all the requirements of the Muslim community, limits his own needs, shows patience, fosters his moral character. A human-being develops virtuous activities and he leads to a decrease in violence.
Пеш аз он ки мафхуми азобу шиканча мавриди баррасй карор дода, чойгохи онро дар эчодиёти олимони асримиёнагии форсу-точик ба назари мо, бояд мафхумхои азобу шиканчаро маънидод кунем. Дар фарханги сохавии «Лугати этика»дар робита ба ранчу озор зикр гардидааст: «Азобу шиканча - полати давраи мутаасири инсон дар раванди полати чисмонй ва авзои рух,й мебошад. Азобу шиканчаи маънавию ахлокй гуногун сурат мегиранд ва шиддату будрони ин долат ба худкушй оварда мерасонад (1, 338-339).
Азобу шиканча чунин шароити рудии инфиродиест, ки полати дутарафаи азоби рухй ва дамчисмониро ифода менамояд. Бинобар ин, вобаста аз он кадоме аз мухити хаётии одамон ба он таъсир мерасонад, ба халалдор намудани кайфияти онхо сабаб мегардад, ба фикри мо мумкин аст холати сеюмро, ки азоби рухй аст, шомил намудан мумкин аст.
Бояд кайд намуд, ки азоби чисмонии одамон дам чун шиканчаи рухй ва маънавй тасниф мегардад. Инсон онро хдмчун мавчудияти аклй ва ичтимой кисман чунхастии рухияи вокей эхсос мекунад. Инсон аз руи аклу ирода ва донишу маърифат доштанаш аз хайвон тафовут дорад ва ин нук;та бордо дар афкори бузургони точику форси асрхои миёна ёдоварй гардидааст. Барои исботи фикрхои болой ба осори файласуфони машхур Форобй ё Ибни Сино назар намудан мумкин аст, ки инсонро яке аз мавчудоти нодир ва боакл дар чамъият эътироф кардаанд.
Тахлилу баррасии афкори олимони номии дар боло зикргардида доир ба ин мавзуъ нишон медихад, ки бесарусомониву пастфитратй, азобу шиканча ва хаёти ноосудаи одамй хамеша ба одамон маълум буд. Хдмчунин таърихи инсоният, асосан таърихи асрхои миёнаи Шарки наздик ва миёна аз зуроварй, авбошй, чанги байнихамдигарй, азобу тарс ва шиканча нисбат ба хушбахтиву оромй зиёдтар ба чашм мерасид. Сабабхои асосии инро
мутафаккирон дар худи одамон медиданд. Яъне, дар акли онхо костагй дида мешуд, сахтгирй ва азобдихиро меписандиданд, аз шиканчаву азоб додани хеш лаззат мебурданд ва монанди инхо. Ин ё он сифатхои хуби маърифату ахлоки инсонхоро ба назар гирифта, мутафаккирони форсу точики асримиёнагй ба хулосае меоянд, ки харчанд симои одамон гуногун аст, вале дар бештари одамон сифати дар боло кайдгардида дамчун дида мешавад, ба мисли зуроварй, тарсонидан, азобдихй ва монанди инхо.
Инсондо дар масири таърихи дастиашон, аз доираи одобу ахлок баромада, шаклхои гуногуни зуроварй, азобдихй, шиканча, гуломй, хабс ва монанди инхоро фикр карда баромадаанд. Махсусан, гаразу тамаъ, водима, дахшат, вахшат ва бадахлокй, беадабии одамон зуроварй, азобдихй, шиканча, гуломиро ба вучуд овардааст.
Аз ин ру, одамон бояд барои хислату рафтори худро дуруст намудан кушиш намоянд ва аз рохи бад рафтан канорагирй кунанд, беаклиро пеша нанамоянд, ахлоки хайвониро, ки бешуурона дар ондо сурат мегирад, ба худ рох надиханд. Аз хамин лихоз, бояд зикр кард, ки инсон тавассути аклу дониш ва савод ба инкишофи акли хеш мусоидат менамояд ва корхои гайриинсониро ба хамон шарт ба ичро намерасонад, ки худро бо маърифат ошно гардонад. Гохо инро начобат, олихимматй, чавонмардй, хоксорй, дарёдилй, окилй, дурандешй, хирадмандй, сабру тахаммул меноманд» (2, 165).
Чуноне ки дар боло кайд гардид, хирад барои инсонро ба сабру тахаммул равона кардан замина мегардад ва дар ин радиф ба куллахои баланди маърифату фарханг мерасонад. Мохияти сабру тахаммул дар он ифода меёбад, ки хар як кору амали пешомадаро бояд бо адолату рисолат ичро намуд ва дар ин чо набояд ба зуроварй ва фишор род дод. Сабр,-ба акидаи Ибни Сино - ин воситаест, ки инсон дар хама холат худро ба даст гирифта тавонад, ба суханхои гайримукаррарй тоб оварда тавонад, дар вакти фишори нафари дуюм истодагарй кунад, суханхоро бештар ботахаммул гуш кунад (2, 165).
Доир ба сипарй намудани азобу шиканча ин мутафаккир баён мекунад, ки инсон набояд дар сурати чизеро аз даст додан сахт гамгин бошад. Дар ^уръон омадааст: «Барои он ки шумо гамгин набошед бояд шукргузор бошед ва набояд хурсанд шуд, ки ба шумо насиб кард (LVII, 23). Чуноне ки мебинем ахлоки хамидаи инсонй шароити интихоби тафаккури объективиро дорост. Дар ин чо таъсири амал аз субъект вобастагй надорад ва дар худ
натичаи холати объективиро зохир менамояд, ки дар он шароити интихоб вучуд надорад, таъсири мазкур ба бахогузории ахлок вочиб нест, яъне берун аз ахлок аст. Дар ин маънй интихоби озод, шароити хатмй заминаи ахлок мебошад. Вобаста ба гуфтахои болой зохиран одамон интихоб менамояд, таъсири муайянро дарк мекунад, аммо бо рохи осонтар онро чустучу мекунанд. Дар холати мазкур худ бо таъсиррасонии зохирй инсон аз руи манфиат бо пешниход намудан ба касе аз интихоб саркашй менамояд. Дар ин сабру тахаммули инсон зохир мегардад.
Асосан, дард бо сабр токатпазир шуда метавонад. Дард, багоят азияти сахт ба шумор меравад. Дард метавонад комилан ошубу балворо ба сар орад. Бо вучуди ин, имкони ислох даровардан ба бад ёфт мегардад, вале ба одами бадкирдор на. Дард баданро хароб мекунад, барои боз хам дарднок шудан парчами худро баландтар мебардорад «Инсон, албатта, наметавонад бовар кунад, ки бо иродааш хешро ба газаб гирифтор менамояд, ба дигарон дардро раво мебинад, барои аз дард халос шудан неруи бузургеро интизор мегардад, ки барои хамаи ин сабру токат зарур аст. Аз ин ру, дар таркиби он бояд катъият вучуд дошта бошад. Х,атто агар кувваи худро инсон дучанд сарф кунад хам ба мисли пешина бокй мемонад, ба хар холат сабру токат бояд рохандозй гардад» (3, 27).
Х,амин тавр, инсон тавассути дард ва ранчу азоб мефахмад, ки вай бояд онро «чашад», мачбур аст, ки он рохро тай намояд, ва дар ин холат сабри хакикй ба вучуд меояд. Барои он ки азобу дард танхо ба он шахсоне, ки иродаи мустахкам доранд голиб омада наметавонад ва боварии шахсро барои истодагарй намудан алайди дард дучанд мегардонад, ки дар худи инсон мафхумхои зерин «хама чиз дар дунё аз он вобаста аст», «хама чиз зебо ва ачиб» пайдо мегарданд. Мухимтар аз он, дарду ранч боварии ботилро барбод медихад, ки муваффакиятдои мо ба худи мо тааллук доранд. Муваффакият инсонро ба чунин хурсандии том оварда мерасонад, ки ба у фаъолияти ахлокй ба вучуд меояд ва бо хамин дарку хиссиёти баланд индивид ба хурсандии барзиёд мерасад ва мохияти инсонии тафакуури худро ба корхои нек кардан равона месозад. Аз ин ру, моралистон (носехон)-и форсу точики асримиёнагй дар хамбастагии мохияти азоби рухии одамон ва кисмати низомхои ахлокию касбии хеш аз пайдо шудани азоби рухиро дар дохили худи одам кайд намудаанд.
Бо азоби рухи кашидан ва мухолифатро байни мавчудот ва зарурият дарк намудан, инсон ба тараххум меояд, яъне ранч кашидан аз чониби дигарон инсонро водор менамояд, ки каси дигарро азобу шиканча надихад ва кушиши ба он ёрй доданро ба рох монад. Ин ба фикри носехон ва мутафаккиро як рохест, ки тавассути аз каси дигар ранч дидан инсон ба азобу ранч ру ба ру гашт ва он кореро, ки ба у раво диданд, акнун шахси чабрдида намехохад, ки чунин вазъиятро ба сари ин ё инсон амалй гардонад. Маколи халк ба хотир меояд, ки гуфтаанд: Сузанро ба худ зан, агар чонат дард накунад ба каси дигар зан. Аз гуфтахои болой аён аст, ки дар хакикат сухан дар бораи он касоне меравад, ки аз чониби якдигар азобу ранч дидаанд, яке дигареро ба ранч кашидан водор кардааст, ба фикри як нафарро хору залил кардан ба ин рох рафтаанд ё сабабхои дигаре, ки азобу укубат сурат гирифтааст. Аз хамин сабаб, азоби рухй, чисмонй аз чониби дигарон дар хамон вакт ба гунаи чабрдида махсуб меёбад, ки дар хакикат ба хотири зарари чисмонй ва рухй расонидан равона гардидааст, харчанд инсон дар ин вокеа гунахкор аст, ё худи у шахси якумро водор намудааст, ё ин ки вокеаи нохуши хусусиро доро аст.
Гайр аз акидахои болой мутафаккирони форсу-точики асримиёнагй ба хулосае омадаанд, ки на танхо азоби рухию чисмонй тачрибаи илмии фанни фалсафа шуда метавонад. Бо вучуди ин, азобу шиканча барои онхо танхо хамчун коидаи маърифату ахлок, балки конуни ахлок бояд бошад, ки максади шахсии маърифату ахлокро дар худ доро нест. Аммо дарки азобу ранч иштирокчиёнро дар иттиходияхои гуногун мумкин аст сарчамъ намояд.
Гамхорй ва тараххум, ба пуррагй, худ ба худ ба максад мувофик набудан дар он зохир мегардад, ки дар конуни ахлок, кисман бо принсипи миннатдорй дар муносибати ахлоку маърифат бетафовут сурат гирифтааст ва танхо ба истиснои мазкур - максади маърифату ахлоки онхо ба гунаи бомаърифат ва бемаърифат сурат гирифтааст. Бояд кайд кард, ки ба фикри мо, тараххум дар худ танхо коидахои маърифату ахлокро зохир намудааст. Ин танхо дар хамон холат ба вучуд меояд, ки миннатдории дучониба ба амал ояд, дар он вакт чорй мегардад, ки коидахои ахлоку одоб ва маърифат риоя гардад ва ухдадории миннатдор будан дар хар як нафар мушохида гардад.
Зикр бояд кард, ки тараддум дамчун коидаи ахлоку маърифат маддудият ва истисно шинохта шудааст. Годо дар дамаи долатдо инсон наметавонад эдсосоти мазкурро бо баъзе дарачадояш дар худ тачриба намояд.
Бо тадлил намудани муаммодои мазкур мутафаккирони форсй-точикии асримиёнагй ба чунин хулоса меоянд, ки агар кори инсон ба хубй пеш равад, гумон аст, ки у тараддумро пеша кунад ё ин ки Худоро ба хотир оварад. Дар дакикат, агар кори бештари одамон ру ба тараккй нидад, на тандо ондо Худовандро ёд мекунанд, датто наздикон ва пайвандони худро ба хотир намеоранд. Ин чо «ба ёрй» дард ва радм дозир мегарданд, ки осудадолии ондоро ба шикаст дучор гардонад ва осудадолиро бо некй намудан ба мардум омузонад. Вобаста ба ин, мутафаккирон сабаби инро дар он медонанд, ки дар вакти ба сар омадани вазнинй ба хотири инсондо омадани радму шафкатро баён намудаанд. Ирода ба таври вокей эчодй ва дакикй мегардад, ки у ба Худо итоат кунад. Бо ин муносибати вокей таваккул кардан ба Худо, яъне «амали худро ба Худо вогузор кардан» мудаббати дакикии хешро ба Худо нишон медиданд. Ин аст мудаббат ба Парвардигор. Мудаббату фидокорй ба Парвардигор ба инсон хурсандиву нишот меоварад ва дар пешомаде, ки ба инсон насиб мегардад он амри Худованд аст, датто дарду азоб дам. Доир ба мудаббату хурсандй ва лаззат Ибн-ал-Ч,авзй таърихи ачиберо аз «Хазинаи подшод» дикоя мекунад: «Касе дар худ канизаке дошт, ки уро бисёр дуст медошт. Яке аз руздо канизак бемор гашт ва у барои канизак таоми шифобахш тайёр намуданро карор дод. Дар вакти омехта кардани мадсулот маъшукаи у ба нолиш даромад ва у нохост кошукро шикаст, аммо бехудона омехта карданро то фуру рехтани ангуштон давом дод. У дардро барои он дис накард, ки дастии у бо мудаббат пур буд» (4, 68-69).
Маслидати ал-Ч,авзй ба хонандагон чунин аст: Худовандро бояд аз тадти дил дуст дошт, то ки азобу дард дам касро ба хурсандй мерасонад.
Ба фикри мо, дар акидаву афкори ниёгон оид ба воситаи ранчу азоб худро радонидан дикмат аст. Дар вокеъ, инро фикр намуда, бояд ду чизро ба хотир овард, якум, дард-тандо маркази системадо, ки дар он боз тараддум ва тарс дохил мешавад. Маълум аст, ки тарс ва тараддум орзу, умед, шафкатро рушд медидад: «Дониш - ин боиси пайдо гардидани имконият мегардад, вазъият ба таъсири амал шароит фародам меоварад ва дар сеи ондо дар якчоягй умеду орзуро ба вучуд меоранд» (5, 188-189).
Эдтимол, имтидон ба охир намерасад, то он ки дар инсон умеду орзу пайдо нагардад, то он ки Худованд онро тагйир надидад ё ин ки набинад, онро тагйир додан нашояд. Сарфи назар аз ин, азобу шиканча ба инсон ато карда нашудааст, эдтимол дар олам тандо зарар нарасонидан мудим арзёбй мегардад. Гумродй, фикри бад дигар намуддои бадиро ба вучуд меорад. Гунод гунодро тавлид менамояд. Х,ам азоб, дам гумродй ва дам гунод метавонад такрор гардад, агар сабабдо такрор гардад. Аммо азоб зиёд намешавад, бадиро ба вучуд намеорад. Агар азоб гузашт, вай гузашта рафт ва чойи уро сабукй гирифт. Бо ислод намудани камбудидо инсон бояд на тандо одат ё сабабро барканор намояд, балки фикрро тоза кунад: бо гунодро шустан инсон бояд вазифадор аст, ки пушаймон шавад ва тавба кунад. Инсон бояд тагйир ёбад, ахлоки худро дигар кунад, вагарна боз ба гунод ва хато мепечад. Кадом вакт ба азобу ранч ба итмом мерасад, ин чо ислод ё тагйирёбй зарурат нест. Гумродй сироят мегардад, гунод ба игво хидмат мекунад ва якеро ба фалокати садлангорй ва дигареро ба маззамату сарзаниш ва газаб гирифтор менамояд.
Ба акидаи мутафаккирони асримиёнагии форсу-точики агар азобу ранч ба пеш ояд ва аз он дар канор монда нашавад, ин чо чавонмардй ёрии амалии хешро мерасонад. Вай рафтор ва тарди рудии одамро тачассум менамояд, ки тавассути часурй, мардонагй ва дисси ба худ боварй доштан амалй мегардад (6, 59). Аз тарафи дигар, бештар мудаббати Худованд дам дар азоб, дам дар дард ва дам хурсандй эдсос мегардад.
Х,амин тавр, метавон ба хулосае омад, ки азобу ранч дар шарду тафсири мутафаккирони форсй-точикии асримиёнагй худ аз худ эдсосоти бад ва ногувор ба вучуд наомадааст. Х,арчанд, азобу ранч бо меъёрдои гуногун инсонро ба газаб меоварад ва ба монанди лаззат он рудро кодиш медидад, вале вай боз зиёдтар мегардад. Набояд газабро додисаи мусбат арзёбй намуд, бояд онро дамеша аз худ дур намуд. Газаб ба инсон пушаймонидо меоварад. Барои газабро наовардан аз сабру тадаммул бояд пеша кард. Дар долати сабру токатро пеш гирифтан газаб асло падидор находад шуд. Худбадодидй ва газабро дамеша бояд аз худ дур намуд. Бояд донист, ки зебогии инсон дар рудияи тарди ва дохилии он дамеша зудур карда бошад. Тандо бо мудаббат ва самимият инсон метавонад зебогиии дохилй ва берунии хешро нишон дода бошад. Мо бояд шукргузор бошем, ки Парвардигор дар дохили махлукот моро зеботарин махлук офарид. Мудаббат ба Худоро
дошта бошем, ки ин мудаббат худ аз худ ба бандагони Худо дам мерасад. Азобу ранд ин як чизе аст, ки барои инсон офарида нашудааст.То имконият даст аз он одат бояд бипардезем ва канорачуй намоем.
Х,амин тавр, азоби рудй, ки яке аз сабабдои бадбахтидои мардум мегардад, нашояд дар чамъияти мо родандозй гардад. Тандо дар дамон сурат мо аз ин чода радо меёбем, ки мардуми мо аз оини инсондустиву одампарастй, ахлоки шоиста доштану тафаккури бунёдиро парастидани ниёгони хеш бадравар бошанд ва гуфтадои ондоро дар зиндагии хеш мавриди баррасй ва бадрабардорй карори диданд. Бояд як чизро хотирнишон сохт, ки дар дар давру замон некй аз болои бадй голиб омадааст ва ин анъана то замони мо идомат меёбад. Дар байти зерин шоири бузург Саъдй фармудааст:
Бар банда магир хашм бисёр, Ин дукму гуруру хашм то чанд?
Чдвраш макуну дилаш маёзор. Х,аст аз ту бузургтар Худованд!
Уро ту ба дад дирам харидй, Эй хочайи Арсалону Огуш,
Охир на ба кудрат офаридй! Фармондеди худ макун фаромуш!
ПАЙНАВИШТ:
1. Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина./Бакр ар-Рази Абу. Душанбе: Ирфон, 1990.- 87 с.
2. Словарь по этике // Под ред. А.А.Гусейнова и И.С.Кона. 6-е изд. -М.: Политиздат, 1989.-447с.
3. Абу Хамид ал-Газали. Воскрешение наук о вере. /Хамид ал-Газали Абу М.: Наука, 1980.-376с.
4. Абуали, Ибн Сина. Трактат об этике/ Абуали Ибн Сина // Абуали Ибн Сина. Избранное. Т 2. Душанбе-Ашгабат, 2003.- 160-173с.
5. Ибн аль-Джавзи. Канз-ул-мулук. Публ.-Г.Ветестама. Лунд. - 68 - 69с.
6. Мирбобоев, М.К. Этика Джалолиддина Давони/ М.К.Мирбобоев .-Душанбе: Дониш, 1992.- 138с.
REFERENCES:
1. Abu, Bakr ar-Razi. Moral Medicine/Bakr ar-Razi Abu. - Dushanbe: Cognition, 1990. - 87 p.
2. The Dictionary on Ethics // under the editorship of A.A.Guseynova, IS.Kona. The sixth edition. - M.: Politizdat, 1989. - 447 p.
3. Abu Hamid al-Ghazali.
4. Abu Hamid al-Ghazali. The resurrection of the sciences of faith. M .: Science, 1980.- 376s.
5. Abuali Ibn Sina. A Treatise on Ethics // Abuali Ibn Sina. Favorites. T 2. Dushanbe-Ashgabat, 2003.- 160-173с.
6. Ibn al-Jawzi. Kanz-ul-muluk. Pub.-G. Vetestam. Lund - 68 - 69s.
7. Mirboboev, M.K. Ethics of Jaloliddin Davoni/ M.K. Mirboboev. -Dushanbe: Donish, 1992.-138s.
