CC BY
950MATEMATIKA FANI RIVOJLANISHIGA HISSA QOSHGAN QADIMGI VA KEYINGI DAVR SHARQ VA G ARB OLIMLARI FAOLIYATI
Elnoza Oskar qizi Toyloqova
Chirchiq davlat pedagogika instituti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada qadimgi va keyingi davr olimlarining matematika fanida qilgan kashfiyotlari va yangiliklari, ularni hayotga tadbiq etilishi, matematik qonunyatlar, matematik istedot, va sharq va g'arb olimlarining izlanishlaridagi o'xshashliklar shuningdek hayot faolyati haqida ma'lumotlar yoritilgan.
Kalit so'zlar: Matematika fanidagi kashfiyotlar, matematik asarlar, qadimgi davr matematiklari, o'rta asrlar matematiklari, Sharqda matematika rivoji, Garbda qilingan matematika yangiliklari, matematik fikirlar, olimlar hayoti.
ACTIVITIES OF ANCIENT AND LATER EAST AND WESTERN SCIENTISTS WHICH CONTRIBUTED TO THE DEVELOPMENT OF THE SCIENCE OF
MATHEMATICS
Elnoza Oskar kizi Toylokova
Chirchik State Pedagogical Institute
ABSTRACT
This article discusses the discoveries and innovations of ancient and modern scientists in mathematics, their application to life, mathematical laws, mathematical talent, and similarities in the research of Eastern and Western scientists, as well as information about the activities of life.
Keywords: Discoveries in mathematics, mathematical works, ancient mathematicians, medieval mathematicians, the development of mathematics in the East, mathematical innovations in the West, mathematical ideas, the life of scientists.
KIRISH
Hozirgi zamon fanlari mazmuniga qarab uch qisimga (ijtimoiy,tabiiy va texnika fanlariga) boTinadi. Bularning har biri o'ziga mos ko'pgina qo'shni fanlarni qamrab olib, butun bir sistemani tashkil qiladi. Matematika fanlar sistemasida muhim bir sohani tashkil qiladi va yunoncha "Ilm,fan "degan ma'noni anglatadi. Shuningdek matematika - qadimiy fanlardan biri boTib, boshqa arifmetika, geometriya, keyinchalik algebra, matematik analiz, analetik geometriya kabi fanlarni birin-ketin ozida shakllantirib, ularni takomillashtirib bordi. Quyida matematika fanida kashfiyot qilgan olimlar
faolyatini o'rganamiz. Bilamizki g'arbda eng qadimdan ilm-fan rivojlangan markazlardan biri bu Yunonistondir. Qadimgi Yunonistonda ilm-fanga qiziquvchilar ko'p bo'lganidan u yerdan haqiqiy olimlar yetishib chiqqan va shulardan biri bu antic davr matematik olimi Pifagordir. Pifagor (milloddan avvalgi, taxminan, 580-500 yillar)-qadimgi grek olimi, matematigi, faylasufi. Pifagor ba'zi rivoyatlarga qaraganda dindor bo'lgan. Pifagor diniy qarashlarining asosini matematika tashkil qiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Uning fikricha xudo olamni tartiblash uchun sonni yaratgan. Bir soni xudoning yagonaligini, qolgan barcha sonlar birgalikda olamni bildirgan. Bular ikkalasi hamkorlikda xudojo'y sonli garmoniyani tashkil qilishini aytgan. Pifagor ta'limotiga asosan son narsalarning mistik mohiyati hisoblanadi, matematik mavhumliklar olamda ma'lum tartib o'rnatib, uni oshkormas holda boshqaradi. Qisqasi, olamni sonlar va ulardan yaratilgan munosabatlar garmonik sistemasi tashkil qiladi. Bu g'oya Pifagor falsafasining asosini tashkil qiladi. U kimda-kim bu xudojo'y sonli garmoniyani o'rgansa, o'zi ham xudojo'y bo'ladi va abadiy yashaydi, degan mistik g'oyani ilgari surgan. Pifagorning ana shunday diniy qarashlari asosida uning haqiqiy matematik g'oyalari paydo bo'lgan. Pifagor ko'pgina muhim yangiliklarni yozib qoldiradi. Jumladan, uchburchak ichki burchaklarining yig'indisi haqidagi teorema, tekislikni muntazam ko'pburchak-larga (uchburchak, kvadrat, oltiburchak) ajratish mumkinligi haqidagi masalalar Pifagor tomonidan kashf qilingan. Geometriya Pifagor maktabi tomonidan fan sifatida asoslandi. Ular geometriyani arifmetika bilan bog'laganlar va kvadrat tenglamaga olib keladigan masalalarni geometrik usulda yechganlar. Pifagor birinchi bo'lib geometriya kursiga sistematik isbot qilish usuluni kiritib, uni abstrakt fan darajasigacha ko'tardi. To'g'ri chiziqli shakllar garmonyasini tuzib, o'xshashlik haqidagi ta'limotni yaratdi. Ayniqsa, u to'g'ri burchakli uchburchak shaklidagi figuraning biror tomoni uzunligini amalda o'lchash mumkin bo'lmasa, uni qolgan ikki tomon uzunliklari orqali aniqlovchi teoremani isbot qildi. Bu teorema Pifagor nomi bilan atalib, uning dovrug'ini butun olamga yoydi. So'zim orasida shuni keltirib o'tmoqchimanki qadimda Yunonistonda bir olim biron-bir yangilik yoki kashfiyot qilganida uning kashfiyotiga bir buqa so'yilar va ushbu kashfiyot xalqga ma'lum qilinar edi, ammo Pifagor o'zining yuqoridagi teoremasini yaratganda unga atab 40 ta buqa so'yilgan ekan. Bundan ko'rinib turibdike Pifagor qadimgi davrning buyuk kashfiyotlaridan birini qilgan. Keyinchalik bu teorema Ferma ulug' teoremasini kashf qilinishiga olib keldi. Yana bir buyuk qomusiy olim bu Al-Xorazmiydir. Al-Xorazmiy matematika sohasida izlanishlar olib borib ko'p yutuqlarga erishgan. Al-Xorazmiy Abu Abdullo Muhammad ibn Muso(783-850)-buyuk matematik, astranom, geograf. Al-Xorazmiy o'z davrida idealstik g'oya hukumronligiga qaramay, fanning mashaqqatli yo'llaridan yurib, ilg'or ijtimoiy, falsafiy tafakkurga keng yo'l ochib, matematikaga doir
o'lmas kashfiyotlar yaratdi. U ijodini fan taraqqiyotiga bag'ishlab ilg'or g'oyalarni dunyo xalqlariga yetkazishga intildi. Al-Xorazmiy yozgan asarlardan bizgacha o'ntasi yetib kelgan. SHulardan ikkitasi algebra va arfmetikaga bag'shlangan bo'lib, fan tarixida muhim rol o'ynagan. Taniqli tadqiqotchi D.Sarton ta'biri bilan aytganda u: "Oz davrining eng buyuk matematigi va ko'p xolatlarni hisobga olganda barcha davrlarning matematiklarining eng buyuklarining biri" bo'lib fan tarixida muhim kashfiyotlari bilan so'nmas mash'alga aylandi. Xorazmiyning XII asrda lotin tiliga tarjma qilingan "Arfmetika" ("Kitob filhisob al hind") asari yevropaliklarni hind raqamlari, pozitsion o'nlik sanoq sistemasi bilan tanishtirdi va uning boshqa sanoq sistemalariga nisbatan afzalligini ko'rsatdi. Butun va kasr sonlar ustida amallar bajarish va kvadrat ildiz chiqarish usuluni keltirdi. Xorazmiy shunday deydi: Imom Ma'munning fanga qiziqishi va bu sohadagi olimlarning ishlarida uchraydigan qiyinchiliklarga yordam berishi kabi fazilatlari meni hisoblash haqida qisqacha asar yozishga da'vat etdi. Bu asarni yozishda o'quvchilar uchun tushunarli, yengil, foydali va kishilar o'rtasidagi muammo- larda hisoblash ishini osonlashtirishga yordam beradigan, ayniqsa meros taqsim qilishda, bitim tuzishda, savdo ishlarida, yer o'lchash va shunga o'xshash boshqa hisoblashlarda qo'llanma bo'lishini maqsad qildim deb yozgan. Xorazmiy yozgan "Arfmetika traktatlari", "Algebra", "Hindlar astranomik jadvalidan chiqarish"-"Sadiant","Tuzatilgan Ptolemey vatarlar jadvalidan chiqarish" kabi asarlarida arfmetik, algebraik va geometrik materiallarni sistemalashtirdi. Qisqasi Xorazmiy Bobil, Yunon, Hind, Misr matematiklari qoldirgan boy merosni chuqur o'rganib, tahlil qilib, sistemalashtirib, rivojlantirib kelajak avlodga taqdim etdi. Haqiqatda Osiyo va Yevropa olimlari, Jumladan Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom va boshqalar algebrani Al-Xorazmiy kitoblaridan o'rgandilar. Sharq ilm-fani siymolaridanyana biri bu Umar Hayyomdir. Umar Hayyom-G'iyosiddin Abdulfath Umar Ibrohim al Hayyom(taxminan 18.5,1048-1123)-faylasuf, astronom, matematik, fors-tojik shoiri. Hayyom matematikani o'rganib, uning taraqqiyotiga muhim hissa qo'shdi. U tenglamalarni tahlil qilib, ularni 25 ko'rinishga ajratdi, uchinchi darajali tenglamalarni yechish haqida fikir yuritdi. Uchinchi darajali tenglamalarni 14 sinfga ajratib, ularni yechish usullarini, yechimlarining chegarasini, musbat yechimlar sonini aniqlash kabi masalalarni hal qildi.
MUHOKAMA
Hayyom ikki had yig'indisining kvadrati va kubi formulalariga asoslanib, butun musbat sonlardan kvadrat va kub ildiz chiqarish hind usulining isbotini, ularni har qanday butun ko'rsatkich uchun tadbiq qilish mumkinligini, irratsional sonlarning boshqa sonlar bilan teng huquqli ekanligini, geometriyani algebra bilan boglashni, algebraik masalalarni geometrik usulda yechishni va boshqa muammolarni fanga birinchi bo'lib kiritdi. U Nyuton binomini bilardi, chunki uning asarlarida binomial koeffitsientlarni hisoblashga doir misollar uchraydi. Hayyom, parallel to'g'ri chiziqlar
nazaryasini o'rganib, parallellik aksiomasi haqida fikr yuritdi. Uning fikrlari keyinchalik N.V Lobachevskiy tomonidan quvvatlandi. Hayyomning bilib doirasi keng ekanligini hisobga olib, Saljuq sultoni Malikshoh uni saroy olimi darajasigacha ko'tardi va unga kalendar tuzishni topshirdi. Uning tuzgan kalendari (1079) amalda qollanmay qolgan bo'lsa ham, yevropada undan 500 yil keyinroq qabul qilingan va hozirgi kungacha amalda qollanilayotgan Grigorian kalendaridan ancha-muncha aniq bolgan. SHuni unitmaslik kerakki matematika fanida intuitsiyaning roli nihoyatda katta. SHunday olimlar borki, ular amalyot, fan qo'ygan yirik muammoni yechish uchun qaysi yo'llar bilan borish lozimligini, har bir yo'lda qanday qiyinchiliklar bo'lishi mumkinligini oldindan ko'ra oladilar. Ana shunday ajoyib fazilat-tabiiy istedotning muhim qirrasi-rivojlangan intuitsiya yirik olimlarga xos. Shu xislatga ega bo'lgan olimlardan yana biri bu mashhur hind matematigi Sirinivasa Ramanujan (1887-1920). U tug'ma talant va o'ziga xos fikirlash sohibi, chuqur ilmiy intuitsiyaga ega ajoyib matematik edi.
NATIJA
Ramanujan, aytish mumkinki, matematikani mustaqil egalladi. Uning topgan formulalari haqiqiy san'at asarlari kabi nihoyatda chiroyli bo'lib, kishiga zavq bag'ishlaydi. Uning bu formulalarni qanday qilib topa olganligi mashhur matematiklarni hali ham hayratga soladi... Ramanujan taniqli ingliz matematigi Xardi bilan aloqa bog'laydi. Angilyaga borib u bilan birga sermahsul ilmiy ish qiladi. 31 yoshida Ramanujan hindlardan birinchi bo'lib Angilya fanlar akademyasiga saylanadi. Kembrdj universitetining professori bo'ladi. Ramanujan maktabda o'qib yurgan yillaridayoq ajoyib formulalarni topgan. Xulosa qiladigan bo'lsak matematika hozirgi kungacha ancha bosqichlarni bosib o'tib, rivojlanib keldi bu davrgacha dunyoning turli davlatlari olimlari katta-katta kashfiyotlarni amalga oshirdi va bugungi kunda ham bunday ishlar davom etmoqda. Shaxsan o'zim ko'p yoshlardan bir gap eshitaman, u ham bo'lsa matematiga bog'liq ko'p narsalar oydin bo'lgan degan gaplardir ammo unday emas, sababi biz bilmagan hali juda ham ko'plab yangiliklar bordirki ular vaqt o'tgan sayn ochilib, yorqinlashib boradi. Ehtimol o'rta asr yoshlarida ham shunday qarashlar bolgandir lekin u zamonlardan beri ham nafaqat matematika balki fanning barcha turlarida kopdan-kop yangiliklar va nazaryalar bolmadi deysizmi.
XULOSA
Shunday ekan aziz vatandoshlar inson hech qachon bir joyda turib qolmaydi u rivojlanadi. Maqolam so'ngida muxtaram birinchi Prezidentimizning "Beshikdan tobutgacha ilm izla" degan gaplarini keltirib misol tariqasida ajdodlarimizni aytib o'tayin ul zotlar ilm axtarib BogMotdan Qoshg'argacha bo'lgan jamiki shaharlarni kezib u yerlardagi dong'i dunyoga ketgan ustozlardan talim olib, ilm o'rganib yurganlar
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021
ISSN: 2181-1601
va o'zlari ham ulardan o'tgan olimlar bo'lib yetishgan. Ilmga chanqoq talabalar shuni unitmangke: Ilm yo'lida ming-minglab yo'l bosgan va ming yildan beri unitilmas bo'lib kelayotgan ajdodlarimizga munosib avlod bo'laylik. Zero vatanni kelajagi va istiqboli siz va biz kabi yoshlar qo'lidadir. Biz buni aslo unitmasligimiz darkor.
REFERENCES
1. Saitov Y.O. "Matematika va matematiklar".kitobidan.
2. Omonov, A. O. O., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA FRIGIYA PODSHOLIGINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
3. Turg'Unboyeva, M., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA "O'TTIZ YILLIK URUSH" NING AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
4. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA QADIMGI HINDISTON MADANIYATINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
5. Yoriqulov, A. S. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA HIND SIVILIZATSIYASI O'RNI. Scientific progress, 1(5).
6. Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA ELAM DAVLATCHILIGINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
7. Nomozov, M. M. O., & Haydarov, S. A. (2021). OZBEKISTON RESPUBLIKASIDA TA'LIM SOHASIDAGI ISLOHOTLAR. Scientific progress, 1(5).
8. Fayziyeva, Y. I. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA SURIYA VA FINIKIYA PODSHOLIGI O'RGANILISHI. Scientific progress, 1(5).
9. Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA FRANKLAR DAVLATI O'RNI VA AHAMYATI. Scientific progress, 1(5).
10. Амиркулович, X. С. (2021). УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ФАНИНИ У^ИТИШДА ТАСВИРИЙ САНЪАТ АСАРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ. Scientific progress, 1(3).
11. Амиркулович, X. У. (2021). ТАРИХ ДАРСЛАРИНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МИНИАТЮРАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЙУЛЛАРИ. Scientific progress, 1(3).
12. Хайдаров С. (2021). Убекистон тарихини укитишда миллий миниатюрадан фойдаланиш (Бобурнома мисолида). Academic Research in Educational Sciences. 2 (7). 760-764.
13. Sulaymonov Askarali. Khaydarov Sulaymon Amirkulovich (2021). Increasing the effectiveness of teaching history through miniature art works. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. 1 (12). 2043- 2049.
