CC BY
3Open access journal
www.in-academy.uz
Wf-ESE-
EURASIAN JOURNAL OF TECHN01:0GY AND INNOVATION
MATNNI DISKURSIV TAHLIL QILISH ZARURATI
Kamolova Aida Alisher qizi
Navoiy davlat pedagogika instituti O'zbek tili va adabiyoti fakulteti
1-kurs magistranti [email protected]
ARTICLE INFO ABSTRACT
Mazkur maqolada o'zbek tilshunosligida ham badiiy matnni diskursiv tahlil va tadqiq qilish, ommaviy axborot vositalari bilan aloqador media-matnlarni o'rganishda diskurs yondashuvning imkoniyati va ahamiyatini o'rganish haqida flkryuritiladi.
Received: 24th January 2024 Accepted: 30th January 2024 Online:31th January 2024
KEY WORDS Diskurs tahlil, nutq konteksi, nutq holati, media-diskurs, lingvistik birlik.
Matn tahliliga antropotsentrik nuqtai nazardan yondashish bugungi tilshunoslikning yetakchi yo'nalishlaridan biriga aylandi. Jahon tilshunosligida matnni shaxs bilan bog'liq holda tadqiq qilish asosan psixolingvistika, lingvokulturologiya sohasida olib borilayotgan ishlarda o'z aksini topgan. Badiiy matnning antropotsentrik xususiyatlari, uning yaratilishi va mazmuniy tahliliga oid masalalar o'zbek tilshunosligida ham badiiy matnni diskursiv tahlil va tadqiq qilish zaruratini uyg'otadi.
Zamonaviy tilshunoslikda hozirgi kunga qadar diskurs masalasining turli ko'rinishlari (siyosiy, ijtimoiy, pedagogik, diniy, didaktik, xususiy, ommaviy) o'rganilmoqda va tadqiq qilinmoqda.
Har qaysi tadqiqotchining diskurs tushunchasiga berilgan ta'rifi turlichadir. Bizning fikrimizcha, diskurs - ayni bir vaqtning o'zida ikki va undan ortiq shaxslar o'rtasida lisoniy faoliyat, nutqiy faoliyat va borliq ishtirokida muloqot jarayonining vujudga kelishidir. Bizda juda qadimiy, lekin hech qachon o'z ahamiyatini yo'qotmaydigan muqaddas nutq bor. Eng oddiy shaklda, nutq - bu odamlar o'rtasidagi og'zaki yoki yozma muloqot shakli. Muhimi, nutq va til o'zaro farqlanadi.
Til lingvistik va ramziy birliklarning barcha shakllarini o'z ichiga oladi, nutq esa so'zlovchi va tinglovchi uchun tanish bo'lgan muayyan nutqiy vaziyatga doir til birliklaridangina foydalanadi. Diskurs bulardan farqli ravishda kontekstda til tomonidan nutqqa uzatilgan umumiy ma'nolarni ko'rib chiqadi. Bu yerda kontekst nutqning holatini nazarda tutadi va til orqali ifodalangan asosiy ma'nolarni o'zida aks ettiradi.
Diskurs tahlili yozma yoki og'zaki tilni kontekstga bog'liq holda o'rganish uchun tadqiqot usulidir. Bu tilning haqiqiy hayotiy vaziyatlarda qanday ishlatilishini tushunishga qaratilgan. Diskurs tahlili tilning so'zma-so'z umumiy ma'nosidan tashqariga qarashni, kontekstni tushunishni va nima, qachon va nima sababdan va nima maqsadda aytilganini o'rganishni o'z ichiga oladi.
Open access journal
www.in-academy.uz
Diskurs tahlilining maqsadi tilning funksiyalarini va turli kontekstlarda ma'no qanday tuzilganligini, nutqning ijtimoiy, madaniy, siyosiy va tarixiy sharoitlarini o'z ichiga olganligini o'rganishdir. Misol uchun, agar biz biror yozuvchining tarixiy asarlarini o'rganmoqchi bo'lsak, ushbu asarni bu yozuvchining ijodiy shakllanishi va qarashlarini, nutqni taqdim etish sabablarini, kontekstni ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. Mamlakatning o'sha davrdagi ijtimoiy va siyosiy tarixi va bir nechta kontekstual omillarni bilishni talab etadi.
Diskurs tahlili - bu tilning qo'llanilishini o'rganish va tahlil qilish. Muloqot uchun nutq tahlili so'z, gap, ibora va jumla, yozma, og'zaki yoki imo-ishora tilidan foydalanib tahlil qilishdan tashqari til haqidagi bilimlarga qaratiladi. Diskurs tahlili til va u qo'llanilayotgan kontekstlar o'rtasidagi munosabatni ko'rib chiqadi, og'zaki va yozma ta'sirni tavsiflash va tahlil qilish bilan bog'liq. Nutq konteksti, shuningdek, ma'ruzachi va tinglovchining ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini o'z ichiga oladi.
Badiiy matn haqida fikr yuritganda tilshunos olima S.Boymirevaning quyidagi fikrlari ahamiyatga molik: "Ma'lumki, voqelikda kechayotgan hodisalar, mavjud bo'lgan predmetlarni inson tomonidan idrok etilishi va ular haqidagi axborotni boshqa shaxsga uzatilishi mukammal jarayondir. Bu jarayonning ilk bosqichida perseptiv (qabul qilish) harakatlar bajarilsa, keyingi bosqichlarida esa mantiqiy tahlil harakati boshlanadi va, nihoyat, shu tahlil asosida tug'ilgan tushuncha - konsept lisoniy voqelikka ko'chadi. Ammo barcha turdagi harakatlar, ular ruhiy, mantiqiy yoki boshqa xarakterga ega bo'lishidan qat'iy nazar, ularning ijrochisi bo'lgan insonning shaxsiyati, hissiy tuyg'ulari, bilish zahirasi, istak-xohishi bilan bog'liqdir". Biz gapirganimizda yoki yozganimizda biz kimligimizni va odamlar bizni qanday ko'rishini xohlayotganimizni ko'rsatish uchun shunchaki tildan foydalanamiz. Kiyinish uslubimiz, ishlatadigan imo-ishoralarimiz, xatti-harakatlarimiz va o'zaro munosabatimiz ham ta'sir qiladi Bunga ta'sir qiladigan boshqa omillar ham bizning fikrlash tarzimizni o'z ichiga oladi.
1. O'zim pishirgan osh bo'g'zimga tiqilgan ko'yi ana shunday xunob bo'lib yurganimda "fojiam"dan xabardor Ubaydullayev bir kuniyo'lakda so'rab qoldi:
- Ishlar nima bo'lyapti, Asqarjon?
- Ishlar...Kelasiyilga qoladiganga o'xshayapti. (E. A'zam "Otoyining tug'ilganyili")
2. Xudo mushukni negayaratgan - bandasiningyo'lini kesib dilinixira etish uchun emasmi?
- Bo'rimi, tulkimi?- dediJavliboy meni masxara qilmoqchiday bo'lib ishshayib.
-Tevat!- dedim tishlarimni g'ijirlatib. (E. A'zam " Otoyining tug'ilgan yili")
Odamlar o'z ehtiyojlarini qondirish uchun muloqot qilishadi. Ma'lumki, ona tilida so'zlashuvchilar o'rtasidagi muloqotning buzilishi nafaqat asosiy grammatika qoidalar va lug'atning yetishmasligi, balki tegishli muloqot maqsadlarini qo'llashning yetishmasligi tufayli ham bo'lishi mumkin. Shu sababli, tajribasiz so'zlovchilar muloqot jarayoni uchun eng mos strategiyalarni tanlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Nutq 2 xil usulda yuzaga chiqadi: og'zaki va yozma1. Yozma nutq yozma matnning tuzilishi, izchilligi, mantiqiy rivojlanishi va til resurslari doirasini o'z ichiga oladi. Lingvistik manbalar grammatika va lug'atga, shuningdek, yozishda ishlatiladigan grammatik tuzilmalar va lug'atning xilma-xilligiga ishora qiladi. Aniqrog'i, so'zlarni sinchkovlik bilan tanlash muhim, bir so'zning haddan ortiq takrori matnning o'qishli bo'lishiga putur yetkazadi. Yozma nutqda
1 Xudoyberganova D. - "O'zbek tilidagi matnlarning antropotsentrik talqini" dissertatsiya.
Open access journal
www.in-academy.uz
xabarni yanada qiziqarli qilish uchun kattaroq so'zlar va murakkabroq jumlalarni ishlatish mumkin. Ma'no vizual grafiklar bilan ifodalanishi va bir tomonlama bo'lishi mumkin, tana tili ishtirok etmaydi.
Og'zaki nutq gapirilishi bilanoq yo'qoladi, gaplarni urg'u va intonatsiya orqali ko'rsatadi, bog'langan nutq, gaplar, to'liq bo'lmagan gaplar yoki so'zlardan iborat bo'ladi, tana tili, yuz ifodalari, imo-ishoralar ishtirok etishi mumkin, uzilishlar, takrorlashlar sodir bo'ladi, umumiy lug'at va oddiy grammatikadan foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda ilmiy qiziqishlar markazini ommaviy axborot muammolariga, ommaviy nutq ta'sir qilish muammolariga yo'naltirishning aniq yo'nalishlari mavjud. Tinglovchilarga ta'sir etish mexanizmlari o'rganiladi, lingvistik va paralingvistik ta'sir ko'rsatadigan vositalar aniqlanib, ayrim nutq turlari misollarida tahlil qilinadi: odatiy nutq, siyosiy, marosim, diniy, reklama, rasmiy, ommaviy axborot vositalari nutqi va boshqalar.Ommaviy axborot vositalarining nutqi keng tarqalgan va dolzarb mavzulardandir.Ommaviy axborot vositalarini o'rganishning psixologik tomonlari, ma'lumotlarni idrok etish xususiyatlarini, auditoriyaga ta'sir o'tkazish mexanizmlarini o'rganish, ular e'tiborini jalb qilish masalalarini o'rganish bilan bog'liq.
Diskurs tahlilining yangi media-diskurs sohasi tildan foydalanish, dunyoning turli qarashlarini va turli tushunchalar va axborotlarni media vositalar orqali taqdim etish usullarini ko'rib chiqadi. Tildan foydalanish ishtirokchilar o'rtasidagi munosabatlarga qanday ta'sir qilishini, shuningdek, tildan foydalanishning ijtimoiy o'ziga xosliklar va munosabatlarga ta'sirini o'rganadi.
Xulosa qilib aytganda, gazeta, jurnal, radio va televideniyeni o'z ichiga olgan ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy tarmoq, internet saytlarida media-diskursning ajralmas qismidir. Axborot berish nutqning barcha uslublariga xosdir. Media-diskurs axborot, uning manbasi va manzili, televizion dasturlar, gazeta va jurnal maqolalari jamiyat hayotining eng xilma-xil jihatlari to'g'risida: parlament muhokamalari, hukumat va partiyalarning iqtisodiy dasturlari, hodisalar va jinoyatlar, atrof-muhit holati, fuqarolarning kundalik hayoti to'g'risida ma'lumot beradi. Maqsad - ommaviy kommunikatsiya va media-matnlarni o'rganishda diskurs yondashuvning imkoniyati va ahamiyatini o'rganish.
References:
1. Yo'ldoshev Q., Yo'ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. (O'quv qo'llanma) -T., Kamalak. 2016.
2. Xudoyberganova D. - "O'zbek tilidagi matnlarning antropotsentrik talqini" dissertatsiya. -240 bet.
3. Daminova O. - " Ingliz va o'zbek badiiy matnlarida diskurs holati" dissertatsiya. - 86 bet.
4. Yo'ldoshev M. - Badiiy matnning lisoniy tahlili.
5. Boymirzaeva S.Modallikning matn kommunikativ mazmuniga xosligi.-Rahmatulla Qo'ng'urovning ilmiy merosi va o'zbek tilshunosligi masalalari. -Samarqand: SamDU nashri, 2008.-B.76
