CC BY
17SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
MUDDATLI HARBIY XIZMATCHILARNING XIZMATGA ADAPTATSIYA JARAYONIGA OID MAHALIY TAJRIBALAR
Umid Taxirovich Tojiyev
JXU magistranti
ANNOTATSIYA
Muddatli harbiy xizmatchilarning moslashuv, yani adaptatsiya jarayoni murakkab psixologik holat bolib, uni alohida o'rganish va ustida ish olib borish talab etiladi. Ushbu maqolada shu holatga oid qarashlar, mahalliy tajribalar va fikrlar muhokama etiladi.
Kalit so'zlar: muddatli xizmat, psixologiya, adaptatsiya, moslashish, jarayon, metod, tajriba.
KIRISH
Muddatli harbiy xizmat har bir yigitning burchi hisoblanadi. Bu jarayongacha bolgan holatlar qiyinchiliksiz, bir tekish o'tishi malum. Ammo xizmat davri boshlangach aytim hayotiy va faoliyatga doir o'zgarishlar vujudga keladi. Bu jarayonga moslashish har bir xizmatchida har xil ko'rinishda kechadi.
Adaptatsiya tushunchasi XIX asrda kelib chiqqan bolib asosan biologiyada asosiy mezon sifatida ishlatilgan. Keyinchalik ushbu tushuncha organizm hayotiy faoliyatining turli jabhalariga, insonning shaxsiyatiga va hattoki jamoaviy xatti-harakatlarning o'ziga xos xususiyatlariga nisbatan qollanila boshlandi. Adaptatsiya, yani moslashish yangi sharoitlarda odatiy hatti-harakatlarning yetishmasligini to ldirib boradi. Adaptatsiya tufayli g'ayrioddiy sharoitda tananing maqbul ishlashini tezlashtirish imkoniyati paydo boladi. Agar adaptatsiya ro'y bermasa, faoliyat predmetini o'zlashtirishda qo'shimcha qiyinchilaklar yuzaga keladi. Moslashish u yoki bu azolarning vazifalarini qayta tiklash bilan bogliq yangi konikmalar, odatlar, fazilatlarni hosil qiladi va organizmni, shaxsni atrof muhitga moslashishiga olib keladi. Insonning moslashuvchanligini fikrlash, iroda, qobiliyat, bilim va tajriba tartibga soladi. Adaptatsiya nafaqat tananing yangi sharoitlarga moslashishida, balki qiyinchiliklarni yengishga imkon beradigan xususiyatlarni hosil qilishi bilan ifodalanadi.
Hozirgi vaqtda aksariyat yoshlar yangi sharoitga qiyinchiliklarsiz moslashish imkonini beradigan jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlanishning yuqori mezonlariga mos kelmaydi. Shu munosabat bilan bolinma ofitseriga me'yorlarga muvofiq shaxsning boshlangach sifat va imkoniyatlarini, bu sifatlarni rivojlantirishning yollarini hisobga olgan holda moslashish jarayonini amalga oshirishning optimal usullarini
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
qidirish vazifasi yuklanadi. Shuning uchun ushbu mavzuni ahamiyatli deb hisoblash mumkin.
ADABIYOTLAR SHARHI
Moslashish - bu tananing, shaxsning, uning xarakterlar tizimining alohida ta sirlar yoki o'zgargan yashash sharoitlariga moslashishi.
Qaysi sharoitlarda va qaysi mexanizmlar vositada muhitga moslashish sodir bo'lishiga qarab, har xil moslashishning turlari ajraladi:
- organizmdagi turli tizimlarining fiziologik o'zaro ta'siri;
- hayotiy ahamiyat ta'siriga mos ravishda a'zolar funksiyalarida moddalar almashinuvida biologik o'zgarish;
- psixik jarayon darajasidagi vazifalarga, xususiyatlarga, holatlarga, masalan qorong'uda ko'z sezgirligini oshishi kabi sharoitlarga insonning psixologik moslashishi;
- yangi jamoadagi o'zaro munosabatlarga ijtimoiy-psixologik moslashish.
Moslashishning bu turlari bir vaqtning o'zida o'zaro aloqada bo'lishi va
o'zini namoyon qilishi mumkin. Agar inson bo'lajak faoliyatning ehtimoliy holatlari bilan tanish bo'lsa, to'g'ri yo'nalish uchun zarur bo'lgan bilim va ma'lumotlarga ega bo'lsa yangi vaziyatga moslashish jarayoni tezlashadi. Muvaffaqiyatli moslashish uchun o'ziningning hatti-harakatlarini boshqarishni, ichki holatini muhit talablari bilan muvofiqlashtirishni, hayotning yangi vaziyatlariga muvofiq tayyorlikni rivojlantirishni o'rganish kerak. Moslashish muammolarining dolzarbligi, harbiy faoliyat uchun harbiy xizmatchilarni tayyorlash manfaatlarida uning mohiyati, tarkibi, xususiyatlari va unga samarali ta'siri yo'llarini faol va sermahsul izlanishi shartligiga olib keldi. Ammo shu bilan birga, tabiiy ravishda "Moslashish" atamasiga ko'plab tarif berishga urinishlar paydo bo'lishiga olib keldi. Harbiy xizmatchilarning moslashish jarayonida ularning psixologik xususiyatlari va sifatlari taqdim etilgan yangi faoliyat talablarga muvofiq qayta tiklash sodir bo'ladi. Motivatsion kompleksni qayta tiklash harbiy xizmatchida kasbiy qiziqishlar, nomuvofiqliklar, ideallar, e'tiqodlar, yangi istiqbollar va hayotiy maqsadlarining paydo bo'lishiga yoki kuchayishiga olib keladi. Ularning mahorati, ko'nikmalari va odatlarida sezilarli o'zgarishlardir oshkor bo'ladi. Ulardan harbiy jamoadagi xulq-atvor talablariga javob beradiganlari rivojlanadi, javob bermaydiganlari - zaiflashadi va yo'qoladi. Yosh harbiy xizmatchilar bilan butlangan harbiy jamoalar umumiy va farqlovchi xususiyatlariga ega. Har bir yosh harbiy xizmatchining harbiy xizmatni o'tash shartlariga moslashish bo'yicha jiddiy ishlarni amalga oshirmasdan turib, individual tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish, axloqiy, jangovar va psixologik tayyorgarlik samaradorligini oshirish, harbiy intizomni mustahkamlashning imkoni bo'lmaydi [1].
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Muddatli harbiy xizmatdagi eng muhim davr adaptatsiya davri bo'lib - shaxs ichki dunyosida qayta tiklanish, uning yashash tarzi va maishiy hayotida harbiy muhitning talablariga moslashish sodir bo'ladi. Ushbu davrning qanchalik darajada muvaffaqiyatli o'tishi, keyingi xizmatni davom etishiga bog'liq bo'ladi.
Ushbu davrning muhim jihati, shaxs qanday qilib atrofdagilar bilan munosabatlarni tiklashi, nizoli holatlarda o'zini qanday tutishi, o'zining munosibligini qanday saqlashi, o'zining "Men"i, qaysi psixologik himoya mexanizmlaridan foydalanishi hisoblanadi.
Armiyadagi harbiy xizmatchilarning ijtimoiy-psixologik moslashuv jarayoni juda dinamik va uning muvaffaqiyati ko'p jihatdan bir qator ob'ektiv va subjektiv sharoitlar, funksional holat, ijtimoiy tajriba, hayotga munosabat va boshqalarga bog'liq. Ijtimoiy- psixologik moslashuvning sabablari yangi o'ziga xos muhitda sodir bo'ladigan va yoshlar fuqarolik hayotida uchramagan ko'plab omillardir [4]: -harbiy-professional faoliyat qat'iy tartibga solinadi; -umum harbiy nizomning talablari; -munosabatlarning yangi shakllari; -murakkab harbiy texnikaga texnik xizmat ko'rsatish; -faoliyatning o'zaro bog'langan jamoaviy xususiyati; -hal qilinadigan vazifalarning umumiyligi.
Yosh harbiy xizmatchirning harbiy xizmatga ijtimoiy-psixologik moslashishida harbiy jamoa o'zining muhim spetsifik xususiyatiga ya'ni, harbiy faoliyatning maqsad va vazifalarini bajarish, amalga oshirilishi yuqori mas'uliyat tug'diradigan maxsus ijtimoiy ahamiyatga ega. Harbiy jamoalar harbiy-kasbiy faoliyatni tartibi va tashkil etish xususiyarlari mazmuni, birgalikda o'zaro bog'liq bo'lgan harbiy mehnat turlari, intizomning holati, axloqiy va psixologik muhit, faoliyat yutuqlari va natijalariga qarab bir-birlaridan farq qiladi. Yosh harbiy xizmatchilarning tasavvurlari yangi sharoitlarda kengayadi va chuqurlashadi. Ushbu qaytatiklash natijasida paydo bo'lgan xulqi, psixologik ma'lumotlar, xizmat o'tash sharoitlarida mukammal o'quv, xizmat va jamoadagi faoliyatini ta'minlaydi va bu o'z navbatida, ularning harbiy jamoalarga moslashishining o'sishi haqida guvohlik beradi. Bunday qayta tiklashning asosiy psixologik mexanizmlari quyidagilardan iborat [2]:
• o'z-o'zini ishontirish; o'zini-o'zi tiklash;
• o'zini-o'zi taqdirlash, taqlid; o' zini-o' zi majburlash;
• o'zini tasdiqlash va boshqalar.
Ularning yordami bilan shaxs o'zining yangi turlari va shartlariga muvofiq o'z faoliyatini ongli ravishda tartibga solishni amalga oshiradi. Ushbu mexanizmlarning barchasi o'zaro bog'liq va o'zaro ta'sir qilib, yangi faoliyat sharoitlarida insonning psixologik tarkibini, faoliyat shakli va xulq-atvorni aniqlaydi. Moslashishning mohiyati Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 249
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
va amalga oshirish mexanizmlariga bunday yondashuv, moslashish inson ijtimoiylashtirishuvining elementi deb hisoblashga va uni jamiyatning to'liq a'zosi sifatida ishlashiga imkon beradi. Psixologik adabiyotlarda turli sabablarga moslashishning turlari tasnifiga katta e'tibor beriladi. Manbalarda uning turlari shunday ajratiladi: biologik, fiziologik, psixofiziologik, psixologik, ijtimoiy-psixologik,
ijtimoiy va boshqalar. Harbiy xizmatchilarning faoliyatidan kelib chiqib moslashishning asosiy turlari sifatida taqsimlash mumkin [3]:
• o'quv faoliyatiga moslashish (didaktik);
• harbiy-funksional (kasbiy-jangovar) xizmat faoliyatiga moslashish;
• jamoa faoliyatiga moslashish;
• harbiy jamoaning maishiy hayotiga moslashish.
Agar harbiy jamoa zaif bo'lsa, jamoaning aksariyat a'zolari xizmat va jamoat vazifalarini yechishda passivdirlar, komandirlar ishning asl mohiyatini bilishmaydi, aks holda harbiy xizmatchida "Moslashishi" ning boshqacha qiyofasini ko'rishingiz mumkin.
Askarlarda moslashuvning yo'qligi, askarlar mustaqil ravishda hal qila olmaydigan masalalarning mavjudligi, o'zaro va shaxslararo nizolarning ko'p variantlariga ega. Zo'riqishning kuchayishi bilan bu mojarolar bo'linmani ruxsatsiz tark etishga, o'z joniga qasd qilish harakatlariga olib kelishi mumkin. [4]
Gipoteza - uzoq muddatli va normal moslashuvga ega bo'lgan harbiy xizmatchilarning ijtimoiy-psixologik moslashuv darajasida sezilarli farqlar mavjud.
Moslashuv - o'zgaruvchan tashqi va ichki sharoitlarga moslashish.
Psixologik ma'noda moslashish - bu shaxsning jamiyatda ushbu jamiyat talablariga, o'z ehtiyojlari, motivlari va manfaatlariga muvofiq amalga oshirishga moslashishidir.
Ijtimoiy moslashuv - bu shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga faol moslashish jarayoni.
Ijtimoiy-psixologik ma'noda moslashish shaxsning kichik guruh bilan munosabati sifatida qaraladi. Ya'ni moslashish jarayoni deganda shaxsning kichik guruhga kirib borishi, guruhda shakllangan me'yor va munosabatlarni o'zlashtirishi, uning a'zolari o'rtasidagi munosabatlar tarkibida ma'lum o'rin egallashi tushuniladi. Moslashuvni ijtimoiy-psixologik o'rganishning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, shaxs va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar shaxs a'zosi bo'lgan kichik guruhlar vositachiligida ko'rib chiqiladi.
Ijtimoiy-psixologik moslashuv shaxs tomonidan kichik guruhning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini rivojlantirish, unda shakllangan munosabatlar tizimiga kirish va guruh a'zolari bilan ijobiy munosabatda bo'lishdan iborat. Inson yangi ijtimoiy
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
muhitga kirib, o'z munosabatlari tizimini ma'lum darajada o'zgartiradi. Guruh, o'z navbatida, "yangi kelgan" paydo bo'lishiga uning me'yorlari, an'analari va qoidalarini o'zgartirish orqali munosabat bildiradi. Moslashish jarayoni ko'p hollarda shaxsning ijtimoiy faoliyatda o'rganilgan xatti-harakatlarning oldingi tajribasi muvaffaqiyatni ta'minlashni to'xtatib qo'yishini va ijtimoiy sharoitlar yoki yangi ijtimoiy muhit talablariga muvofiq xatti- harakatni qayta qurishni tushunishidir.
Qoida tariqasida, yangi ijtimoiy muhitda shaxsning ijtimoiy moslashuvining 4 bosqichiga ajratiladi [6]:
1. Dastlabki bosqich: shaxsning yangi ijtimoiy muhitda qo'llanilishi kerak bo'lgan xulq-atvor turlarini bilishi, lekin shaxs hali ularni qabul qilishga tayyor emas va eski xulq- atvor namunalariga amal qilishga intiladi.
2. Tolerantlik bosqichi: shaxs, guruh va yangi muhit bir-birining qadriyatlar tizimi va xatti-harakatlari uchun o'zaro tushunishni ko'rsatadi.
3. Turar joy bosqichi: yangi muhit qadriyatlar tizimining asosiy elementlarini shaxs tomonidan qabul qilinishi.
4. Assimilyatsiya bosqichi: moslashish jarayoni barcha ishtirokchilarining qadriyatlar tizimining to'liq mos kelishi.
XULOSA VA MUNOZARA
Zamonaviy armiyada harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar, moslashish jarayonidan kamida ikki marta o'tkazilishi kerak [8]:
• ular maxsus o' quv bo'linmalariga o' qishga kirganda;
• ular keyingi xizmatini davom ettirish uchun jangovar bo'linmalarga tayinlanganda.
Harbiy xizmatchilarning ijtimoiy-psixologik moslashuv darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, harbiy-professional yo'nalish ham shunchalik yuqori bo'ladi.
Qurolli Kuchlar tizimidagi bo'lajak harbiy xizmatchilarda kasbiy moslashuvchanlikni oshirishni ijtimoiy-psixologik jihatdan tadqiq etish o'ta muhim masala hisoblanadi.
Qurolli Kuchlar tizimidagi bo'lajak harbiy xizmatchilarda kasbiy moslashuvchanlikni oshirishni keng ko'lamli tadqiqotlar olib borilsa, moslashuvchanlikka xos xususiyatlar aniqlansa, kasbiy moslashuvchanlik ta' sir etuvchi ijtimoiy-psixologik omillar tadqiq etilsa, u holda harbiy xizmatchilar uchun shart sanalgan ko'plab psixologik sifatlarning aniqlanishi ehtimoldan holi bo'maydi.
ADABIYOTLAR ROYXATI
1. Avdeev V.V., Chernov S.A., Glemba L.V. Tarbiyaviy ish nazariyasi va amaliyoti: Darslik. - Novosibirsk: Novosibirsk VVKU, 1-qism, 2018. - 200 p.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
2. Aleksandrovich P.I., Malyutin A.G., Senokosov J.G. Harbiy xizmatchilarni armiya hayotiga moslashtirishdagi qiyinchiliklarni psixologik tahlil qilish. - Riga: Riga oliy harbiy-siyosiy bilim yurti. Biryuzova S.S., 2011. - 89 b.
3. Nizamaddinovna, S. A. (2022). VERBALISATION OF THE CONCEPT "MUHABBAT"(LOVE) IN THE WORKS OF KARAKALPAK POET AJINIYAZ QOSIBAY ULY. 49(07).
4. Садуллаева, А. (2022). The problem of the interdependence between language and culture. Ренессанс в парадигме новаций образования и технологий в XXI веке, (1), 54-56.
5. Sadullaeva, A. (2022). Qaraqalpaq korkem shigarmalar kontekstinde muhabbat koncepti. Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta'lim texnologiyalari, 7(1), 200-201.
6. Садуллаева, А. (2022). Concept—muhabbat in Karakalpak proverbs. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 616-617.
7. Sadullaeva, A. (2022). "TERBENBES" ROMANiNDA 'MUHABBAT'TUSLNIGL. Science and innovation, 1(B8), 1957-1961.
8. Nizamaddinovna, S. A. (2022). Verbalization of the concept "love/muhabbat" in the proverbs of English and Karakalpak languages. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 12(4), 138-141.
9. Садулаева, А. (2022). Til va madaniyatning lingvomadaniy aloqalari. Развитие лингвистики и литературоведения и образовательных технологий в эпоху глобализации, 1(1), 62-64.
10. Садуллаева, А., & Сейтянов, Ж. (2022). Differences of application of the concept" muhabbat/love" in poetry genre. Ренессанс в парадигме новаций образования и технологий в XXI веке, (1), 89-91.
11. Nizamaddinovna, S. A. (2021). Specific Expression of the Concept" Love" at the Level of Lexical Units. Journal of Ethics and Diversity in International Communication, 1(5), 49-53.
12. Камалова, М. Н. (2022). МОДЕРНИЗАЦИЯ СИСТЕМЫ ЯЗЫКОВОЙ ПОДГОТОВКИ СТУДЕНТОВ НЕЯЗЫКОВЫХ ВУЗОВ. Архив научных исследований, 2(1).
13. Камалова, М. Н. (2022). ВОСПИТАНИЕ НОВОГО ПОКОЛЕНИЯ ЭКОНОМИСТОВ В НОВОМ УЗБЕКИСТАНЕ. PEDAGOGS jurnali, 11(5), 62-68.
14. Камалова, М. Н. (2022, June). ВЗГЛЯДЫ НА ОБРАЗОВАНИЕ ДРЕВНИХ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА И СОВРЕМЕННЫЕ РЕФОРМЫ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. In E Conference Zone (pp. 277-280).
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
15. Камалова, М. Н., & Мухитдинова, М. С. (2019). Роль современного преподавателя в профессиональном становлении молодёжи. Наука и образование сегодня, (4 (39)), 82-84.
