CC BY
146TARIXNI O'RGANISHDA SOSONIYLAR DAVLATINING O'RNI VA
AHAMIYATI
Jasur Ro'zmetov
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika insituti
Ilmiy maslahatchi: Sulaymon Haydarov
ANNOTATSIYA
Maqolada qadimgi sharq tarixiga oid manbalar haqida o'rganishimizda juda boy arxivga ega bo'lgan Sosoniylar davlatchiligi haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: Ahuramazda, Mitra, Peruz
THE ROLE AND IMPORTANCE OF THE SASANIAN STATE IN THE STUDY
OF HISTORY
Jasur Ruzmetov
Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent Region
Scientific adviser: Sulaymon Haydarov
ABSTRACT
The article deals with the Sassanid state, which has a very rich archive in our study of sources on the history of the ancient East.
Keywords: Ahuramazda, Mitra, Peruz
KIRISH
Sosoniylar davlati - Parfiya qirolligi o'rnida tashkil topgan Orta va Yaqin Sharqdagi Fors davlati. Sosoniy Ardashir I -224 yilda maglubiyatga uchragan. d) Parfiya shohi Artaban IV va Eronda hokimiyat bilan toj kiygan (227). Ardashir I (Shopur I, Shopur II) vorislari parchalangan Eron erlari va ulardan g'arb va sharqda keng hududlarni birlashtirdilar. Sosoniylar hukmronligi davri Fors sanatining eng yuqori gullash davriga to'g'ri keladi. Qisqa vaqt ichida Sosoniylar ijod qilishga muvaffaq bolishdi. Rimga qarshi turishga qodir kuchli kuch. Biroq, allaqachon IV asrda.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Milodiy 227 yil bahorida. Parsa (Fors) poytaxti Staxrdan unchalik uzoq bolmagan joyda, Sasan qabilasidan kelib chiqqan Papa qiroli, Parsa shohi Artashir Eronda hokimiyat uchun toj oldi. Tantanadan oldin Parfiya shohi Artaban 5 ustidan
g"alaba qozonildi. Ikkala voqea ham toshbo'ronlarda avlodlar uchun olingan. Artashirning yangi nomi - xudolardan kelib chiqqan Eron shohlari xudosi, sig" inuvchi (Axura-) Mazda tangalar zarb qilingan. Shunday qilib, Eronda yangi sulola - Sosoniylar hokimiyat tepasiga kelib, mamlakatni to"rt asr davomida birlashtirdilar. 208 yilda Parfiya davlati ikki qismga bo"lindi: bazi hududlar Valarsh V qiroli sifatida tan olindi, boshqalari - uning ukasi Artaban V. Bir ozdan keyin Rim imperatori Karakalla Parfiya uchun kurashga qo"shildi. Parfiya davlatining bir qator mustaqil va yarim qaram podsholiklarga parchalanish jarayoni Orta er dengizi jamiyatlarida chuqur inqirozning namoyon bo"lishi edi. Uning namoyon bo"lishi Pars tumanlaridan birining kichik hukmdori va ruhoniysi Papak tomonidan Staxrda hokimiyatni egallashi edi. Papak vafotidan keyin uning o'gli Artashir qo"shni viloyatlarda bir qator g"alabali yurishlarni amalga oshirdi. Ularni mag"lubiyatga uchratib, u o z qo'shinlarini Mesopotamiyaga kochirdi va u erda bir qator kichik yarim qaram davlatlar hukmdorlarining qollab-quvvatlashiga erishdi. Ittifoqchilarning birlashgan kuchlari 223 yilda qulagan Salavkiyani qamal qilishdi. Bu muvaffaqiyatlarning barchasi Parsa yangi hukmdorini Parfiya qirollari podshohining dahshatli dushmaniga aylantirdi, ammo hal qiluvchi jangda Artaban qo"shini faqat Mesopotamiya ittifoqchilari va joylashgan bazi qirolliklar (shaharlar) rahbarlari yordamida mag"lubiyatga uchradi. Eron hududida, shuningdek, bazi eng zor Parfiya oilalari vakillari.
MUHOKAMA
Parfiya sulolasi ichki nizolar va tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar tufayli zaiflashdi va Sosoniylar Eronning qadimiy diniy markazlaridan biri bilan bog"liq edi. Ayni paytda, mamlakatning og"ir iqtisodiy ahvoli, uning bir qator mulklarga bo"linishi, ichki iqtisodiy aloqalarni susaytirishi va xalqaro savdoning deyarli to liq to"xtatilishi mamlakatda iqtisodiy hayotni va daromadlari pasayib ketayotgan dvoryanlarning manfaatlarini va savdo shaharlarini o"rnatishi mumkin bo"lgan kuchli davlat hokimiyatini talab qildi. Kuchli qudratni yaratish uchun iqtisodiy Eron yuragi -Mesapatamiyani ushlab turish zarur edi. III asrda. Sasaniya davlatining taqdiri uning g"arbiy chegaralarida hal qilindi. Taqdirlashdan uch yil o"tgach, qirollarning yangi shohi (shahanishah) Artashir 1 Fors qo"shinini Suriya va Kichik Osiyoga olib bordi. Forslar istilosi tahdidi shu qadar jiddiy ediki, 232 yilda Shimoliy Mesopotamiyadagi Rim qo"shini imperator Aleksandr Sever tomonidan boshqarishga majbur bo"ldi. Rimliklar Eron poytaxtiga etib borolmadilar, ammo shu bilan birga Armanistonda ham biroz yutuqlarga erishdilar. Chegaradagi to"qnashuvlar 237 yilgacha to"xtamadi. Fors qo'shinlariga qo'mondonlik qilgan Shahanshohning o'gli va uning merosxo"ri Shopur Mesopotamiyada Xatrani qo"lga kiritdilar, ammo qafiy g"alabaga erisha olmadilar. 242 yilda imperator Gordian 3 yana jangovar harakatlarni boshladi. Yigirma yil davomida
Mesopotamiya viloyatlari chet el bosqini dahshatini boshidan kechirmoqda. 242 yildan 260 yilgacha bir yil ham tinch bo'lmagan.
NATIJA
Ushbu urushlar natijasida muhim hududlar Eronga qo'shildi va 3-asrning 60-yillariga kelib. uning chegaralari Quyi Mesopotamiya va Suriyadan Hindgacha, Buyuk Kavkazdan Arabistondagi Ummon yarim oroligacha cho'zilgan. Shopur 1 So'g'd, Choch (Toshkent viloyati) va Kushon podsholigi kabi erlarga egalik qilishini davo qildi. Yaqin Sharq va Orta er dengizi ikki asosiy kuchlari - Rim imperiyasi va Sasaniya Eroni o'rtasidagi yakka kurash bo'yicha birinchi raundda Eron g'alaba qozondi. Eronliklar zabt etgan hududlarda zardushtiylik barpo etildi. Kelajakda Eron va Rim o'rtasidagi munosabatlar bir necha bor fojiali keskinlikka ega bo'ldi. 4-asrning o'rtalaridan boshlab. Eron ushlab turishi kerak bo'lgan asosiy chegara sharqiy chegaradir. Garbda bo'lgani kabi bu erda ham Sosoniylar katta harbiy yutuqlar bilan boshladilar. Artashir 1 davrida bu erda mahalliy sulolalar bilan ittifoq asosida Eron qudratining bosqichma-bosqich kuchayishi yuz berdi, ammo keyinchalik yarim mustaqil podshohliklar mavjud bo'lib, ular eski, Sasaniygacha bo'lgan sulolalar hukmdorlari tomonidan boshqarilgan. Ehtimol, birinchi marta 245 va 248 yillar orasida. Shaxonshoh Shopur 1 sharqiy yerlarda katta istilo kampaniyasini olib bordi. Natijada, Eron tog'larining sharqida yangi qirollik Nishopur shahriga asos solindi; qadimgi Merv shahrining zarbxonasida Shopur 1 ning oltin denarlari zarb qilingan va uning o'g'li Narsa yangi bosib olingan barcha sharqiy viloyatlarni meros qilib olgan. Ushbu lot Sakastan, Turiston va Hind dengizi sohiligacha deb nomlangan va yozuvlarga qaraganda, hech bo'lmaganda 4-asrning 20-yillariga qadar saqlanib qolgan. Sharqqa yurishdan so'ng, Shopur 1 va 4-asrning o'rtalariga qadar. Sasaniya shohlari oz davlatlarining sharqida deyarli jiddiy urushlar olib borishmagan: o'sha paytdagi barcha kuchlari g'arbiy chegaralardagi qattiq kurashdan charchagan. Sharqiy Shopur urushi haqidagi birinchi ishonchli xabar 357 yil boshidan boshlangan. Osha paytda Shopur Eron chegarasini kesib o'tishga urinayotgan dushman qabilalari hujumini qiyinchilik bilan cheklab qo'ydi. U o'jar kurashda katta yo'qotishlarga duch keldi va oxir-oqibat, 358 yilda ular bilan kasaba uyushmasi shartnomasi tuzdi.
XULOSA
Eron bu old Osiyodagi qadimgi tarixga ega davlat.Sosoniylar davlati ilk örta asrlarda Eron xududida xukm surgan ulkan davlat.Bu davlat 3-7 asrlarda xukmronlik qilgan Sosoniylar kup davlatlar Vizantiya,Eftalar,turklar bilan muvafaqiyatli urushlar olib borgan.Uz davrining ulkan rivojlangan davlati bulgan sosoniylar 7 asrda barham topadi.
REFERENCES
1. Omonov, A. O. O., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA FRIGIYA PODSHOLIGINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
2. Turg'Unboyeva, M., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANANI O'QITISHDA "O'TTIZ YILLIK URUSH" NING AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
3. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA QADIMGI HINDISTON MADANIYATINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
4. Yoriqulov, A. S. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA HIND SIVILIZATSIYASI O'RNI. Scientific progress, 1(5).
5. Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA ELAM DAVLATCHILIGINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5).
6. Nomozov, M. M. O., & Haydarov, S. A. (2021). OZBEKISTON RESPUBLIKASIDA TA'LIM SOHASIDAGI ISLOHOTLAR. Scientific progress, 1(5).
7. Fayziyeva, Y. I. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA SURIYA VA FINIKIYA PODSHOLIGI O'RGANILISHI. Scientific progress, 1(5).
8. Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA FRANKLAR DAVLATI O'RNI VA AHAMYATI. Scientific progress, 1(5).
9. AMHpKynoBHH, X. C. (2021). Y3EEKHCTOH TAPHXH OAHHHH Y^HTHm^A TACBHPHH CAHLAT ACAP^APH^AH OOH^A^AHHmHHHr Y3HTA XOCTHrH. Scientific progress, 1(3).
