CC BY
78MEDIALINGVISTIKA
Isakova Dilafruz Faxridinovna [email protected]
O'zDJTU
Annotatsiya: Zamonaviy tilshunoslikda mustaqil yo'nalishi sifatida media tilshunoslikning shakllanishi va rivojlanishi, tilshunoslik jihatidan ham, axborot texnologiyalari va ijtimoiy hayotning ijtimoiy-madaniy sohalari bilan bog'liq bo'lgan bir qator omillarga bog'liq. Ommaviy axborot vositalari jamoat muhitining vakolati hisoblanib, ayniqsa OAV tili ijtimoiy kuchga ega bo'lgan vosita sifatida o'rganilib kelingan. Til bu shaffof hodisadir. OAV ko'pincha betaraflikni talab qiladi, shu orqali ommaviy fikrni aks etirish uchun muhit yaratadi va yangilik yaratuvchilaring fikr va mulohaza hamda dalillarini aks ettiradi.
Kalit so'zlar: media tilshunoslik, OAV tili, media diskurs, mediamatn, ommaviy axborot vositasi, ommaviylik, integratsionlik
MEDIALINGUISTIC
Isakova Dilafruz Fakhridinovna [email protected]
UzSUPC
Abstract: As an independent direction in modern linguistics, the formation and development of media linguistics depends on a number of factors related to both linguistic and information technologies and socio-cultural spheres of social life. The mass media is considered as the authority of the public environment, and especially the mass media language has been studied as a tool with social power. Language is a transparent phenomenon. The media often claim neutrality, thereby creating an environment for reflecting public opinion and reflecting the opinions and judgments and arguments of newsmakers.
Keywords: media linguistics, media language, media discourse, media text, mass media, mass, integration
Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalari yoki yangiliklar matni ijtimoiy tilshunoslik va tarjimashunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Odamlar hayotida tobora ko'proq ahamiyat kasb etib, ommaviy axborot vositalarini ko'rib chiqish va o'rganish kerak. Norman Feyklou o'zining "Media diskurs" kitobida
"Medianingvistika ushbu dinamik rivojlanayotgan sohaga ommaviy axborot vositalarining tili sifatida keng ko'lamli ishlarni birlashtirdi" deb ta'kidlaydi.
Medialingvistikaning paydo bo'lishining eng muhim shartlaridan biri quyidagilardan iborat.
- Xususan, global media tarmog'ini yaratishda namoyon bo'ladigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) jadal o'sishi;
- matnli aloqaning yangi virtual muhiti sifatida yagona axborot makonini shakllantirish va rivojlantirish;
- "OAV tili" tushunchasini shakllantirish va ilmiy tushunish, uning funktsional va stilistik xususiyatlari va ichki tuzilishini aniqlash;-
- turli xil gumanitar fanlar vakillarining birgalikdagi sa'y-harakatlari asosida ommaviy axborot vositalarida nutqni o'rganishda kompleks yondashuv zarurligini anglash;
- media tadqiqotlari (media studies) doirasida ommaviy axborot vositalari tilini o'rganishni ko'rib chiqish - mavzusi tarixiy rivojlanish, hozirgi holati va butun ommaviy aloqa kompleksining xususiyatlarini har tomonlama tahlil qilish mavzusi bo'lgan yangi mustaqil fan .
Shubhasiz ommaviy axborot vositalarida nutqni ishlab chiqarishga bag'ishlangan barcha ishlarda qayd etilgan mediamatn tushunchasi mediatilshunoslikning muhim nazariy tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu konseptsiyaning mohiyatini quyidagicha hulosa qilish mumkin: antanaviy tilshunoslikda matnning matnosi "og'zaki va yozma tilning izchil va o'zaro yaxlitligi" sifatida tatrif berish mumkin.
Mediamatnda shaxs dunyoni real voqelik sifatida tafakkur qilishini va bu tafakkurni insonning dunyoni qabul qilish hamda fikrlashiga xos xususiyatlarga monand verbal- noverbal shaklda qayd etadi . Aynan shu holat lisoniy birliklarning ichidan "o'zidagi narsa" tamoyiliga asoslanib tadqiq qilishdan mediakommunikatsiya tilini tashqaridan funktsional yaxlitlik sifatida o'rganish imkonini bergan "tayanch hisob nuqtasi " ni qidirishga o'tish zaruratini asoslaydi. Lisoniy hodisalar tahlili tildan tashqaridagi hodisalar bilan birgalikda amalga oshirilgan holatdagina til mediakommunikatsiya jarayonida qanday rol o'ynashini aniq belgilash imkonini beradi.
OAV tili - bu, birinchidan, ommaviy axborot vositalari tomonidan ishlab chiqarilgan va tarqatiladigan matnlarning butun to'plami; ikkinchidan, lingvo-stilistik xususiyatlar va belgilarning ma'lum bir to'plami bilan tavsiflanadigan barqaror intervalual tizim; va nihoyat, uchinchidan, har bir ommaviy axborot vositasi - bosma, radio, televideniya, Internet uchun xos bo'lgan og'zaki va audiovizual komponentlarning ma'lum nisbati bo'lgan maxsus aralash turdagi signal tizimlari.
Ommaviy axborot vositalarida tildan foydalanishning asosiy xususiyatlari haqida gapirganda, tadqiqotchilar ommaviy nutqning zamonaviy nutqga ta'siri juda katta ekanligini va puxta, tizimli o'rganishni talab qilishini tatkidlaganlar.
OAV ning ayrim tillarini batafsil o'rganish "ommaviy axborot vositalari tili" tushunchasining kengayishiga olib keldi, bu o'z navbatida og'zaki va mediyaviy yoki audiovizual darajasini ajratishda namoyon bo'ldi. O'z navbatida, ommaviy axborot vositalarining tilini og'zaki va audiovizual kodlarni birlashtirgan aralash tipdagi belgi tizimi sifatida ko'rib chiqish har bir aniq ommaviy axborot vositalarining til xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi.
Va nihoyat, bosma ommaviy axborot vositalari tilining o'ziga xos xususiyati bu undagi og'zaki va grafik tarkibiy qismlarning o'zaro ta'siridir. Shriftning turi va o'lchami, rasmlarning mavjudligi, ranglardan foydalanish, qog'ozning sifati, chiziqlardagi materiallarni tartibga solish - bularning barchasi so'z chizig'i bilan chambarchas bog'liq bo'lib, yaxlit birlikni - matbuotning sinkretik tilini tashkil qiladi.
P.Qodirovning ta'kidlashicha, OAV tilida "jonli so'zlashuv tili bilan mumtoz adabiy tilimizning badiiy nafis so'z san'atini uyg'unlashtirib, xalq ommasi uchun tushunarli umummilliy adabiy til" paydo bo'ladi, shakllanadi va rivojlanadi.
O'zbekistonda ilk bor OAV (gazeta, televidenie va radio) tili nutq madaniyatining me'riy, kommunikativ va etik aspektlarida atroflicha tadqiq etgan olima Teshaboeva D.M. ning xulosalariga ko'ra bugungi kunda "OAV tili" tushunchasining uch xil ma'noda qo'llanilishi kuzatiladi:
OAV tili - OAV yaratgan va tarqatgan barcha turdagi matnlar majmui; barqaror tilning ichki sistemasi. U o'ziga xos lisoniy-uslubiy xususiyat va belgilarni o'z ichiga oladi;
OAVning har biriga mos verbal va audiovizual qismlarning mutanosibligidan iborat alohida qorishma - belgilar sistemasi;
Keyingi OAV tavsifida til alohida belgilar sistemasi va ular nutqiy kommunikatsiya ko'rinishidagi odamlararo muloqot asosi sifatida qayd etiladi.
Ommaviy axborot vositalarining intralingual yoki ekstralingvistik darajadagi rolini tahlil qilish, bitta til va madaniy doiradagi tilning ishlashiga ommaviy axborot vositalarining ta'sirini o'rganishni o'z ichiga oladi. Ommaviy axborot vositasi bo'lgan tetik mexanizmi haqida gapiradigan bo'lsak, avval quyidagilarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin.
1) aniq uslub chegaralarini xiralashtirish moyilligi
2) so'zlashuv uslubi normalarining ommaviy nutqning asosiy qismida (yangiliklar, axborot tahlillari, sharhlar) tarqalishi.
3) noto'g'ri nutq ishlatishda replikatsiya (noto'g'ri stress, grammatik xatolar, noto'g'ri moslik)
4) ommaviy axborot vositalarida jargon ishlatilganligi, haqorat va boshqalar tufayli nutq normasining pasayishi..
Nida E.A.ning fikriga ko'ra ommaviy axborot vositalari tilining asosiy bo'g'ini bo'lgan media-bu ommaviy axborot vositalari, ommaviylik, integratsionlik va ochiqlik kabi asosiy toifalarga asoslangan murakkab ko'p bosqichli tizimdir.
Mc Quailning ta'kidlashicha Ommaviy axborot vositalari ommaviy axborot vositalarini olib boruvchi kanaldir va deyarli barcha izlanishlar "ommaviy axborot vositalarining odamlarning ishlariga sezilarli ta'sir ko'rsatishi" ga asoslanadi.
Ommaviy axborot vositalaring jamiyatga tatsir kuchi haqida gapirganda mahalliy tadqiqotchi Alimov B. "OAV yordamida imidjni saqlash va muttasil yaxshilashga har qanday taraqqiy etgan qudratli davlatlar muhtoj ekan, yosh mustaqil davlatlar uchun bu vazifa bir necha o'n karra zarurroq va muximroqdir. Chunki hozirgi axborot globallashuvi davrida mamlakatning taqdiri, ertangi kuni uning media makondagi imidji, nufuzi bilan bevosita bog'liq bo'lib qoldi" deb fikr bildiradi.
Moskvalik olim Avetisyan N.G.ning fikricha hozirgi kunda bosma ommaviy axborot vositalari tilini demokratlashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. So'nggi o'n yillarda ro'y bergan ijtimoiy va kundalik hayotni demokratlashtirish, jinslar o'rtasidagi munosabatlardagi inqilobiy o'zgarishlar, ayollarning pozitsiyasi, nikoh nuqtai nazaridagi o'zgarishlar, oila ommaviy axborot vositalari tilini demokratlashtirishga katta ta'sir ko'rsatdi, unga ilgari qo'pol deb hisoblangan kamdan-kam ishlatiladigan va oddiygina jamoat munosabatlarida tasavvur qilib bo'lmaydigan so'zlar va iboralarning kirib kelishiga sabab bo'ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Muxametkalieva S . S. Media discourse: necessity of studying of media translation // Molodoy uchenLiy. — 2018. — №8. — S. 127-130.
Dobrosklonskaya T.G.Medialingvistika: sistemniy podxod k izucheniyu yazika SMIMoskva 2008
«Mediamatn» atamasini ilk bor T.G. Dobrosklonskayaning «Voprosi i izucheniya mediatekstov» asarida ishlmtilgan. -M..MGU.2000
Bakieva G. Teshaboeva D. Mediamakonda matn . - Toshkent,2019. - B.3.
S. V. Davidova. «Yaztik SMI» nauchnaya stattya Lingua mobilis №2 (28), 2011 -S. 94-96
Dobrosklonskaya, T. G. Yazik SMI: stanovlenie i soderjanie ponyatiya / T.G. Dobrosklonskaya // Vestnik Moskovskogo Universiteta. Seriya 19. Lingvistika i mejkulturnaya kommunikatsiya. 2007. №4. -S. 3
Dobrosklonskaya, T. G. Rol SMI v dinamike yazikovix protsessov // Vestnik Moskovskogo Universiteta. Seriya 19. Lingvistika i mejkulturnaya kommunikatsiya. 2005. №3. -S.38-54
Qodirov P. Til va el. Sharq yulduzi. -Toshkent, 2003. № 32 Teshaboeva D. M. Ommaviy axborot vositalari tilining nutq madaniyati aspektida tadqiqi (O'zbekiston Respublikasi OAV misolida) Filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya
Nida E. A. componential Analysis of maning.-Paris: Moton, 1975.- 272 p McQuail, 1994, p.327
Alimov B. Mediamakonda milliy manfaatlar. Toshkent. 2019. -B.3 Avetisyan, N. G. Yazik SMI kak faktor razvitiya yazika // Vestnik Moskovskogo Universiteta. Seriya 19. Lingvistika i mejkulturnaya kommunikatsiya. 2002. №4. -S.83
