CC BY
54MUHANDISLIK, ISHLOV BERISH VA QURILISH SOHALARI TALABALARINING DARS JARAYONIGA QIZIQISHINI FAOLLASHTIRISH YO'LLARI
Qirg'izov Husniddin Turg'unboyevich
Namangan muhandislik-qurilish instituti dotsenti, t.f.n.
Email: kirgizovh@gmail.com; Tel: +998941502867.
Hasanov Muhriddin Hakimjon o'g'li
Namangan muhandislik-qurilish instituti doktoranti Email:mhasanov192@gmail.com; Tel: +998942717287.
Annotatsiya: maqolada muhandislik, ishlov berish va qurilish sohalari talabalarining dars jarayoniga qiziqishini faollashtirishni bir nechta pedogogik metodikalarini qo'llash orqali talabalarini bilimini oshirish hamda yetuk kadrlar tayyorlashga tavsiyalar berilgan.
Tayanch so'z va iboralar: an'anaviy dars, interfaol yoki interaktiv metodlar, ta'lim oluvchi, tushuntirish va tasvirlash usuli, reproduktiv usul, muammoni taqdim etish usuli, tadqiqot usuli, muammoli vaziyat, kombinatsiyalangan ma'ruza, evristik suhbat usuli, aqliy hujum usullari, evristik avtomatik dialog usuli, ariz dasturi, ilg'or pedagogik texnologiyalar, o'qitish metodikasi, samarali metodlar.
Аннотация: в статье даны рекомендации по повышению знаний студентов и подготовке зрелых кадров путем применения ряда педагогических методов для активизации интереса студентов к областям машиностроения, переработки и строительства.
Ключевые слова: традиционный урок, интерактивный или интерактивный методы, обучаемый, метод объяснения и описания, репродуктивный метод, метод предъявления проблемы, метод исследования, проблемная ситуация, комбинированная лекция, метод эвристической беседы, методы мозгового штурма, метод эвристического автоматического диалога, прикладная программа, передовые педагогические технологии, методика преподавания, эффективные методы.
Abstract: The article provides recommendations for improving students' knowledge and preparing mature personnel by applying a number of pedagogical methods to stimulate students' interest in the fields of mechanical engineering, processing and construction.
Keywords: traditional lesson, interactive or interactive methods, student, method of explanation and description, reproductive method, method of presenting a problem, research method, problem situation, combined lecture, heuristic conversation method, brainstorming methods, heuristic automatic dialogue method, application program, advanced pedagogical technologies ,
teaching methods, effective methods.
Bugungi kunda mamlakatimizda oliy ta'lim muassasalariga topshiruvchilarga juda katta imkoniyat yaratilib, bir vaqtning o'zida nomzodlarga beshtagacha ta'lim yo'nalishiga topshirishga ruhsat berildi. Natijada bilimi yetarli bo'lmagan va tavakkal topshirgan nomzodlar o'zi istamagan hamda tushunmaydigan ta'lim yo'nalishlariga o'qishga tavsiya etilmoqda. O'qishga tavsiya etilgan talabalarni fanlarga va sohaga qiziqtirish esa OTM professor-o'qituvchilarining asosiy maqsad va vazifasiga aylanib qolmoqda. Hozirgi kunda ta'lim jarayonlarida o'qitishning o'ndan ortiq zamonaviy metodlari keng qo'llanilmoqda. O'qitishning zamonaviy metodlarini qo'llash, talabalarni mashg'ulotlarga qiziqishini orttirish hamda o'qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta'lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
An'anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta'lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta'lim oluvchilarning o'zlashtirish darajasining ko'tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta'lim beruvchi tomonidan ta'lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta'lim jarayonida faolligi muttasil rag'batlantirilib turilishi, o'quv materialini kichik-kichik bo'laklarga bo'lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo'naltiruvchi matn, loyiha, rolli o'yinlar kabi metodlarni qo'llash va ta'lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.
Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham ataladi. Interfaol metodlar deganda - ta'lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta'lim jarayonining markazida ta'lim oluvchi bo'lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo'llanilganda ta'lim beruvchi ta'lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta'lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta'lim oluvchi markazda bo'lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo'ladi:
- ta'lim samarasi yuqoriroq bo'lgan o'qish-o'rganish;
- ta'lim oluvchining yuqori darajada rag'batlantirilishi;
- oldingi mavjud bilimlarini ham e'tiborga olinishi;
- o'qish shiddatini ta'lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi;
- ta'lim oluvchining tashabbuskorligi va mas'uliyatining qo'llab-quvvatlanishi;
- amalda bajarish orqali o'rganilishi;
- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.
Quyida "Eritib payvandlash texnologik mashinalari va jihozlari" fani mazmuniga tatbiq etish imkoniga ega bo'lgan interfaol metodlarining ayrimlariga to'xtalib o'tamiz.
Birinchidan, mashg'ulot qiziqarli bo'lishi kerak. Buning uchun fanni o'rganish jarayonida talabalarni o'rganilayotgan fanning tarixi bilan tanishtirish, ular o'z navbatida unga qiziqish bildirishlari, u zerikarli, quruq, yengib bo'lmas ko'rinmasligi uchun fan haqida qiziqarli ma'lumotlar taqdim etiladi.
Ikkinchidan, talabalarni o'rganish predmetining rivojlanishi bilan tanishtirish nazariy materialni tizimli o'rganish bilan chambarchas bog'liq holda fan tarixidagi eng muhim voqealar bilan o'ylangan, bosqichma-bosqich tanishishni nazarda tutadi. Fan tarixi nafaqat o'rganish predmetining rivojlanish mantiqini tushunishga yordam beradi, balki savollarga javob topishning mashaqqatli yo'lini bosib o'tgan olimlarning ishonchli misollarini ham ko'rsatadi.
O'z bo'lajak mutaxassisligining tarixiy yo'lini bilish talabaning kasbiy faoliyatga muvaffaqiyatli qo'shilishiga va olingan nazariy bazani amaliy faoliyat bilan bog'lashga yordam beradi.
Shuningdek, fanni o'rganishni boshqalar bilan muvofiqlashtirish, ularning roli va bir-birining rivojlanishiga ta'sirini ko'rsatish foydalidir; muayyan g'oya va usullarning paydo bo'lishining shart-sharoitlari va sabablariga e'tibor bering. Shunday qilib, o'qituvchi talabalarning tafakkurini rivojlantirishga va ular tomonidan o'quv materialini ongli ravishda ishlab chiqishga hissa qo'shadi. Bunday yondashuv talabalarning fanga qiziqishini oshirishga, bilish faolligini rivojlantirishga sabab bo'ladi.
O'quvchilarning dars mazmuniga bo'lgan qiziqishini faollashtirish masalasida eng muhim narsa, o'qituvchi tomonidan tanlangan o'qitish usulidir. I. Ya. Lerner va M. N. Skatkinlar tasnifiga ko'ra , oliy ta'limda o'qitishning beshta usuli mavjud [1]:
1. Tushuntirish va tasvirlash usuli. Talabalar bilimlarni ma'ruzalarda yoki mustaqil ravishda darsliklardan tayyor shaklda oladilar. Faktlar, mavjud baho va xulosalar talabalarga yetkaziladi. O'rta maktabda bu usul katta hajmdagi ma'lumotlarni uzatish uchun eng keng tarqalgan dasturni topadi.
2. Reproduktiv usul. U o'rganilgan narsalarni namuna yoki qoida asosida qo'llashni o'z ichiga oladi. Talabalarning faoliyati tabiatan algoritmikdir, ya'ni. namunada ko'rsatilganlarga o'xshash vaziyatlarda ko'rsatmalar, retseptlar, qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu usulning samaradorligi ancha past, chunki intizomning barcha bo'limlarini algoritmga keltirish va tartibga solish
mumkin emas. Bundan tashqari, bu usul bilan o'quvchilar ijodiy fikrlash imkoniyatidan mahrum bo'ladilar, ular ma'lum bir qonuniyatga amal qilishga majbur bo'ladilar.
3. Muammoni taqdim etish usuli. Bunda o'qituvchi materialni taqdim etishdan oldin muammo qo'yadi, kognitiv vazifani shakllantiradi, so'ngra dalillar tizimini ochib, nuqtayi nazarlarni, turli yondashuvlarni taqqoslab, masalani hal qilish yo'lini ko'rsatadi. Talabalar ilmiy izlanishlarning guvohi va sheriklariga aylanishadi. Ushbu usulning samaradorligi talabalarda o'rganilayotgan fanga qiziqishning ortishi va berilgan muammoga o'z yechimini taklif qilish imkoniyatining paydo bo'lishidadir. Shunday qilib, ta'lim jarayonining ijodiy komponenti faollashadi.
Muammoli ta'limning asosi ijodiy fikrlashni tarbiyalash bo'lib, quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
a) yangi muammolarni tanish, standart tilda ko'rish;
b) o'rganilayotgan obyektning tuzilishini ko'rish;
v) bilim va ko'nikmalarni mustaqil ravishda yangi vaziyatga o'tkazish qobiliyati;
d) muammoni yechishning ilgari ma'lum bo'lgan usullarini yangi usulda birlashtira olish qobiliyati;
e) boshqalarning shuhrati bilan hal qilishning o'ziga xos usulini yaratish qobiliyati;
f) muqobil yechimlarni ko'rish va variantlarni baholash qobiliyati
4. Qisman qidiruv yoki evristik usul. Treningda ilgari surilgan yechimlarni izlashni tashkil etishdan iborat. Talaba mustaqil ravishda muammoni bosqichma-bosqich hal qiladi, uning faoliyati esa o'qituvchi tomonidan nazorat qilinadi. Bu usul seminar va laboratoriya mashg'ulotlarida fikrlashni faollashtirish, bilimga qiziqish uyg'otishda samaralidir.
5. Tadqiqot usuli. Bunda talabalar mustaqil ravishda o'quv adabiyotlari, ilmiy maqolalarni o'rganadilar, kuzatish va o'lchovlar olib boradilar. O'qituvchining ishtiroki minimallashtiriladi: u faqat dastlabki ko'rsatma beradi, adabiyotlarni tavsiya qiladi, shuningdek yakuniy natijani tahlil qiladi. Tashabbuskorlik, mustaqillik, ijodiy izlanish ana shunday faoliyatda eng to'liq namoyon bo'ladi. Talabalarning nazariy asoslari yetarli bo'lsa, bu usul samarali hisoblanadi.
Talabalarning dars mazmuniga qiziqishini faollashtirishning asosiy usuli muammoli yondashuvdir [1]. Keling, buni batafsil ko'rib chiqaylik. Yuqorida aytib o'tilganidek, uning mohiyati ma'lum bir muammoli vaziyatni yaratishdir.
Muammoli vaziyat - bu o'rganilayotgan obyektning alohida qismlari yoki parametrlari o'rtasidagi ongli texnik qarama-qarshilik [2]. Bir qator manbalarga ko'ra, texnik qarama-qarshilik shundan iboratki, agar obyektning bir qismi (yoki bir parametri) ma'lum usullar bilan takomillashtirilsa, uning boshqa qismi (yoki boshqa parametri) qabul qilib bo'lmaydigan darajada yomonlashadi.
Muammoli vaziyat, bir tomondan, muammoni hal qilish istagi bilan, ikkinchi tomondan, mavjud bilimlar zaxirasi yordamida buni amalga oshira olmaslik bilan tavsiflanadi.
Muammoli vaziyat o'quvchini ijodiy fikrlashga undaydigan turtkidir. Ijodiy fikrlash harakatining o'zi faqat muammoli vaziyat ta'sirida boshlanmasligi aniq. Subyekt bunday impulsni idrok etishga tayyor bo'lishi, vaziyatning predmetli mazmuniga mos keladigan dastlabki bilimlarga va foydalanish uchun intellektual vositalarga ega bo'lishi va kerak bo'lganda ushbu bilimlarni to'ldirishi kerak.
Shunday qilib, muammoli vaziyatning yaratilishi talabaning yangi bilimlarni qo'shimcha manbalardan o'zlashtirishga bo'lgan ehtiyojini keltirib chiqaradi, ularning ro'yxati o'qituvchi tomonidan beriladi yoki talaba o'zi tanlaydi (bu to'g'riroq variant). Adabiyotlarni uch yo'nalishda o'rganish maqsadga muvofiq: kitob va jurnallarni o'qish, patent adabiyotlari va sanoatda mavjud bo'lgan texnik hujjatlar. Shu bilan birga, internetda mavjud bo'lgan qo'shimcha materiallar va adabiyotlarda yoritilmagan sanoat tajribasi bilan tanishish tavsiya etiladi.
O'quv jarayonini tashkil etish shakllari orasida ma'ruzalar talabalarning bilish faoliyatini faollashtirishning usul va usullarini ishlab chiqishga jiddiyroq e'tibor berishni talab qiladi. Boshqa shakllarda, masalan, seminarlar yoki laboratoriya mashg'ulotlarida talabalarni faollashtirishga osonroq erishiladi.
Muammoli ma'ruzalarning bir qancha turlari mavjud [2].
1. asosiy material muammoli tarzda taqdim etilgan ma'ruza;
2. asosiy material mustaqil (qisman yoki to'liq) masalalarni yechish orqali o'rganiladigan ma'ruzalar;
3. muammoli taqdimotni yechimlarni mustaqil izlash bilan birlashtirgan ma'ruzalar (qo'shma ma'ruzalar).
Muammoli taqdimot ma'ruzasi odatdagi ma'ruzadan, birinchi navbatda, tayyor faktlarning izchil taqdim etilishining yo'qligi bilan farq qiladi.
O'qituvchining "b" tipidagi ma'ruzadagi faoliyati nafaqat muammolarni shakllantirish, balki talabalar tomonidan ularni mustaqil hal qilishni tashkil etish bilan ham tavsiflanadi. Muammolarni o'qituvchi hal qilmaydi. U faqat materialni taqdim etadi, qo'shimcha ma'lumot beradi va talabalar uchun mavjud muammolarni ilgari suradi. Talabalarning faolligi yechimlarni izlashda yuqori
faollik bilan ajralib turadi. Ushbu ma'ruzaning tuzilishi muammoli taqdimot bilan ma'ruza tuzilishiga o'xshaydi , yagona farq: bu erda muammolarni o'qituvchi emas, balki talabalar hal qilishadi.
Bunday ma'ruzalarda muammoli masalalar ma'lumot beruvchi, yo'naltiruvchi, dalil talab qiladigan masalalar bilan birlashtiriladi. Bu turdagi ma'ruza o'quvchilarda dars mazmuniga bo'lgan qiziqishni rivojlantirishda eng samarali bo'lsa-da, o'qituvchidan yuksak mahorat, muammoli vaziyatlar yarata olish, ularni hal qilishga talabalar faoliyatini yo'naltirishni talab qiladi. Bundan tashqari, barcha holatlarda va barcha mavzularda muammoli ma'ruzalarni tashkil qilish va o'tkazish mumkin emas.
"B" tipidagi muammoli ma'ruzalar kichik oqimlarda, ma'ruza bir yoki ikkita guruh uchun (25 dan 50 tagacha) o'qilganda o'tkazilishi kerak.
Kombinatsiyalangan ma'ruza turiga kelsak, fanning aniq bo'limlari xususiyatlarini, talabalarning bilim darajasi va amaliy tajribasini hisobga olgan holda, ba'zi masalalarni o'qituvchi, boshqalarini birgalikda, uchinchilarini esa talabalar mustaqil hal qiladi. Bu darslarda o'qituvchi ma'ruza strukturasini turli yo'llar bilan qurish imkoniyatiga ega. O'quv materialini o'rganishni bir masalani birgalikda yechishdan boshlash mumkin, keyin o'qituvchi murakkab masalani qo'yib, uni mustaqil hal qiladi, keyingi masalani yechish esa o'quvchilarning o'zlariga topshirilishi mumkin.
Hozirgi vaqtda bunday usullarni topishning bir nechta usullari mavjud. Ulardan eng istiqbollilari [3,4]:
1) evristik suhbat usuli;
2) aqliy hujum usullari;
3) evristik avtomatik dialog usuli ;
4) ARIZ dasturi.
Evristik suhbat - bu o'qituvchi tomonidan har bir keyingi savol oldingi savol va javoblardan kelib chiqadigan va asosiy muammoni hal qilish yo'lidagi kichik kichik vazifalarni ifodalaydigan tarzda rejalashtirilgan savol va javoblar tizimi. Bunday suhbat o'quvchining o'ziga ishonchini oshiradi. Biroq, katta vaqt investitsiyalari tufayli evristik suhbat har doim ham qo'llanilmaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, aqliy hujum usuli ancha tejamkor.
Aqliy hujum usulini o'tgan asrning 40-yillarida amerikalik olim A.Osborn taklif qilgan. U quyidagilardan iborat: vazifa taklif qilingan odamlar guruhi tanlanadi. 20-30 daqiqa ichida barcha guruh a'zolari muammoni hal qilish bo'yicha turli fikrlarni bildiradilar. Siz har qanday g'oyalarni, shu jumladan haqiqatga to'g'ri kelmaydigan fikrlarni bildirishingiz mumkin, ammo bayonotlarni tanqid
qilish taqiqlanadi. Shu bilan birga, ilgari surilgan g'oyalarni tanlab olish va rivojlantirishga ruxsat beriladi. Turli xil variantlarni taklif qilgan talabalarning g'oyalari to'qnashadi va bu ba'zan qiziqarli kombinatsiyani keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, hujum ishtirokchilari ko'pincha intuitiv ravishda eng kuchli talabalar tomonidan qo'llaniladigan ba'zi uslubiy usullarni idrok etadilar.
Aqliy hujumda, evristik suhbatdan ko'ra, psixologik inertsiya tomonidan qo'yilgan oddiy g'oyalardan voz kechish osonroq.
1960-yillarda ishlab chiqilgan ARIZ dasturining usuli. G.S.Altshuller, mamlakatimizda keng tanilgan. ARIZ - ixtirochilik masalalarini yechish algoritmi -izchil qo'llanilishi murakkab masalalarni oddiylarga qisqartiradigan texnikalar to'plamidir [5]. Ushbu usullar tez-tez uchraydigan texnik qarama-qarshiliklarni sinchkovlik bilan o'rganish va tizimlashtirish asosida ishlab chiqilgan. Bunday qarama-qarshiliklar tasniflangan va umumiy shaklda tuzilgan. ARIZdan foydalanganda, avvalambor, muammoni shakllantirishni juda umumiy shaklga keltirish kerak, so'ngra muammoni hal qilish usullarini tanlab, o'ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda ularni umumlashtirilgan shakldan o'ziga xos shaklga o'tkazish kerak. Ushbu o'zgarishlarning barchasi ma'lum ko'nikmalar va fikrlash madaniyatini talab qiladi, shuning uchun ARIZdan foydalanish dastlabki nazariy va amaliy tayyorgarlikni talab qiladi.
Kuchliroq o'quvchilar bilan ishlashda aqliy hujum, zaifroq o'quvchilar bilan esa evristik suhbat usuli eng samarali hisoblanadi.
Agar quyidagi shartlar bajarilsa, muammoli ta'lim muvaffaqiyatli bo'ladi:
1. Muammoning mazmuniga qiziqish uyg'otishi mumkin bo'lgan motivatsiyaning yetarli darajasi ta'minlanadi;
2. Har bir bosqichda yuzaga keladigan muammolar bilan ishlashning maqsadga muvofiqligi ta'minlash (ma'lum va noma'lumning nisbati oqilona bo'lishi kerak);
3. Muammoni hal qilishda talaba oladigan ma'lumotlarning yetarli darajada ahamiyatliligi ta'minlash;
4. Oxir-oqibat, muammoli ta'lim kelajakdagi muhandisda zarur ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi:
5. Muammoni mustaqil ko'rish va shakllantirish qobiliyati;
6. Gipotezani ilgari surish, uni tekshirish usulini topish yoki ixtiro qilish qobiliyati;
7. Ma'lumotlarni to'plash, ularni tahlil qilish, ularni qayta ishlash usulini taklif qilish;
8. Xulosalarni shakllantirish va natijalarni amaliy qo'llash imkoniyatlarini
ko'rísh qobiliyati;
9. Muammoni bír butun sífatída, uní hal etishning barcha jíhatlarí va bosqichlarini ko'rísh qobílíyatlarí shakllanadí[6].
Maqolada keltirilgan ma'lumotlarga asoslaníb shuní xulosa qílísh mumkinki, nafaqat muayyan fanga, balkí kelajakdagí kasbíy faolíyatga ham qiziqishni kuchaytírísh zarur, chunkí bugungí talaba ertangi kun muhandísí bo'líb, sohadagí muhím muammolarni hal qíladí, yangí texnologíya va jihozlarni yaratadí.
Ta'lim jarayonida nafaqat o'quvchí uchun hal etílmagan, balkí ilmiy muammolar ham mavjud. O'qituvchi ta'lim muammolarini muhokama qilib, hal qílíb, asta-sekín o'quvchilarni ilmiy muammolar va íshlab chíqaríshdagí hal etílmagan muammolarga olíb boradí, bu esa o'quvchilarning ilmiy faollígíga xízmat qíladí.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Подласый, И. П. Педагогика: Новый курс: учеб. для студ. высш. учеб. заведений: М.: ВЛАДОС, 2001. - Кн. 1: Общие основы. Процесс обучения. -576 с.
2. Демидова О. В. Социально-психологические факторы и причинность в суггестивных явлениях: дис. канд. филос. наук/ О. В. Демидова. - Чебоксары, 2004 - 325 с.
3. Гримак Л. П. Резервы человеческой психики: Введение в психологию активности: учеб. пособие; 2-е изд., доп. - М.: Политиздат. 1989 - 319 с.
4. Ишмухдмедов Р.Ж., Юлдашев.М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар. Укув кулланма. "Адабиёт учкунлари" нашриёти. Тошкент. 2017. - 367 б.
5. Либерман Я. Л., Лукашук О. Н. Решение проблемных задач при разработке дипломных проектов студентами технического вуза /Я. Л. Либерман, О. Н. Лукашук. // Педагогическое образование в России. 2014. №5 С.75-80.
6. ^.Т.^иргизов, М.Хдсанов "ТЕХНОЛОГИК МАШИНА ВА ЖИХ,ОЗЛАРДА ЖАРАЁНЛАР" ФАНИДАН "КИШЛОК ХУЖАЛИК ИШЛАБ ЧИКАРИШ ЖАРАЁНЛАРИ" МАВЗУСИНИ ИЛГОР ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА УКИТИШ МЕТОДИКАСИ. www.nammti.uz. ISSN 2181-8622. TOM 7, Maxsus son 2, 2022.
