CC BY
47Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
MUSTAHKAM OILA -JAMIYATIMIZ POYDEVORI
Nosirova Dilfuza Nabiyevna
Andijon viloyati Yuridik tehnikumi yuristlar uchun xorijiy til o'qituvchisi,
3 chi darajali yurist
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada mustahkam oila - jamiyatimiz poydevori sifatida, shuningdek oila va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar tahlil qilinadi. Mustaqillik yillarida O'zbekistonda oila institutini amalda mustahkamlash borasida talay ijobiy ishlar amalga oshirildi. Eng avvalo oila va jamiyat munosabatlarini takomillashtirishning qonuniy bazasi yaratilib, oila jamiyatning ustivor yo'nalishiga aylantirildi va uni muhofaza qilishga qaratilgan qator qonunlar va qonun osti hujjatlarni ham qabul qilinganligini, shu bilan bir qatorda oila maktablariga ham davlatimiz tomonidan katta etibor qaratilmoqda.
Kalit so'zlar: jamiyat, zamon, qonun, shaxs, mustahkam oila, jarayon, poydevor.
O'qituvchilar, psixologlar, sotsiologlar va siyosatshunoslar oilaning maqsadga muvofiqligi va ma'nosini turli yo'llar bilan tavsiflaydilar. Umumiy fikr oila qarama-qarshi jinsdagi turmush o'rtoqlarni birgalikdagi faoliyat va farzandlarini tarbiyalash uchun birlashtiruvchi ijtimoiy institut ekanligi haqidagi xulosa bo'ladi; oila avlodlar davomiyligini shakllantiradi, oilaviy an'analar, axloqiy va ma'naviy qadriyatlarni uzatishda asosiy ijtimoiy bo'g'indir, xatti-harakatlarning stereotiplarini shakllantiradi. L.S.Vygotskiyning fikricha, oila jamiyatdagi ijtimoiy rivojlanishning eng muhim omiliga aylandi. "Mustahkam oila - jamiyatimiz poydevori" iborasi biz uchun aksiomatik bo'lib qoldi. "Oila", "jamiyat", "davlat" toifalari turli tarixiy davrlarda va turli mamlakatlarda turli darajada o'zaro bog'langan. Masalan, inglizlar jamiyatdagi shaxs nuqtai nazaridan, frantsuzlar esa oila va davlatlar nuqtai nazaridan fikr yuritadilar. Shuning uchun Angliyada V. Cherchillning iqtiboslaridan biri mashhur: "Agar yolg'iz daraxt omon qolsa, u mustahkam o'sadi". O'zbekistonda oilaga har doim katta ahamiyat berilgan, shunga qaramay, O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasi mamlakatimizda oilaviy munosabatlarda haqiqiy inqiroz mavjudligini ko'rsatadi. 2021-yilda nikohlarning 65% ajralish bilan yakunlangan bo'lsa, 1990-yilda 30%, 70 yil avval esa oilalarning atigi 2% ajrashgan.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
Shunday qilib, oila instituti doimo o'zgarib turadi, bu jamiyatning o'zi rivojlanishi, ijtimoiy ehtiyojlarning o'zgarishi bilan belgilanadi. Biroq, barcha bu o'zgarishlar bilan jamiyat o'zining tarixiy rivojlanishining har qanday bosqichida aholining ko'payishiga muhtoj, shuning uchun uni ushbu takror ishlab chiqarishni tashkil etish shakli sifatida oila qiziqtiradi.
Oila rivojlanishining turli bosqichlarida o'ziga xos qadriyatlar, me'yorlarning o'ziga xos xususiyatlariga ijtimoiy-iqtisodiy, mafkuraviy, aniq tarixiy, etnik, diniy omillar sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar oilaga bevosita emas, balki madaniy qadriyatlar orqali ta'sir qiladi. M. S. Nishonov shunday yozadi: "Vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan me'yorlar va an'analar ham oilaviy hayot tsiklining u yoki bu bosqichiga qarab farqlanadi. Mamlakatimizning turli hududlarida nikoh-oila munosabatlari sohasidagi qadriyatlar va normalarning sezilarli darajada farqlanishi, shuningdek, ularni buzganlik uchun norasmiy sanksiyalar kuzatilmoqda. Bu ko'p jihatdan ko'plab manbalar, jumladan, diniy xurofotlar bilan oziqlangan an'ana va urf-odatlar bilan bog'liq" [2].
Qadriyatlar odamlarning xulq-atvorini, odamlarga xos bo'lgan me'yor va qoidalarni belgilaydi. Jamiyat rivojlanishining har bir bosqichida qadriyatlarning o'ziga xos ierarxiyasi shakllanadi, bu qiymat yo'nalishlarida ifodalanadi. Qadriyat yo'nalishlari - bu o'zini tutish va ehtiyojlarni qondirishning ma'lum usullarini ongli ravishda afzal ko'rish yoki rad etish. Ular harakatlar motivatsiyasiga, odamlarning dunyoqarashiga ta'sir qiladi. Oila inson uchun eng muhim qadriyatlardan biri bo'lib qoladi. Qadriyatlar deganda shaxs, guruh, jamiyatning muayyan ehtiyojlarini qondirish uchun ijtimoiy ob'ektning mulki tushuniladi.
Oilaviy qadriyatlar qadriyatlar tizimida muhim rol o'ynaydi. Oilaviy qadriyatlar - bu jamiyatda o'stirilgan oila haqidagi g'oyalar majmui bo'lib, ular oilaviy maqsadlarni tanlashga, hayotni tashkil etish va o'zaro munosabatlarga ta'sir qiladi [3].
Oila tomonidan umumiy qadriyatlar shaxsni o'rab turgan ijtimoiy muhitning ob'ektiv mavjud qadriyatlarini aks ettiradi. Ushbu qadriyatlar oila a'zolari tomonidan tan olinadi. Qadriyatlar insonning oiladagi xulq-atvoriga ta'sir qiladi va oila oilaviy qadriyatlarni amalga oshirishning bir usuli bo'lib xizmat qiladi.
Oilaviy qadriyatlar - bu muhim, qadrli, barcha oila a'zolari tomonidan hurmat qilinadigan, ularning manfaatlarining umumiy maydoni. Aksariyat odamlar uchun oilaviy qadriyatlar taxminan bir xil: sevgi, ota-onalik, sadoqat, ishonch, ajdodlar bilan aloqa, uy. "Oilaviy qadriyatlar - bu nikoh-ota-ona-qarindoshlik rishtalari bilan bog'liq
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
bo'lgan yagona qo'shma faoliyatga asoslangan odamlar jamoasiga tegishli ob'ektlar ahamiyatining ijobiy va salbiy ko'rsatkichlari bo'lib, ushbu ob'ektlarning insoniyat sohasiga hayoti, inson manfaatlari, ehtiyojlari, ijtimoiy munosabatlar jalb qilinishi bilan bog'liq. Qadriyatlar bolaga erta yoshda singdiriladi. Ularning tizimi butun jamiyatning mafkurasi va madaniyati bilan shakllansa-da, bolaning oilada oladigan bevosita tajribasi katta ahamiyatga ega" [4]. Bugungi shiddat bilan o'zgarib borayotgan globallashuv davriga kelib ham O'zbekiston o'z istiqboli va kelajagini oilani rivojlantirish, uni e'zozlashda, deb bilayotgani yuqoridagi an'anaviy qadriyatlarimizni yanada boyitgan holda zamonaviy, namunali va farovon oilani barpo etish davlat siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan biriga aylanganida ham yaqqol namoyon bo'lmoqda. Oila paydo bo'lishi va rivojlanishini ilmiy o'rganish shuni ko'rsatadiki, oilaning tashkil bo'lishida asosiy omil - nikoh hisoblanadi.
O'z navbatida, umuminsoniy va milliy oilaviy qadriyatlarni tahlil qilish asosida zamonaviy, namunali oila mezonlarini belgilash hamda "Oila jamiyat va davlat himoyasida" konstitutsiyaviy printsipini keng targ'ib etish va jamiyatga singdirish masalalariga kompleks yondashish faoliyatimizda ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan bir qatorda unutmasligimiz kerakki, nikoh bu insoniyat tarixining ma'lum bosqichida paydo bo'lgan. Jamiyat taraqqiy etib borishi bilan uning shakli o'zgarib, o'zi esa mustahkamlanib zamon tasirida shaklini o'zgartirmoqda.
O'zbekistonda oila va nikoh borasidagi o'zgarishlar yil sayin ijobiy tus olayotganligini tan olish zarur. Bugun yurtimizda demokratik huquqiy davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida keng ko'lamli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Xo'sh bugungi jamiyatimizda oila, turmush, tarbiya, munosabat tushunchalari qanchalik ahamiyat kesb etmoqda, yoki ularning darajasi qanday bo'lyapti degan savol bor. Bunday fikr yuritishimning sababi, aslida o'zbekning qoniga singigan ushbu tushuncha biroz unutilayotgandek nazarimda. Shiddat bilan rivojlanayotgan texnologiya asrida kundan-kunga, shiddat bilan ma'lumotlar bazamizga yangi xabarlarni oqib kelayotganini guvohi bo'lyapmiz. Unda turli xildagi yovuzliklar, tajovuzlar, xattoki qabixliklar ham avj olmoqda. Xa adashmadingiz ana shunday nohush xolatlarni ko'ryapmiz aksariyat hollarda. Masalan, o'z farzandini dunyoga keltirib, xojatxonaga tashlab yuborilgani, yoki bo'lmasam yana biri dunyoga kelgan go'dakni shavqatsizlarcha daryoga tosh bilan bog'lagan holda cho'ktirib nobud qilinayotgani. Axir bu qanchalar vaxshiylik. Xattoki xayvonlar ham o'z norasidasini yalab-yulqab uni oyoqqa turg'azadi. Bunday holatning navbatdagisi undanada
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
ayanchli, erkak o'zining farzandini dunyoga keltirgan ayolini shavqatsizlarcha kaltaklaydi. Kuchli zarblardan so'ng xali tug'ruqdan keyin chillasi ham chiqmagan ayol bu zo'ravonlikni ko'tara olmay hayotdan ko'z yumadi. Xo'sh savol tug'iladi? Sabab nima, nima uchun bunchalik tubanlik, bunchalar zo'ravonlik va shavqatsizlik. Bir yosh ayol bu dunyoni tark etdi. Norasida go'dak ona taftini xis qilmay yetim bo'lib qoldi. Ota esa jazo uchun qamaldi. Axir nima uchun? Nega? Degan savollar o'rtab yuboradi insonni. Shavqatsiz otaga qarata aytgim keladi: axir shular sening oilang ediku. Shular seni e'zozlar, issiq va sovug'ingdan xabar olar. Keksaygandingda oldingga bir kosa ovqat olib keladigan g'amho'rlaring ediku.
Yuqoridagi kabi vaziyatlarni eshita turib, qaerga bu olam odamlari ketayoganini ularning fikrlash tushunchalari juda zaif bo'lib ulgurganiga afsuslar aytaman. Shu bois ota-bobolarimiz oilaga juda katta e'tibor bilan qarashgan. Buyuk allomalarimiz Mahmud Koshg'ariy, Ahmad Yugnakiy, Kaykovusdan tortib Beruniy, Ibn Sino, Forobiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug'bek va boshqalargacha o'z asarlarida oilaviy masalalar, xususan, oila a'zolari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar, bola tarbiyasida ota-ona, bobo-buvining o'rni, komil va vatanparvar shaxsni yetishtirishda bu muhim ijtimoiy institutning roliga alohida yondashib, ibratli hikoyatlar, rivoyatlar, farzandlarga maktublar, hikmatli so'zlar, she'riy satrlar orqali pand-nasihatlar, hayotiy xulosalar yozib qoldirganlar. Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, Cho'lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi ma'rifatparvarlarimiz ham odob-axloqi go'zal, jismonan va ma'nan yetuk avlodni tarbiyalashning yagona yo'li — barqaror oila qurish ekanini, oilani mustahkamlamasdan davlat va jamiyat taraqqiyotiga erishib bo'lmasligini ta'kidlashgan [2].
Zamonaviy dunyoda oila va davlat o'rtasidagi munosabatlar shartnomaviy tartibga solish orqali hal qilinadi. Oila ijtimoiy institut maqomini oldi va uning munosabatlari endi shaxsiy masala emas. Davlat oila bilan ijtimoiy shartnoma tuzgan va ularning munosabatlari oila huquqi bilan bog'liq bo'lsa, endilikda oila davlatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning bir qismiga aylandi. Boshqa tomondan, oila jamiyatga maqsadli ravishda xizmat qila boshladi va davlat bu jarayonlarni ko'paytirish va tarbiyalashda oila, maktab va jamoat tashkilotlari ishtirok etadigan yangi avlodlarni ijtimoiylashtirish funktsiyalarini bajarish uchun nazorat qiladi. Oila, jamiyat va davlat o'rtasidagi munosabatlarning yangi tizimi shakllantirildi, bunda davlat bevosita yoki o'zining ijtimoiy institutlari orqali moddiy yordamga eng muhtoj yoki ko'payish yoki ichki faoliyatga jiddiy e'tibor talab qiladigan oilalarni qo'llab-
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
quvvatlashga qaror qiladi, agar u asotsial xususiyatga ega bo'lsa [1].
Hatto mafkurasiga ham ega bo'lmagan davlat uchun oila ishlab chiqarish resurslarini tarbiyalovchi, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar ishtirokchilarini ijtimoiylashtiruvchi va tarbiyalovchi ijtimoiy institutga aylandi. Yaxshi tayyorlangan "oilaviy mahsulot"siz davlat to'liq rivojlana olmaydi va muammosiz ishlaydi. Bir qarashda oila davlatdan mustaqil va uning ichki hayotiga oid har qanday qarorlar qabul qilish huquqiga ega. Ammo davlat ajralish paytida bolalar ota-onalardan qaysi biri bilan yashashi yoki ularga davlatning o'zi g'amxo'rlik qilish, shuningdek, ajralish jarayonidan keyin kim kimga qarzdorligini hal qilish huquqini o'zida saqlab qoladi. Oila mustaqilligi huquqiy nazorat ostida, jamiyat ikkinchi darajali rol o'ynaydi va davlat tomonidan ham nazorat qilinadi. Ushbu huquqiy munosabatlar tizimida insonlararo qadriyatlar va yuksak ma'naviy munosabatlarning jonli madaniy manbalari bilan ma'naviy-axloqiy tarbiya uchun o'z o'rnini topish kerak. Zamonaviy oila va jamiyat davlatga bo'ysunadi va faqat axloqiy tarkibiy qismsiz huquqiy normalar bilan tartibga solinadi. O'zbekiston jamiyatining ko'p asrlik qadriyatlariga asoslangan axloqiy tarbiyani qaytarish oilani saqlab qolishning eng samarali usullaridan biridir.
Oila bolalarda axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda etakchi rol o'ynaydi va shaxsni shakllantirishda hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Bolaning qadriyatlari endi nafaqat oila, balki turli xil tarbiya dasturlarini tashkil etuvchi davlat institutlari tomonidan, uning ulg'ayishi davridagi butun kontekstda shakllantiriladi. Texnologiyaning rivojlanishi bilan jamiyat emas, balki ijtimoiy tarmoqlar o'zini namoyon qilish vositasiga aylanganda, insonning virtual qiyofasi nafaqat haqiqiy prototipning egizakiga, balki mustaqil birlikka aylanganda yangi muammolar paydo bo'ladi. Oila a'zosi bo'lgan jamiyat strukturasining yemirilishi uning har bir a'zosi tomonidan axloqiy-huquqiy normalarni amalga oshirishni ta'minlovchi ijtimoiy muhitning yo'q bo'lib ketishini bildiradi, bu esa ijtimoiy to'ntarishlar xavfini ancha oshiradi. Chuqur iqtisodiy va madaniy inqiroz sharoitida uslubiy vositalarni yangilashni talab qiladigan ko'p qirrali bo'linish chiziqlari shakllandi, ayniqsa, tarbiyaning ta'limga qaytishi bilan bog'liq nazariya nuqtai nazaridan.
Jamiyatda ma'lum xronologik oraliqdagi o'zgarishlar, albatta, oilaviy munosabatlarga, yoshlarning dunyoqarashining shakllanishiga ta'sir qiladi. Oila va xalq madaniyati avvalgi avlodlarning qadriyatlar tizimi deyarli o'zgarmagan holda saqlanib qoladi va tarbiya, an'ana va urf-odatlar shaklida o'tkaziladi. Zamonaviy pedagogikaning vazifasi - an'anaviy ta'lim madaniyatini zamonaviy ta'lim makoniga
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
integratsiya qilish va oilaga yoshlarni tarbiyalashda yordam berish, ular uchun oila ijtimoiy hayotning markaziy institutiga aylanadi, keyin esa butun jamiyat takomillashadi.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, boy ilmiy-madaniy merosimiz, qadimiy urf-odat hamda an'analarimizdan ayonki, har qanday zamon va makonda ham oila biz uchun muqaddas qadriyat sanalgan. Binobarin, tarbiyaviy, ma'naviy-ma'rifiy, ruhiy-axloqiy, iqtisodiy-huquqiy munosabatlarga asoslangan ijtimoiy birlik hisoblanmish oila qanchalik mustahkam bo'lsa, jamiyat ham shunchalik barqaror taraqqiy etishini ajdodlarimiz juda yaxshi anglashgan.
REFERENCES
1. Antonov A.I., Medkovlar V.M. Sociologija sem'i. M.: Izd-vo MGU: Izd-vo Mezhdunarodnogo universiteta biznesa i upravlenija («Brat'ja Karich»). 2019.
2. Зуев В.А. (2021). Семья и общество от домостроя до наших дней: ментальность, трансформация, педагогические проблемы. Мир науки, культуры, образования, (2 (87)), 140-142. doi: 10.24412/1991-5497-2021-287-140142
3. Tursunov F.M. Oila sotsiologiyasi [Sociologija sem'i]. M.: Nauka, 2019.
4. Xarchev A. G. Brak i sem'ja v stranax SNG (Rossiya, Belorusiya,Uzbekistan, Kazakhstan). M.: Mysl', 2020.
5. Shavaeva, О. A. (2014). Semeynye tsennosti kak object sotsialno-filosofskogo analiza. Politematicheskiy setevoy elektroniy nauchniy jurnal Kubanskogo gosudarstvennogo agrarnogo universiteta, (96), 297-308.
6. Nosirova, D. N. (2022). XORIJIY TILLARNI O 'RGANISHDA O 'QISH, TINGLASH, YOZISH VA GAPIRISHNING AFZALLIKLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(7), 648-655.
7. Nosirova, D., & Nasirdinov, S. (2022). HORIJIY TILLARNI BILISH KELAJAKKA YO'L. Eurasian Journal of Social Sciences, Philosophy and Culture, 2(12), 113-116.
8. Nosirova, D. M. (2021). PECULIARITIES OF LETTERS IN FRENCH AND UZBEK LANGUAGES. Scientific progress, 2(8), 752-755.
9. Obidjonov, U., & Nosirova, D. (2022). YANGI O'ZBEKISTONDA AHOLI O'RTASIDA HUQUQIY MADANIYATNI YUKSALTIRISH. Zamonaviy dunyoda pedagogika vapsixologiya: Nazariy va amaliy izlanishlar, 1(22), 33-36.
10. Nosirova, D. (2022). OILADA HUQUQIY TARBIYANI
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 12 |December, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-12-187-193
SHAKLLANTIRISH. Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot, 1(22), 77-80.
11. Komilov, J., Isaeva, G., Jonzokova, S., Nosirova, D., & Suleymanova, R. (2021). Innovative approaches of psychological training of young sportsmen to the competitions. Ilkogretim Online, 20(3).
12. Dilfuza, N. (2022). BOSHLANG'ICH SINF O 'QUVCHILARIGA XORIJIY TILLARNI O'RGATISH JARAYONIDA TURLI INTERAKTIV METODLARDAN FOYDALANISH USULLARI. Yosh Tadqiqotchi Jurnali, 1(2), 320-325.
