CC BY
2UDK 661.632:661.56
MURAKKAB FOSFOR-KALIYLI O'G'ITLARNING FIZIK-MEXANIK VA TOVAR
XOSSALARINI O'RGANISH
Tavakkalova Dilrabo Muxammadjanovna Namangan muhandislik-qurilish instituti doktoranti e -mail: dm1987@mail.ru
Sultonov Boxodir Elbekovich Namangan davlat universiteti professori
Sobirov Muxtorjon Maxammadjanovich Namangan muhandislik-qurilish instituti dotsenti e-mail: fcb m 2011@mail.ru
Annotatsiya. Maqolada Markaziy Qizilqum yuvib kuydirilgan fosfokonsentrati ya'ni termokonsentrat va kombinat chiqindisi bo'lgan minerallashgan massa nitrat kislotada bilan qayta ishlab, fosfatnitratkislotali bo'tqa hosil qilindi. Bo'tqa tarkibidagi kalsiy nitratni ikki marta filtralash orqali fosfokonentrat olish natijalari keltirilgan.
Аннотация. В статье расематриваети производетво промытого и сожженного фосфоконцентрата Центральных Кызылкумов, то есть термоконцентрат и минерализованную массу отходов комбината, переработали азотной кислотой с получением фосфорно-азотнокислой каши. Представлены результаты получения фосфоконцентрата двукратной фильтрацией нитрата кальция, содержащегося в каше.
Abstract. In the article, the Central Kyzylkum washed and burned phosphoconcentrate, i.e. thermoconcentrate and the mineralized mass of the combine waste, was reprocessed with nitric acid to produce phosphate-nitric acid porridge. The results of obtaining phosphoconcentrate by double filtration of calcium nitrate contained in porridge are presented.
Kalit so'zlar. xlorid kislota, Markaziy Qizilqum yuvib kuydirilgan fosfokonsentrati, fosfatnitratkislotali bo'tqa, minerallashgan massadan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat.
Ключевые слова. соляная кислота, фосфоконцентрат, промытый и сожженный из Центральных Кызылкумов, фосфатно-нитратная каша, фосфоконцентрат, минерализованная масса, сернокислый калий.
Keywords. hydrochloric acid, phosphoconcentrate washed and burnt from Central Kyzylkum, phosphate nitrate porridge, phosphoconcentrate obtained from mineralized mass and potassium sulfate.
Tadqiqot usullari. Eritma va bo'tqalarning zichligi piknometr PJ-2 yordamida ularning kinematik qovushqokligi shishali kapillyarli viskozimetrlar VPJ-1 va VPJ-2 yordamida aniqlandi.
Tadqiqot natijalari. Markaziy Qizilqum yuvib kuydirilgan fosfokonsentrati ya'ni termokonsentrat va kombinat chiqindisi bo'lgan minerallashgan massa nitrat kislotada bilan qayta ishlab, fosfatnitratkislotali bo'tqa hosil qilindi. Bo'tqa tarkibidagi kalsiy nitratni ikki marta filtralash orqali fosfokonentrat olindi.
Xulosa. Termokonsentratdan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosidagi o'g'itlar sochiluvchanligi 100% ga, kislota me'yori 60% ni tashkil etganda gigroskopik nuqtasi mos ravishda 62 %dan 69% gacha, donadorligi esa 88,56 dan 92,02 %gacha bo'lishi aniqlandi.
Kirish. Laboratoriya tajribalari asosida olingan murakkab o'g'itlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish hamda omborlarda saqlash, tashish va ularni qishloq xo'jaligida tuproqqa solish
jarayonida o'simliklarga teng taqsimlanishi va o'g'itni transportirovka va saqlash kabi ishlarni tashkil etishda mahsulotlarning fizik-mexanik va tovar xossalari qanday sharoitni talab etishini bilish muhim hisoblanadi.
Tadqiqot obyekti va usullari. Qattiq namunalardagi suvning miqdorini 100-105°C haroratda quritish shkafida doimiy og'irlikgacha quritish orqali aniqlandi [115; 5 s.].
Homashyo, oraliq mahsulotlarning fizik-kimyoviy xossalari, ya'ni zichlik, qovushqoqlik, rN, donadorlarning mustahkamligi, sochiluvchanlik, namlik sig'imi, oquvchanlik, gigroskopik nuqtasi va xokazolar o'rganildi.
Eritma va bo'tqalarning zichligi piknometr PJ-2 yordamida [116; 4 s.] ularning kinematik qovushqokligi shishali kapillyarli viskozimetrlar VPJ-1 va VPJ-2 yordamida aniqlandi [117; 13 s.]. Ularning rN ko'rsatgichlari esa METTLER TOLEDO FE20/EL20 pH meter quick guide uskunasida aniqlandi [118; 5 s.].
O'g'it donalarining statik mustahkamligi IPG-1 turdagi jihozda aniqlandi [119; 4 s.]. Usul ikki sirt orasidagi bir o'qli siqishdagi sinalayotgan fraksiya donador o'g'itning buzilishi uchun sarf bo'lgan kuchni aniqlashga asoslangan.
Sochiluvchanlik [120; 7 s.] adabiyotda berilgan usul bo'yicha tekis qattiq sirtga 1m balandlikdan bir martali tashlab yuborish va sochilishdan keyin elakda qolgan o'g'it og'irligini aniqlashga asoslangan.
Donalar o'lchami 2-3mm bo'lgan o'g'it namunalarning namlik sig'imi va gigroskopligi 25°S da eksikatorli (Pestov) usulda aniqlandi [121; 239-b].
O'g'itlarning oquvchanligini aniqlash uchun turli xil usullardan foydalaniladi. O'g'itlarning oquvchanligi tubining o'lchami 15 mm, ichki burchagi 60°li voronka (Mering voronkasi)dan aniq vaqt davomida massasi 500 gramm bo'lgan o'g'itning oqib o'tishi uchun sarflangan vaqtni o'lchash orqali aniqlanadi. O'g'itlarning belgilangan oquvchanlik qiymatlarini oqib o'tishi uchun sarflangan vaqtni o'lchash orqali 10 balli shkalada 3 ta sinfga sinflanadi. Agar o'g'it voronka orqali 0-15 sekund vaqtda o'tsa 10 ball, 20-30 sekund vaqt ichida o'tsa to'kiluvchanlik 9-8 ball, vaqtning 30 sekund qiymatida 8-6 ballni tashkil qiladi.
Tadqiqot natijalari va muhokamasi. Markaziy Qizilqum yuvib kuydirilgan fosfokonsentrati ya'ni termokonsentrat va kombinat chiqindisi bo'lgan minerallashgan massa nitrat kislotada bilan qayta ishlab, fosfatnitratkislotali bo'tqa hosil qilindi. Bo'tqa tarkibidagi kalsiy nitratni ikki marta filtralash orqali fosfokonentrat olindi.
1-jadval
Termokonsentratdan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida olingan murakkab PK-
o'g'itlar donadorlik tarkibi, %
P2O5 :K2O Fraksiyalar o'lchami, mm
-6 - +5 -5 - +3 -3 - +2 -2 - +1 -1 >
kislota stexiometrik me'yori 70% bo'lganda
0,5:1 9,20 53,99 32,10 3,12 1,59
0,7:1 9,66 52,73 32,32 3,57 1,72
1:1 9,93 53,58 32,64 2,49 1,36
1:0,7 10,52 54,21 32,9 1,36 1,01
1:0,5 11,11 54,56 33,01 0,23 1,09
kislota stexiometrik me'yori 70% bo'lganda
0,5:1 7,31 54,04 34,09 2,99 1,57
0,7:1 7,57 54,36 34,68 1,91 1,48
1:1 7,85 54,74 34,81 1,18 1,42
1:0,7 7,50 54,83 35,36 1,08 1,23
1:0,5 7,53 54,90 35,45 1,02 1,10
kis ota stexiometrik me'yori 80% bo'lganda
0,5:1 6,65 54,09 35,22 2,48 1,56
0,7:1 6,87 54,89 35,37 1,42 1,45
1:1 7,10 55,01 35,50 1,02 1,37
1:0,7 7,04 55,01 35,61 1,09 1,25
1:0,5 7,08 55,12 35,66 1,07 1,11
kis ota stexiometrik me'yori 90% bo'lganda
0,5:1 6,58 54,84 35,17 2,08 1,33
0,7:1 6,84 55,02 35,53 1,48 1,13
1:1 6,95 55,3 35,61 1,09 1,05
1:0,7 6,98 55,22 35,75 1,04 1,01
1:0,5 7,00 55,26 35,81 1,00 1,01
Fosfokonsentratga ma'lum miqdorda kaliy sulfat ta'sir ettirib, hosil bo'lgan mahsulotni quritib donadorlandi hamda murakkab RK-o'g'itlar donadorlik tarkibi o'rganildi.(1,2-jadvallar)
2-jadval
Minerallashgan massadan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida olingan murakkab PK-
o'g'itlar donadorlik tarkibi, %
N:P2O5 :K2O Fraksiyalar o'lchami, mm
-6 - +5 -5 - +3 -3 - +2 -2 - +1 -1 >
kis ota stexiometrik me'yori 60% bo'lganda
1:2:1 9,16 54,02 32,09 3,1 1,63
1:1:2 9,62 52,76 32,31 3,55 1,76
1:1:1 9,89 53,61 32,63 2,47 1,4
1:0,7:0,5 10,48 54,24 32,89 1,34 1,05
2:1:1 11,07 54,59 33 0,21 1,13
kis ota stexiometrik me'yori 70% bo'lganda
1:2:1 7,27 54,07 34,08 2,97 1,61
1:1:2 7,53 54,39 34,67 1,89 1,52
1:1:1 7,81 54,77 34,8 1,16 1,46
1:0,7:0,5 7,46 54,86 35,35 1,06 1,27
2:1:1 7,49 54,93 35,44 1 1,14
kis ota stexiometrik me'yori 80% bo'lganda
1:2:1 6,61 54,12 35,21 2,46 1,6
1:1:2 6,83 54,92 35,36 1,4 1,49
1:1:1 7,06 55,04 35,49 1 1,41
1:0,7:0,5 7 55,04 35,6 1,07 1,29
2:1:1 7,04 55,15 35,65 1,05 1,15
kis ota stexiometrik me'yori 90% bo'lganda
1:2:1 6,54 54,87 35,16 2,06 1,37
1:1:2 6,8 55,05 35,52 1,46 1,17
1:1:1 6,91 55,33 35,6 1,07 1,09
1:0,7:0,5 6,94 55,25 35,74 1,02 1,05
2:1:1 6,96 55,29 35,8 0,98 1,05
Laboratoriya natijalari termokonsentrat asosidagi fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida olingan fosfor-kaliyli o'g'itlarda 1 mm va undan kichik o'lchamli fraksiyalar 1,59-1,01 %
oralig'ida bo'ladi. 6-5 mm o'lchamli fraksiyalar kislota me'yoriga karab 6,58 %dan 11,11 %gachani tashkil etadi. O'g'itlar tarkibidagi kaliy sulfatning kamaytirilishi bilan 1 mm va undan kichik fraksiyalar miqdori yarim foizgacha kamayadi, 5-3 mm o'lchamli fraksiyalar miqdori esa ortib boradi.
Shuningdek, murakkab azot-fosforli o'g'itlarda 5-3 mm o'lchamli fraksiyalar kislota me'yoriga qarab 53,99-55,26% ni tashkil etadi, 3-2 mm o'lchamli fraksiyalar kislota me'yoriga qarab 32,10% dan 35,81 % gachani tashkil etadi 5-6 mm o'lchamli fraksiyalar esa 6,58-11,11% ni tashkil etadi.
Yuqorida keltirib o'tilgan qonuniyatlar minerallashgan massadan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida olingan o'g'itlarda ham takrorlanishi tajriba natijalari keltirilgan 2-jadvalda aks etdi.
Natijalar ko'rsatdiki, har ikki fosfat xomashyosidan olingan murakkab fosfor-kaliyli o'g'itlar donalarining o'lchamlari qishloq xo'jaligi talablariga to'liq javob beradi.
Mineral o'g'itlarni qishloq xo'jaligida qo'llashda qandan qishloq xo'jaligi agregatlaridan foydalanish kerakligi uning fizik-mexanik xossalaridan kelib chiqadi. Laboratoriya tajribalari orqali murakkab PK-o'g'itlarning o'rtacha fizik-mexanik va tovar xossalari o'rganildi (3-jadval).
3-jadval
Fosfor-kaliyli murakkab o'g'itlarning fizik-mexanik xossalari
Kislota me'yori, % Nam-ligi, % Xajmiy og'irligi, g/sm3 Mustax-kamligi, mPa Sochiluv- chanligi, % Qiyalik burchagi, o Oquvchanligi, sek Gigroskopik nuqtasi, % Dona- dorligi, %
termokonsentratdan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida
60 1,53 1,24 3,56 100 32 7,6 69 88,56
70 1,61 1,27 3,51 100 31 7,7 67 91,09
80 1,75 1,35 3,48 100 31 8,1 65 91,71
90 1,90 1,41 3,40 100 30 8,3 62 92,02
minerallashgan massadan olingan fosfo consentrat va kaliy sulfat asosida
60 1,59 1,23 3,68 100 33 7,5 68 88,59
70 1,71 1,25 3,60 100 32 7,8 67 91,08
80 1,88 1,31 3,55 100 32 8,2 64 91,78
90 1,91 1,36 3,33 100 31 8,3 63 92,06
Xulosa. Termokonsentratdan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosidagi o'g'itlar sochiluvchanligi 100% ga, kislota me'yori 60% ni tashkil etganda gigroskopik nuqtasi mos ravishda 62 %dan 69% gacha, donadorligi esa 88,56 dan 92,02 %gacha bo'lishi aniqlandi. Kislota me'yori kamayganda o'g'itlarning oquvchanligi, qiyalik burchagi va gigroskopik nuqtasi yaxshilanib borishi aniqlandi. Masalan, termokonsentratdan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida olingan o'g'itlarda kislota me'yori kamayganda o'g'itlarning gigroskopikligi 69 %gacha ortib borishi bilan birga uning qiyalik burchagi 30 dan 32o gacha ortadi shuningdek, bu o'g'itlarning oquvchanligi 8,3 dan 7,6 soniyaga kamayadi. Bunday xossalarni namoyon etishiga sabab fosfor-kaliyli o'g'itlarning tarkibidagi namlikdir. Bu qonuniyatlar minerallashgan massadan olingan fosfokonsentrat va kaliy sulfat asosida olingan o'g'itlarda ham takrorlanadi.
ADABIYOTLAR
1. ГОСТ 20851.4-75 Удобрения минеральные. // Методы определения воды. М.: ИПК Издательство стандартов, 2000г. 5 с.
2. ГОСТ 18995.1-73. Продукты химические жидкие. // Методы определения плотности. М.: ИПК Издательство стандартов, 2004г. 4 с.
3. ГОСТ 10028-81. Вискозиметры капиллярные стеклянные. М.: ИПК Издательство стандартов, 2005г. 13 с.
4. Метод определения показателя рН было осуществлена на прибора METTLER TOLEDO FE20/EL20 pH meter quick guide. Швецария-2007г. 5c.
5. ГОСТ 21560.2-82. Удобрения минеральные. // Метод определения статической прочности гранул. М.: ИПК Издательство стандартов, 2003г. 4 с.
6. ГОСТ 21560.5-82. Удобрения минеральные. // Метод определения рассыпчатости. М.: ИПК Издательство стандартов, 2003г. 7 с.
7. Пестов Н.Е. Физико-химические свойства зернистых и порошкообразных химических продуктов. М.-Л.: Изд-во АН, 1947г. 239 с.
8. Собиров, М.М,Таваккалова Д.М. (2022). Изучение процесса пенообразования при переработке фоссырья неполной нормой азотной кислоты. Central Asian Journal of Theoretical and Applied Science, 3(10), 129-132.
9. Собиров, М. М., Таваккалова, Д., & Рахимжанова, Г. (2022). Получения суспендированных ^к удобрений на основе продуктов азотнокислотного разложения фосфоритов, аммиака и хлорида калия. Central Asian Journal of Theoretical and Applied Science, 3(10), 229-233.
10. А.А.Тургунов, М.М.Собиров, Д.М.Таваккалова Получения серосодержащих суспендированных npks-удобрений с инсектицидной активностью. ФерПИ, 2022,Т.26. спец.выпуск №2, 207-210.
11. Sobirov, М., Mamadalieva, М., Tavakkalova, D., & Rivojitdinov, I. (2022). Термоконцентратни хлорид кислотали парчалаш мах,сулоти ва аммоний нитрат асосида np-угитлар олиш. Science and innovation, 1(A8), 438-445.
12. Sobirov, M., Mamadalieva, M., Tavakkalova, D., & Rivojitdinov, I. (2022). Production of np-fertilizers based on ammonium nitrate and ammonium nitrate. Science and Innovation, 1(8), 438-445.
