CC BY
36
УДК 9 ББК 63
МУЛ ОҲИЗАҲО ДАР АТРОФИ ТОПОНИМИ ХУДГИФ
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ О ТОПОНИМЕ ХУДГИФ
Одинаев Абдуманнон Иброҳимович,
аспиранти кафедраи умумидонишгоҳҳии забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Одинаев Абдуманнон Иброхимович,
аспирант общеуниверситетской кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
CERTAIN CONSIDERATIONS CONCERNED WITH THE TOPONYMY OF KHUDGHIF
Odinayev Abdumannon Ibrokhimovich,
post-graduate of the general university department of the Tajik language under KSU named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: [email protected]
Ключевые слова: ономастика, топоним «Худгиф», топонимия, история таджикского
языка, согдийский язык, Горная Матча
Целью статьи является определение истории происхождения топонима «Худгиф». Приводятся мнения различных исследователей, связанные с указанным топонимом. Профессор К. Абдулов считает, что топоним происходит от таджикского местоимения «Худиги»+суффикс «иф» в значении «родства». Б. Алиев высказывает предположение, что слово «Худгиф» - видеизмененная форма географического названия Гудгиф, происходящего от согдийского слова «гут» - «камень». По мнению С. Бекзода, данный топоним происходит от авестийского слова «хауда» - «шлем». М. Гулзод сводит этимологию «Худгифа» к согдийскому слову «Бутаниф» в значении «бута» - «земля», «киф» -«копать», то есть «землянка», однако не приводит убедительных аргументов в подтверждение своей гипотезы. Автор статьи после скурпулёзного анализа присоединяется к мнению профессора О. Махмаджонова о том, что слово «Худгиф» нужно рассматривать как гидроним, т. е. в значении названия местности, изобилующей источниками.
Key words: onomastics, «khudghif» toponym, history of the Tajik language, Sughdian
language, Mountainous Matcha
The author's objective is to determine the history of the origin in reference to the toponym of Khudghif. He adduces the opinions of diverse researchers connected with the toponym in question. Professor K. Abdulov deems that the toponym originates from the Tajik pronoun «khudghif» plus suffix «-if» in the meaning of «cognation». B. Aliyev supposes that the word «khudghif» is a variative from of the geographical name; Gudghif is traced back to the Sughdian word «ghut» - «stone». To the mind of S. Bekzod, the toponym originates from the Avestian word «khauda» - «helmet». M. Gulzod reduced the etymology to the Sughdian word «Butanif» in the meanings of «buta» - «earth», «kif» - «to dig», i.e. «dug-outs»; however, he
120
Odinayev A.I. Certain Considerations Concerned with the Toponymy of Khudghif
doesn't adduce convincing arguments for a confirmation of his hypothesis. After a scrupulous analysis the author joins the opinion of Professor Makhmadjohnov; the latter asserts that the word «khudghif.» should be considered as a hydronym, i.e., in the meaning of the name of the area abounding in water sources.
Муайян намудани решай топоним ва сайри таърихии он кори басе душвор буда, андак саҳлангорӣ муҳаққиқро ба роҳи галат мебарад. Хусусан номвожаҳои мансуб ба забонҳои матрук, ки имрӯз аз истифодаи умум баромадаанд, ба мисли забонҳои қадимаи эронӣ ва забони сугдӣ. Чунончӣ аз ҷониби олимони шинохтаи забоншинос собит шудааст, дар гузашта водии Зарафшон, аз ҷумла Кӯҳистони Мастчоҳ қаламрави забони сугдӣ буда, имрӯз осори онро дар номҳои ҷугрофии минтақаи мазкур ба хубӣ мушоҳида намудан мумкин аст. Топоними Худгиф аз зумраи номвожаи сугдӣ мебошад, ки бо ин ном дар Кӯҳистони Мастчоҳ се деҳа мавҷуд аст, ки ҳар кадом мувофиқ ба мавқеи ҷойгиршавии худ ҷузъҳои «соя», «офтоб» ва «боло»-ро дар номи худ гунҷоиш додаанд.
Мусаллам аст, ки аз аввал то имрӯз андешаи муҳаққиқон оид ба ин ё он номвожа якранг набуда, зимни муайян намудани этимологияи он ихтилофи назарҳо ба мушоҳида мерасанд.
Топоними Худгиф аз тарафи муҳаққиқони соҳаҳои мухталиф таҳлилу баррасӣ гаридида, оид ба маънии он чор фарзия пешниҳод шудааст, ки ҳар кадоме мувофиқ ба ҷаҳонбинии илмӣ ва савияи иттилооти хеш онро ташреҳ намудаанд, ки мо дар ин мақола перомуни ҳар кадоме ибрози андеша хоҳем намуд.
1. Профессор Карим Абдулов дар китоби хеш зимни овардани номи Худгифи Боло чунин менависад: «Худгиф аз ҷонишини «худигӣ» ва суффикси «-иф» таркиб ёфта, маънои хешу табориро ифода мекунад (1, с.576). Мутаассифона, вақте ки муаллиф қисми якуми калимаро аз ҷонишини «худигӣ» медонад, барои исботи фикри худ ягон далеле намеоварад, то саҳеҳ будани андешаи хешро собит созад.
Дар идомаи андешааш зикр мекунад, ки «Набераи Эшони Мударрис Ҳоҷӣ Бобохон (сокини деҳаи Янгиариқи ноҳияи Ғончӣ) изҳор дошт, ки деҳаи Худгиф аслан Худкайф ном доштааст ва далел меоварад, ки Шайх Мирмуҳаммади Солеҳ (ҳоло мазораш дар Худгифи Боло воқеъ аст), бо тахаллуси Кайфӣ шеър эҷод мекардааст: Кайфиё, ишқу муҳаббат кори ҳар авбош нест,
Шермардоне дар инраҳ хонумонҳо сӯхтанд» (1, с. 576).
Ин ду фарзияе, ки профессор Карим Абдулов пешниҳод мекунад, наметавонанд шоистаи қабул бошанд. Зеро аввалан, вожаи «худкайф» гайримантиқӣ буда, бемаъност ва бар хилофи қолабҳои калимасозӣ таркиб ёфтааст. Сониян, баромади арабӣ доштани калимаи «кайф» аз ҷониби муаллифи фарҳангҳо (лаззат, нашъа; сархушӣ (9, с.578) таъкид шудааст. Ғайр аз ин, муҳаққиқоне, ки оид ба саргаҳи Зарафшон, минҷумла Кӯҳистони Мастчоҳ тадқиқот анҷом додаанд, аксарашон ба он назар ҳастанд, ки дар низоми топонимикаи ин минтақа ба нудрат аносири лугавии арабиро мушоҳида намудан имконпазир аст.
Дуруст аст, ки дар таркиби микротопонимҳо, яъне номи мавзеъҳои мухталиф калимаҳои арабӣ ба назар мерасанд. Сабаби ба чашм расидани вомвожаҳои арабӣ дар низоми микротопонимияи минтақаи мазкур дар он аст, ки онҳо нисбат ба топонимҳо ноустувор буда, дар зери таъсири забони бошандагони минтақа зуд-зуд ба таҳаввулоти сохториву маъноӣ дучор мегарданд. Бояд зикр намуд, ки номи аксар деҳоти саргаҳи Зарафшон сугдӣ буда, таърихи чандҳазорсола доранд. Бо
121
Одинаев А.И. Мулоҳизаҳо дар атрофи топоними Худгиф
дарназардошти ин мо наметавонем баромади номи деҳоти Кӯҳистони Мастчоҳро мансуби забони арабй донем.
Ҳамчунин худи профессор Карим Абдулов ҳам борҳо дар асараш зикр мекунад, ки аглаби топонимҳои ин минтақа мансуби забони сугдӣ ё забонҳои дигари эронй буда, дар заминаи забони тоҷикӣ маънидод кардани аксарашон гайриимкон аст.
Ҷоиз ба қайд аст, ки ду навъи этимология мавҷуд аст: илмй ва мардумй. Эти-мологияи илмӣ дар асоси сарчашмаҳои муайян, мушоҳидаҳои дақиқ, ба назар гирифтани сайри таърихии калима, шинохтани таҳаввулоти фонетикӣ ва мантиқи устувор ташаккул ёфта, шоистаи эътимод ва ба ҳақиқат наздик мебошад. Этимоло-гияи мардумй бошад, дар асоси ривоятҳое, ки аз насл ба насл мегузаранд, ба вуҷуд омада, дар аксар маврид бар хилофи ҳақиқат аст. Аммо ин нуктаро низ бояд ба инобат гирифт, ки баъзан этимологияи мардумй дар мавриди пайдоиши ин ё он номвожа шоистаи эътимод ва боварибахш аст, зеро на ҳама вақт ривоятҳо беасосанд. Вале ин фарзияи пешниҳод намудаи Карим Абдулов этимологияи мардумии номвожаи Худгиф буда, дар заминаи ривояти беасосу галат ба вуҷуд омадааст. Ба ягон ваҷҳ мо наметавонем калимаҳои «Худгиф», «Худкайф» ва «Кайфй»-ро аз як реша донем, зеро онҳо шаклан ҳам бо ҳамдигар шабоҳат надоранд ва аз нигоҳи аввал бепоя будани ин фарзия собит мегардад.
2. Баҳриддин Алиев дар мақолаи худ «Пасванди if дар номҳои ҷугрофии водии
Зарафшон» зимни баррасии топоними Ғӯдиф (Yudif) таъкид мекунад, ки «наздик ба ҳамин ном (Худгиф-О.А.) маҳалли дигаре дар атрофи деҳаи Ғузни Мастчоҳ ба номи Ғудгиф мавҷуд аст. Ду деҳаи дигар дар Мастчоҳ Худгифи Соя ва Худгифи Офтоб ном
дорад. Чун дар забони сугдй х- ва Y- дар огоз қобили табдил ҳастанд, Худгиф низ мумкин аст гунаи дигаре аз Ғӯдгиф бошад» (2, с.77). Бояд гуфт, ки дар Кӯҳистони Мастчоҳ на ду Худгиф (Соя ва Офтоб), балки се деҳа бо ҳамин ном ёд карда мешаванд, ки сеюмиро Худгифи Боло ё Худгифи Эшонҳо мегӯянд, ки дар саргаҳи Масчоҳ мебошад. Б.Алиев дуруст таъкид мекунад, ки «гут» калимаи сугдй буда, маънии сангро ифода мекунад. Дар деҳаи Худгифи Офтобрӯи Садаи миёнаи Масчоҳ мавзееро Боги Ғуто мегӯянд, ки дар он ҷо то имрӯз сангҳои калон вуҷуд доранд ва ин маънии санг доштани вожаи гутро собит месозад. Дорои чунин маънй будани калимаи мазкур аз ҷониби забоншиноси варзида, профессор А.Хромов низ таъкид гардида буд (13, с. 29).
Агар фарзияи табдил шудани Ғӯдгиф ба Худгифро дуруст шуморем ва ба он назар бошем, ки дар гузашта Худгиф дар шакли Ғӯдгиф корбаст мешуд, ин ҷо суоле ба миён меояд, ки чаро Ғутои дар деҳаи Худгифи Офтобрӯ вуҷуд дошта ба шакли Хуто надаромад? Агар дар деҳаи Худгифи Соя (ки нисбат ба ду деҳаи ҳамноми худ калон аст ва осори қадимй дар он бештар ба назар мерасад ва насли куҳансоли ин деҳаҳо ба он назаранд, ки мардумони ду Худгифи дигар аз ин ҷо рафтаанд) санги калоне вуҷуд медошт, ин андешаро метавонистем қобили қабул донем, зеро дар ҷойҳое, ки дар таркиби номашон вожаи гут ҳаст он ҷо санги калон ба назар мерасад, масалан, Ғуто, Ғутгиф ва монанди ин. Пас маълум мешавад, ки решаи ин калима аз ҷои дигар маншаъ гирифта, фарзияи пешниҳод намудаи Б.Алиев шоистаи эътимод ва боварибахш нест.
3. Фарзияи сеюм оид ба маънии номвожаи Худгиф аз ҷониби Сарабеки Бекзода пешниҳод гардидааст, ки ӯ ба чунин назар мебошад: «Дар Кӯҳистони Мастчоҳ қисми зиёди деҳаҳо ба ақидаи мо номи скифй дошта бо суффикси «-иф» мебошанд. Аз чумла Худгиф, ки бо ин ном се деҳа дар Кӯҳистони Мастчоҳ арзи ҳастй доранд» (3, с. 415).
122
Odinayev A.I. Certain Considerations Concerned with the Toponymy of Khudghif
Муаллифи мазкур дар идомаи андешаи худ таъкид мекунад, ки дар «Шоҳнома»-и Ҳаким Фирдавсй вожаи «худ» ба маънии кулоҳи оҳанин корбаст гардидааст ва ин байтро зикр менамояд:
Чу омад хурӯшон ба танг-андараш,
Бицунбиду бардошт худ аз сараш.
Ҳамчунин таъкид мекунад, ки ҳанӯз дар замони зиндагии Зардушт калимаи «худ» дар шакли хауда ба маънии кулоҳи оҳанин мавриди истифода буд. Дар охир Сарабек Бекзода фикрашро оид ба маънии номвожаи Худгиф дамъбаст намуда, ба чунин хулоса мерасад: «Аз ин до мо иброз медорем, ки решаи калимаи Худгифро «хауда» ё «худ» ташкил намуда, баромади забони авастой дорад ва маънии шохсакоихои дорои кулохи нӯгтезро ифода менамояд...» (3, с. 416).
Ба чанд вадҳ наметавон ба ин фарзияи пешниҳод намудаи Сарабек Бекзода розй шуд. Аввалан, вақте муаллиф мегӯяд, ки қисми зиёди номи деҳаҳо бо суффикси «-иф» тамом мешаванд, андаке муболиг аст, зеро аз пандоҳу чанд деҳае, ки дар Кӯҳистони Масчоҳ вудуд дорад, танҳо ҳафт деҳа бо ин форманти топонимсоз номашон андом меёбад: Резгиф, Рогиф, Худгиф, Муждиф, Пакшиф, Ланглиф, Водиф. Дувум, шабеҳи ҳам будани қисми калимаҳо, мисли Худгифу скиф наметавонад далеле барои аз як забон маншаъ гирифтани онҳо бошад. Зеро калимаҳо метавонанд дар забонҳои мухталиф бо шаклҳои наздик, ҳатто комилан шабеҳи ҳамдигар корбаст шаванд, аммо ин маънои онро надорад, ки онҳо аз диҳати генеалогй ба ҳам қаробат доранд, чунки ин тасодуфе беш нест.
Чизи дигаре, ки касро ба андеша кардан водор мекунад, он аст, ки номвожаи Худгиф ба андешаи Сарабек Бекзода скифй аст ё авастой? Муаллиф таҳаввул ва табдили вожаи «хауда» ё «худ»-ро ба Худг нишон намедиҳад. Маълум нест, ки муаллиф бо такя ба кадом далел Худгифро «истиқоматгохи шохсакоихои дорои кулохи нӯгтез» меномад. Бино ба гуфтаҳои боло бо фарзияи бедалелу бурҳони С.Бекзода розй шудан душвор аст.
4. Муаллифи дигаре, ки топонимии Худгифро мавриди баррасй қарор дода, оид ба таркиби он ибрози назар намудааст, Муллосангини Гулзод мебошад. Мавсуф дар рисолаи хеш «Мостдо аз дидгоҳи сарчашмаҳои мӯътамад» номвожаи мазкурро чунин ташреҳ кардааст: «Бут-Бута (хок) киф- кофта. Буткиф заминкани дар мавзеи бутахок кофташуда ё воқеъгардида. Дар дузъи исмй ҳамсадои т ба ҳаммахради худ д таҳаввулпазир гардидааст. Асли ифодаи сугдии он Бутакиф мебошад» (5, с. 62).
Бояд гуфт, ки чунин таҳлили номвожаи Худгиф на дар асоси этимологияи илмй сурат гирифтаасту на этимологияи мардумй. Ташреҳи муаллиф басе сода буда, бештар шабеҳи афсона аст. Маълум нест, ки М.Гулзод дар кадом асос ва бо чй далел шакли аслии топоними Худгифро Бутакиф медонад ва таъкид месозад, ки «-иф» шакли ноқиси феъли кофтан аст. Ҳол он ки «кофтан» феъли тодикиасл мебошад ва ин дар суратест, ки худи муаллиф сугдй будани номвожаи мазкурро таъкид месозад. Мутаассифона, муаллиф зимни ташреҳи номвожаи мавриди назар ягон далели шоистаи эътимод ва ё фарзияи қобили қабулро пешниҳод намекунад, ки то андешааш боварибахш бошад. Ногуфта намонад, ки М.Гулзод на танҳо оид ба топоними Худгиф андешаи галат пешниҳод мекунад, балки дар сар то сари рисола, ки онро илмй тадқиқотй гуфтааст, ҳатто решаву пайдоиши як номвожаро ҳам муайян накардааст.
Бояд тазаккур дод, ки фарзияҳои пешниҳод намудаи муҳаққиқони фавқуззикр перомуни топоними Худгиф таҳрирхоҳ буда, бояд ин номвожа ҳамчун гидроним мавриди баррасй қарор дода шавад.
123
Одинаев А.И. Мулоҳизаҳо дар атрофи топоними Худгиф
Муҳаққиқи номвожаҳои қисмати шимолии води Ҳисор профессор Олимҷон Маҳмадҷонов зимни баррасии анҷомаи топонимсози «-хок//хо» таъкид мекунад, ки бо истифода аз ин топоформант як гурӯҳ номвожаҳо сохта шудаанд: «ки онҳо истилоҳи гидронимия - мавзеъҳои марбут ба обу обёриро ифода мекунанд» (6, с. 62). Дар идомаи андешааш менависад, ки: «ин топоформант дар забонҳои мустаъмали помирӣ ва ягнобӣ шаклҳои гуногуни истифодаро дорад ва дар низоми топонимияи ин
минтақаҳо серистеъмолтарин мебошад. Масалан дар забони язгуломӣ вожаи «хек» ба маънии «об, чашма»; дар забони рошровӣ вожаи «хау»- «шохоб, дарёча»; дар забони Ванҷи қадим «хек» ба ифодаи «об, чӯй»; дар забони мунҷонӣ «xuga» ба маънии «чашма»; дар забони вахонӣ вожаи «к'к» - «чашма»; дар забони рӯш. (хуф) хау- «об, чашма»; дар забони ягнобӣ «хок»- «об, чашма» омадааст» (6, с. 62). Ҳамчунин дар сарчашмаҳои хаттии забонҳои эронӣ қаринаи ин вожаро дар шакли «ха, хо» -«чашма» (забони авастоӣ) (14, с. 158; 12, с. 56) мушоҳида намудан мумкин аст, ки ҳамаи онҳо аз як реша сарчашма мегиранд. Дар забони имрӯзаи осетинӣ низ калимаи «xu» мавҷуд аст, ки мафҳуми «об, ҷӯй, дарё»-ро ифода мекунад (14, с. 25).
Бо назардошти ба маънии об, зӯ, чашма, шохоб. дарёча ва умаман, гидроним корбаст гардидани ин калимаҳо дар гурӯҳи забонҳои эронӣ, ки аз як реша сарчашма мегиранд, ба хулосае омадан мумкин аст, топоними «Худгиф» низ аз ҳамон реша буда, ифодагари мафҳуми гидронимия мебошад. Хусусан, он варианте, ки дар забони мунҷонӣ (xuga ба маънии чашма) меояд шабеҳи қисмати «худг»-и номвожаи Худгиф аст, зеро мавқеи ҷугрофии деҳа низ инро собит месозад. Ногуфта намонад, ки зимни муайян намудани маънии лугавии топоним мавқеи ҷойгиршавии он низ бояд ба инобат гирифта шавад. Ба андешаи мо дар сурати сарфи назар шудани он, ташреҳи комили номвожа гайриимкон аст. Дар Худгифи Соя, ки ба гумони голиб нахуст-худгиф дар Кӯҳистони Масчоҳ ба шумор меравад, чашмаест, ки зироатҳо аз он сероб шаванд ва мардум аз он истеъмол менамоянд.
Ҷузъи «-иф» дар топоними мавриди назар топоформанти номвожасоз буда, муҳаққиқон онро шакли каме тагйирёфтаи суффикси сугдии -ив ба суффикси шакли ҷамъи забони форсии миёна iv, iw, ки дар забони форсии қадим дар шакли aivis дида мешавад, шабоҳат додаанд (4, 256).
Ба андешаи ҳамаи муҳаққиқоне, ки ин номвожаро аз ҷиҳати сохт сохта медонанд, мо низ розӣ буда, аз ду қисмат (реша ва топоформанти номвожасоз) иборат будани онро эътироф менамоем. Бо назардошти баррасиҳое, ки оид ба ҳар ду қисмати номвожаи Худгиф аз ҷониби муҳаққиқон сурат гирифтааст ва муқоисаи ҷузъи аввали он (худг) бо як гурӯҳ калимаҳои ифодагари мафҳуми «об» дар забонҳои мухталифи эронӣ ба хулосае омадан мумкин аст, ки ҳар ду қисмати ин номвожа (худг ва иф), дар якҷоягӣ маънии «чашмасор»-ро ифода мекунанд, ки метавон онро гидроним гуфт. Зеро чунонки дар боло зикр намудем, мавқеи ҷойгиршавии деҳаи мазкур бо ин маънӣ омадани топоними Худгифро далолат мекунад.
Вожаҳои калидй: ономастика, номвожаи Худгиф, топонимия, таърихи забон, забони
сугдӣ, Кӯҳистони Масчоҳ
Пайнавишт:
1. Абдулов К. Дар ин дунё. Ҷилди 12. Мастчоҳ. Китоби аввал.- Душанбе: Адиб, 2006.1207 с.
124
Odinayev A.I. Certain Considerations Concerned with the Toponymy of Khudghif
2. Алиев Б. Пасванди if дар номҳои ҷугрофии водии Зарафшон// Номаи Пажуҳишгоҳ. Фаслномаи Пажӯҳишгоҳи эроншиносӣ. Соли чаҳорум, шумораи шашум.- Душанбе, 2004. С. 75-80
3. Бекзода С. Аз скифҳо то тоҷикҳо.-Хуҷанд: Меъроҷ, 2014.-750 с.
4. Бердиев Б. Баъзе хусусиятҳои топонимикаи саргаҳи Кофарниҳон// Забоншиносии тоҷик.-Душанбе,1984. С. 251-262.
5. Гулзод М. Мостҷо аз дидгоҳи сарчашмаҳои мӯътамад. (Рисолаи илмӣ-тадқиқотӣ). -Хуҷанд: Ношир, 2014.-128 с.
6. Маҳмадҷонов О.О. Топонимия ва микротопонимияи қисмати шимолии водии Ҳисор.-Душанбе: Шуҷоиён, 2010.-228 с.
7. Фарҳанги забони тоҷикӣ. Ҷилди 1. - М.: СЭ, 1969.- 952 с.
8. Фарҳанги забони тоҷикӣ. Ҷилди 2. - М.: СЭ, 1969.- 948 с.
9. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Ҷилди 1.- Душанбе, 2008.-949 с.
10. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Ҷилди 2.-Душанбе, 2008.-944 с.
11. Эдельман Дж.И. Язгулямский язык. М., 1966.- 219 с.
12. Хромов А.Л. Историко-лингвистическое исследование Ягноба и Верхнего Зераф-шана.- АДД, Душанбе, 1970. -63 с.
13. Хромов А. Согдийская топонимия родины Рудаки// Ёдбуди устод Рӯдакй. (тартиб-диҳанда А. Афсаҳзод).-Душанбе: Дониш, 1978. -С. 27-31.
14. Цгаева А. Дз. Топонимы Северной Осетии.- Орджоникидзе, 1971.- Т. 1.-228 с.
Reference Literature:
1. Abdulov K. In this World. V.12. Mastchokh. Book one. - Dushanbe: Man-of-Letters. 2006. -1207 pp.
2. Aliyev B. Suffix -if in Geographical Names of the Zeravshan Valley // Nomai pazhukhish-ghokh. Quarterly edition of the scientific-publishing centre on iranistics. Year four, № 6, -Dushanbe, 2014. - pp. 75-80.
3. Bekzoda S. From Scythians to Tajiks. - Khujand: Merodge, 2014. - 713 pp.
4. Berdiyev B. Some Peculiarities of the Toponymy of the Kofarnikhon Upper Reaches // Tajik Linguistics. - Dushanbe, 1984. - pp. 251-262.
5. GulzodM. «Mostjoh» in Authentic Sources (scientific researches). - Khujand: Noshir, 2014.
- 128 pp.
6. Makhamdjohnov O.O. Toponymy and Microtoponyny of the Northern Part of the Hissar Valley. - Dushanbe: Shudjoiyon, 2010. - 228pp.
7. The Dictionary of the Tajik Language. Volume 1. - M.: SE, 1969. - 228 pp.
8. The Dictionary of the Tajik Language. Volume 2. - M.: SE 1969. - 948 pp.
9. The Interpretation Dictionary of the Tajik Language. Volume 1. - Dushanbe, 2008. - 949 pp.
10. The Interpretation Dictionary of the Tajik Language. Volume 2 Dushanbe, 2008. - 944 pp.
11. Edelman Dj. I. The Yazghulyamian Language. - M., 1966. - 219 pp.
12. Khromov A.L. Historic-Linguistic Research of Yagnob and the Zeravshan Upper Reaches. -Synopsis of the doctorial dissertation (SDD). - Dushanbe, 1970. - 63 pp.
13. Khromov A.L. Sughdian Toponymy of Rudaki's Motherland // To the memory of ustod Rudaki. (compiler: A. Afsakhzod). - Dushanbe: Knowledge, 1978. - pp. 27-31.
14. Tegayeva A.Dz. Toponyms of Northern Ossetia. - Ordjonikidze, 1971. - V.1. - 228pp.
125
