CC BY
38УДК 340.11:32
ЖАППАЙ ТЭРТ1ПС1ЗД1КТЕР: АЗАМАТТАР МЕН МЕМЛЕКЕТТ1 КАМТАМАСЫЗ ЕТУ КАУ1ПС1ЗД1К МЭСЕЛЕЛЕР1
Вилора Башкиркызы Тапакова
Казацстанныц инновациялыц жэне телекоммутшциялыц жYйелер университеттщ ага оцытушысы, зац гылымдарыныц магистр1; Казацстан Республикасы, Орал ц., e-mail: [email protected]
Аннотация. Бум мацалада жаппай тэрттсгздгктердг уйымдастыру жэне оган ца-тысу саласындагы цылмыстыц цуцыц бузушылыцтарды жасау тэсглдерг, турлерг мен себептерг, сондай-ац азаматтар мен тутастай мемлекеттщ цаутсгздггт цамтамасыз ету мэселелер1 царастырылады. Автор элеуметтт-экономикалыц реформалар мулгктгк цатынастардыц едэу1р кецею1не жэне курделенуте экелт соцтырды, бул тэрттсгздгк-тердг уйымдастырудыц жаца жэне белгл эдгстергнгц пайда болуына экелдг. Жогарыда келтгрглген цылмыстыц-цуцыцтыц статистика царастырылып отырган салада соцгы жылдары цылмыстыц цуцыц бузушылыцтар саныныц вскетн айгацтайды. Осы ереже де царалып отырган цылмыстыц цуцыц бузушылыцтарды тергеп-тексерудщ жаца б1ре-гей эз1рлемелер1мен цуцыц цоргау органдарыныц цызметт цамтамасыз ету саласындагы жаца мгндеттердг цою мен шешудг, сондай-ац жаппай тэрттсгздгктердг уйымдастыру жэне оган цатысу ушт цылмыстыц-цуцыцтыц шараларды жетглдгру мэселелерт шешудг взектендгредг.
Автор жаппай тэрттсгздгктердг негурлым толыц сипаттау мацсатында жаппай тэрттсгздгктердщ пайда болу кезецдерт атап втедг жэне эр кезецге тэн белгглердг аныцтады. Сондай-ац, автор жаппай тэрттсгздгктердг жгктеу мэселелерт царастыр-ды. Кврнек мысал ретгнде 2022 жылдыц цацтар айындагы оцигалар царастырылды. Автор жаппай тэрттЫзджтер курделг элеуметтгк цубылыс ретгнде олардыц пайда g болу себептер1 мен жагдайларын, генезист, гшкг iстер органдарыныц алдын алу мен куре-судгц формалары мен эд^терт арнайы жэне терец зерттеудi цажет етедi деп цорытын-дылайды. Жаппай тэрттаздттердщ ерекшелт, эдетте, элеуметтж-экономикалыц си-паттагы себептердщ ерекшелт; психология жэне зацсыз эрекеттерге цатысушылардыц саяси-цуцыцтыц салдары. Автор «жаппай тэртiпсiздiктер» угымын аныцтау ушт гылы-ми эдебиеттерге талдау жасады. Зерттеу нэтижелерi бойынша жаппай тэрттЫздт-терге царсы ю-цимыл саласындагы цылмыстыц-цуцыцтыц базаны жетiлдiруге жолдама жасалды.
(N
е Tyüíh свздер: агрессия; азаматтардыц цауiпсiздiгi; жаппай тэртiпсiздiктер; улттыц
X
о
CQ О CQ
2Е
с
< CQ
-D
U
X
^
X
н
и
ш CQ
цауiпсiздiк; шт ттер органдары; уйымдасцан цылмыс; квпштт.
МАССОВЫЕ БЕСПОРЯДКИ: ПРОБЛЕМЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ БЕЗОПАСНОСТИ ГРАЖДАН И ГОСУДАРСТВА
Ь Тапакова Вилора Башкировна
¡2 Старший преподаватель Казахстанского университета инновационных и телеком-
муникационных систем, магистр юридических наук; Республика Казахстан,
° г. Уральск, e-mail: [email protected]
о
п Аннотация. В данной статье рассматриваются способы, виды и причины совершения ь уголовных правонарушений в сфере организации и участия в массовых беспорядках, а так-s же вопросы обеспечения безопасности граждан и государства в целом. Автором отмечено, что социально-экономические реформы привели к значительному распространению и усложнению имущественных отношений, что привело к появлению новых и известных методов организации массовых беспорядков. Приведенная уголовно-правовая статистика свидетельствует о росте количества уголовных правонарушений за последние годы в рассматриваемой сфере. Данное положение актуализирует постановку и решение новых за-
дач в области обеспечения деятельности правоохранительных органов новыми уникальными разработками расследования рассматриваемых уголовных правонарушений, а также решение вопросов совершенствования уголовно-правовых мер за организацию и участие в массовых беспорядках.
Автором, в целях более полного описания массовых беспорядков выделены этапы возникновения масовых беспорядков и определены характерные признаки для каждого этапа. Также автором рассмотрены вопросы классификации массовых беспорядков. В качество наглядного примера, рассмотрены январьские события 2022 года.
Автор резюмирует, что массовые беспорядки как сложное социальное явление требуют специального и глубокого изучения причин и условий их возникновения, генезиса, форм и методов профилактики и борьбы органами внутренних дел. Особенностью массовых беспорядков, как правило, является специфика причин социально-экономического характера; психология и политико-правовые последствия участников противоправных действий. Автором проведен анализ научной литературы по определению понятия «массовые беспорядки». По результатам исследования сделаны выводы направление на совершенствование уголовно-правовой базы в сфере противодействия массовым беспорядкам.
Ключевые слова: агрессия; безопасность граждан; массовые беспорядки; национальная безопасность; органы внутренних дел; организованная преступность; толпа.
MASS RIOTS: SECURITY ISSUES CITIZENS AND THE STATE Tabakova Vilora Bashkirova
Senior Lecturer of Kazakhstan University of Innovative and Telecommunication Systems, Master of Law; Republic of Kazakhstan, Uralsk; e-mail: [email protected]
Abstract. This article discusses the methods, types and reasons for committing criminal offenses in the field of organizing and participating in mass riots, as well as issues of ensuring the safety of citizens and the state as a whole. The author notes that socio-economic reforms have led to a significant spread and complication of property relations, which has led to the emergence of new and well-known methods of organizing mass riots. The above criminal law statistics indicate an increase in the number of criminal offenses in recent years in this area. This provision actualizes the formulation and solution of new tasks in the field of ensuring the activities of law enforcement agencies with new unique developments in the investigation of criminal offenses under consideration, as well as addressing issues of improving criminal law measures for organizing and participating in mass riots.
The author, for the purpose of a more complete description of mass riots, identifies the stages K of the emergence of mass riots and defines the characteristic features for each stage. The author o also considers the classification of mass riots. As an illustrative example, the January events of 2022 are considered.
The author summarizes that mass riots as a complex social phenomenon require a special and in-depth study of the causes and conditions of their occurrence, genesis, forms and methods of prevention and control by internal affairs bodies. The peculiarity of mass riots, as a rule, is the specificity of the causes of socio-economic nature; psychology and political and legal consequences of participants in illegal actions. The author analyzes the scientific literature on the definition of the concept of "mass riots". According to the results of the study, the conclusions are drawn on the direction of improving the criminal legal framework in the field of countering mass riots. §
Keywords: aggression; security of citizens; mass riots; national security; internal affairs p bodies; organized crime; crowd. >
DOI: 10.52026/27885291_2023_74_3_230
Kipicne уметик-экономикалы; салада он, езгер>
Сон,гы жылдары Казахстан Республи- стердщ пайда болуына, екiншi жагдайда
касында ЖYргiзiлiп жащан экономикалык б1рк;атар жагымсыз кубылыстарга алып
реформалар 6ip жагдайда ^азакстанда эле- келдь Саяси жэне экономикалык реформа-
го гп
Г) Т I
т.
Г)
Т
Т.
о Д
Е
гп Л сг
Г) Т
го А
В
го о го
о
■а
NJ
о
NJ
гм о гм
а
<
а
О ©
х
о
ей О ей
2Е
с
<
ей н и .0
с;
ш
<: Ч О X
о <
п <
и
X X
н
и
ш ей
лардын аса манызды терю салдарларынын катарына жалпы кылмыстын, сондай-ак жаппай тэрт1пс1зд1ктерд1 уйымдастыру жэне оган катысу саласындагы кылмыстык кукык бузушылыктардын, атап айтканда 2022 жылгы кантардагы окигалардын есу1 жатады.
Керсетшген жагдайларда когамда эле-уметлк шиеленютщ болуы, сондай-ак ка-закстанды; когамнын едэу1р белЫнщ мулш-т1к коргалуынын жеткЫказдЫ кейде жеке жэне занды тулгалардын, сондай-ак мемле-кеттщ занды кукыктары мен мудделерше кол сутылмаушылыкты камтамасыз ету про-блемаларына байланысты мэселелерд1 елеут тYPде шиелешслредь Казр^ жагдайдагы кептеген турл1 проблемалардын шшен жога-рыда айтылгандарды казакстандык когам ен маныздыларынын б1р1 ретшде багалай-ды. Олардын руксаты адамдардын калыпты ем1рш камтамасыз етудщ кажетл шарты бо-лып табылады.
Сонымен катар, элеуметлк-экономикалык реформалар мулдаик катынастардын едэу1р кенеюше жэне курделенуше экелш соктыр-ды, нэтижесшде тэртшс1здштерд1 уйымда-стырудын жана жэне белгЫ эд1стер1 пайда болды.
КР Кылмыстык кодексшщ 272-бабы бой-ынша 2021 жылы 2 кукык бузушылык тр-келсе, ал 2022 жылы 67 кукык бузушылык тркелд^.
Бул ереже кукык коргау органдарынын кы-зметш каралып отырган кылмыстарды терге-удщ жана б1регей эз1рлемелер1мен камтамасыз ету саласындагы жана м1ндеттерд1 кою мен шешудц сондай-ак жаппай тэртшаздш-терд1 уйымдастыру жэне оган катысу ушш жауапкершЫкл жет^вдрудщ проблемалык мэселелерш шешуд1 езектенд1ред1.
Зерттеу материалдары мен эдктер1
Зерттеудщ эдюнамалык нег1з1 танымнын диалектикалык эд1с1 болып табылады, онын непзшде арнайы эдютердщ келеа тобы кол-данылады: салыстырмалы-кукыктык - КР КК 272-бабынын диспозициясын2 жэне кыл-мыстардын аралас курамын талдау кезшде; жалпылау-эмпирикалык материалды талдау кезшде.
Нэтижелер жэне талцылау
Жаппай тэртшаздштер терминш эдетте кукык коргау органдары адамдар тобы туды-рган толкуды сипаттау Yшiн пайдаланады.
Жаппай тэртiпсiздiктер Yлкен элеуметик-са-яси мэселелерге наразылык бiлдiрудiн бiр тYрiн камтуы мYмкiн, бул непзшен тэртiптi когамнын стратификациясына айналады.
Жаппай тэртiпсiздiктердi негурлым то-лык сипаттау Yшiн олардын пайда болу, агып кету жэне жою процестерiн белш керсету кажет, ейткенi олардын сипаттамалык бел-гiлерiн эр кезенде аныктау жэне кадагалау, iшкi iстер органдарынын, ю-кимылдарынын стратегиясы мен тактикасын эзiрлеу уакыт-ша ынгайлы.
Бул кылмыстын курамын негурлым толык ашу, онын дамуын болжау Yшiн де манызды. Алайда, бул жерде катан белшу орынсыз екенiн ескеру керек, ейткеш кактыгыстар жиi тез дамиды жэне осы немесе баска ке-зендi жеткiлiктi тYPде аныктау мYмкiн емес.
Алайда, бiрiншi кезенде эдетте кара-ма-карсы жактар аныкталады. Егер бiр та-раптын мYДделерi мен максаттары екiншi тарапка мYлдем колайсыз болса, жау бейнеа жасалады, тараптар арасындагы шиеленiс KYшейедi. Элеуметлк-экономикалык сала-дагы проблемалардын туындауына, кылмыстын есуше, бейресми бiрлестiктердiн релiнiн KYшеюiне жэне баска да себептерге байланысты жагдай нашарлауы мYмкiн.
Мемлекеттiк билiк жэне жергЫки езш-езi баскару органдарынын кызметшдеп кемшiлiктер - бул жагдай туралы акпарат-тын болмауы, Ыю iстер органдарынын про-филактикалык жумысынын темендiгi.
Екiншi кезенде тараптар эдетте белсендi эрекеттерге кешедi. Осыган байланысты жа-салган кылмыстардын саны тез есуде, кару алу максатында Ык iстер органдарына ша-буылдар жасалады.
Yшiншi кезен - тэн белпа-жагдай-дын бакылаудан шыгуы. ПО-га, эскери курылымдарга шабуылдар жиiлеп кеттi, кылмыскерлердщ максаты тек кару устау гана емес, кепiлге алу болып табылады. Шабуыл нысаны мемлекеттiк органдар мен жергЫки езiн-езi баскару гимараттары бо-лып табылады.
Жаппай тэртшаздштердщ пайда болу ке-зендерiн сипаттай отырып, олардын эркай-сысынын кейбiр ерекшелiктерiн атап еткен жен. [1, 11-б.] Ен алдымен, уакыт шенберi мен узактыгына назар аудару керек. Олардын кейбiреулерi узакка созылуы мYмкiн. Ен узыны - бiрiншi жэне Yшiншi кезендер. Бiрiншiсiнiн басталуы ете киын. Бул ке-
1 Куцыцтыц статистика // Юру режши: https://qamqor.gov.kz/crimestat/indicators (14.02.2023).
2 Казахстан Респубтикасыныц Цылмыстыц кодека 2014 жьыгы 3 шыдеде^ № 226-V КРЗ К^азацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц актыерШц ацпараттьщ-щцьщтьщ жуйеа
// «Эдьчет»
зенде карама-карсы тараптар мен жаппай тэртштдштердщ себептерi аньщталды деп болжауга болады. Екiншi кезеннщ басталуы кeпшiлiктiн белсендiлiгiнiн eсуiнен, кара-ма-карсы тараптардын позицияларынын кeрiнiсiнен, кактыгыстардын басталуымен «шиеленютщ eсушен» кeрiнедi. Yшiншi ке-зен жаппай тэртiпсiздiктердiн басталуымен сипатталады. Онын соны - шиелешси женiлдету жэне олардын пайда болу себеп-терiн жою.
Жаппай тэртшгадштердщ ажырамас элементi - кез-келген кызыгушылыкпен бiрiктiрiлген адамдар тобы. Массада пайда болатын бiркатар ерекшелiктер, элеумет-тж-психологиялык кубылыстар бар. Оларды корытындылай келе, бiз ен маныздыларын бeлiп кeрсетемiз.
Бiрiншiден, бул адамдардын усыныста-рын арттыру. Кeпшiлiктiн мшез-кулкы онын жеке катысушыларынын мшез-кулкына да, мемлекеттiк органдардын реакциясына да катты эсер етедь Адамдар кез-келген а;па-рат;а сенедц олардын багалау денгейi KYрт тeмендейдi. Логика, парасаттылык, сал-дарды ^ту, ар-ождан, коркыныш басыла-ды, адамдардын мшез-кулкы «бэрi сиякты ютеу» импульсше багынады.
Екiншiден, адамдардын кeпшiлiгi жеке басын жогалтады, кeбiсi оны иетден-дiредi, интеллектуалды денгейi тeмендей-дь Кeпшiлiгi анонимдiлiктi камтамасыз етедi, eйткенi эркiмнiн жеке жауапкершЫ-гi ^пш^кке ЖYKтеледi, ягни онын каты-сушысы ештенеге жауап бермейдi. Дэл осы касиет адамдарды кызыктырады - минимал-ды жауапкершiлiк кабылданады.
Yшiншiден, кeпшiлiктiн катыгездiгi оны алгаш сипаттаган зерттеушшщ атымен аталган Латейн эффектiсi деп аталады. ^иындыкты казган адамга ^мектесу ыкти-малдыгы онын киыншылыктарынын куэгер-лерiнiн санына керi пропорционалды. Эмо-ционалдылык пен кауiпсiздiк сезiмiн арттыру ^птеген адамдарды агрессияга итермелейдi, тшт эдетте устамды турде кабылданады.
Тeртiншiден, кeшбасшылык. Кeпшiлiгi кeпшiлiкке накты буйрык берген кез келген адамды устануга дайын. Тэжiрибелi Yгiтшi кeпшiлiктi зорлык-зомбылыкка итермелеп, ренжiген адамдар тобын агрессивп, кекшiл кауымга айналдыра алады. Екiншi жагынан, тiптi бiр адам eзшщ усынысымен, команда кeпшiлiктi тыныштандырып, оны баска багытка апара алады [2, 167-б.].
Бесiншiден, дYрбелен. Бул кeпшiлiк ка-уiп-катердiн жакындыгын сезшгенде пайда
болады, ал жалгыз куткару - кашу, куткару жолы 6ip гана, ал баскалары бугатталган, олардын, Yстiндегi козгалыс токтаган кез-де бугатталган. Бул жол ашык болады деп куттуде, ал кeпшiлiк ез жолын куып, алда келе жаткан адамдарды басып-жаншып, сы-пырады.
Жаппай тэртштдштердщ мысалы ретш-де зансыз шерулерд^ отырыстарды жэне баска да кедергшерд^ тэртiпсiздiктердi жэне кылмыстын баска тYрлерiн атайык. Тiптi бастапкыда уйымдастырылган бей-бiт демонстрация хаоска уласып, жаппай тэртштдштерге экелуi мYмкiн. Пандемия мен эндогендш процестердiн фонында да тэртштдштер болуы мYмкiн.
Жаппай тэртiпсiздiктерге тшелей ка-тыспайтын азаматтардын кауiпсiздiгi эл-сiредi жэне кауiп тeнiп тур. Карапайым адамдардын жумыс iстеу, демалудан лэз-зат алу жэне кейбiр жагдайларда кажеттi eмiрлiк кажеттiлiктердi канагаттандыру ка-бiлетiне де кауiп тeнуi мYмкiн. Мысалы, ин-фракурылым бузылган жагдайда коммунал-дык кызметтер (сумен жабдыктау, жылыту жэне электрмен жабдыктау) уакытша кол-жетiмсiз болуы мYмкiн немесе байланыс Yшiн элеуметтiк инфракурылымдар (телефония, теледидар жэне интернет) eшiрiлуi мYмкiн. Жаппай тэртiпсiздiктердiн ен кeп е тараган себептерi экономикалык токырау, q Yлкен инфляция, ¥лттык валютанын кун- К сыздануы, эртYрлi табиги апаттар, билiктiн s озбырлыгы, когамдагы демократиялык бо- q стандьщтардьщ бузылуы, Yкiметтiн саяса- У тына наразылык, жумыссыздык, этникалык А кактыгыстар, ал кейбiр елдерде спорттык ю А - шаралар погромдар мен жан^йерлер ара- о сындагы тeбелес болып табылады. Барлык Д елдерде жаппай тэртштдштер орын алуда. Е
Жаппай тэртiпсiздiкке экелетiн фактор- Ь лар ретiнде келесiлердi атауга болады: В
- когамдык-саяси жагдайдын тураксыз- И дыгы; р
- eмiр CYPУ денгейiнiн тeмендеуi, эконо- В микалык жэне саяси саладагы дагдарыс; §
- мэдени eмiр денгешнщ, адамгершiлiк и кундылыктардын жэне тулганын рухани да- ф муынын тeмендеуi; р
- адамдардын бiр бeлiriнщ когамдык са- Ц насындагы деформациялар; и
- дэстYрлi элеуметтiк институттардын ай- к тарлыктай элсiреуi: жас урпакты тэрбиелеу- № дегi отбасылар, мектептер мен БА^. (
Букаралык Keнiл-KYЙ эсiресе саяси —! дагдарыстар кезiнде айкын кeрiнедi жэне а кeпшiлiк, жаппай элеуметтiк-саяси козга- 3
лыс тYрiнде керiнедi.
Психология тургысынан «тобыр» когамга карсы керiнiстердi колдайды жэне белсен-дiредi, онда психологиялык инфекциянын терiс механизмi жумыс iстейдi, устамсыз-дык пен агрессия еседь Кепшiлiк кубылы-сын зерттеушi Г. Лебон белгiлi бiр дэрежеде букаралык дэуiрдiн басталуын жэне ерке-ниеттiн кулдырауын болжай отырып, дурыс айтты [3, 56-б.]. Дэл осы топта адамдарга KYштi психологиялык эсер пайда болады, онын мYшелерiнiн жеке жауапкершiлiгi темендейдi [4, 77-б.].
Кепшiлiктiн табигаты онын катысушыла-ры Yшiн гана емес, айналасындагылар Yшiн де кауiптi, сондыктан улттык заннамасын-дагы жаппай тэртiпсiздiктер экстремистiк эрекеттерге жатады жэне тетенше жагдай-дын енгiзiлуiне себеп болуы мYмкiн. Жаппай тэртшаздштерге тэн касиет-олар эрка-шан зансыз.
Кепшiлiкке карсы туру Yшiн кепшiлiктi бiрiктiретiн негiзгi механизмдердi бiлу жэне олардын негiзiнде оны бейтараптандыру шараларын эзiрлеу кажет.
Жаппай тэртшаздштердщ керiну меха-низмi когамдагы букаралык кенiл-KYЙмен тiкелей байланысты жэне келеа ерекшелш-терге ие: тез таралады жэне ете жукпалы т болады, уксас элеуметтiк-саяси жагдайлар-° дагы адамдарды бiрiктiру онай, сананын ^ бакылауын темендетедi. Жаппай кен^-куй-гл дi турактандыруга талаптардын тепе-тенд> г гi жэне оларга кол жетюзу мYмкiндiктерi аркылы кол жетюзшед^ ягни. жаппай тэртшаздштердщ коздыргышы-кез-келген ^ элеуметтiк талаптарды канагаттандырмау о нэтижесiнде жинакталган «терiс энерги-х янын» шыгуы немесе Yлкен адамдардын Yмiттерi, бул сайып келгенде когамдык ты-§ ныштык пен жеке адамга кауiп тендiредi [5, § 153-б.].
с Жаппай тэртшаздштерге карсы туру-дын манызды шарты-бул жалпы элеуметтiк, ¡5 криминологиялык, кылмыстык-кукыктык, Ец психологиялык-педагогикалык шараларды ^ камтитын алдын-алу ЖYЙесiн камтитын ке-о шендi тэсiл.
о К^рп жагдайда когамдык кауiпсiздiк денгейi жеткiлiксiз екенiн ескере отырып, ь жаппай тэртiпсiздiктер кезiнде коргаудын £ негiзгi ережелерi мен эдютерш жэне оларды Ь жаппай тэртшаздштер кезiнде колдана бiлу ^ манызды.
х
н
и
ш ей
Кепшiлiк жагдайында езiн-езi устау ере-желерiн, тэртiпсiздiк жагдайында езш жэне айналасындагыларды коргау тэсiлдерiн бшу жэне оларды iс ЖYзiнде колдана бшу адамга кауiптi жагдайда аман калуга кемектеседь Мундай ережелер ретшде мыналарды белiп керсетуге болады:
- «кызыгушылык Yшiн» митингiсiне косыл-маныз. Митингке руксат етiлген бе, ол ушш спикерлер Yгiт ЖYргiзiп жатканын бiлу керек;
- тэртiпсiздiктер кезшде митингке каты-сушылар да, керермендер де кепшЫкке кр-меуi керек;
- ресми лркелмеген уйымдарга круге болмайды, ейткенi мундай уйымдар етк> зетiн iс-шараларFа катысу кылмыстык жа-зага экелуi мYмкiн.
Осылайша, тэртiпсiздiктердi бiр нэрсеге немесе бiреуге наразылык бiлдiру немесе ез максаттарын алга жылжыту максатында адамдар тобы тудырган когамдык тэртiптi бузу ретiнде аныктауга болады, кебiнесе эрекетке шакыру жэне ез идеяларын бiлдiру. Тэртiпсiздiктер - полицейлер мен бейбгг тургындарга тастар, таяктар мен кокыстар-ды лактыратын, дYкендердi тонайтын, терезе эйнектерш сындыратын, айналасындагы заттарды кулататын, баррикадалар тургыза-тын, келiктердi аударып, ертейтш адамдар.
Iшкi iстер органдарынын кейбiр практи-калык кызметкерлерi тэртiпсiздiктердiн ке-лесi жiктемесiн кабылдады. Жiктеу крите-рийi ретiнде олардын сипаты мен салдары алынады. Осыны ескере отырып, ею тYрi бар: жалпы жэне арнайы. Жалпы мекеме-лерде, дYкендерде, дYHгiршектерде жэне т.б. погромдарда, келш куралдарынын жой-ылуында, ерттерде жэне баска да осындай эрекеттерде керiнетiн тэртшаздштер. аза-маттардын пэтерлерiнiн погромдарында кершетш тэртiпсiздiктер [6, 5-б.], авторлар тэртшаздштердщ екi тYрiнде де жасалган кылмыстарды есептейдi. Бiрiншi типке Душанбе, Андижан, екшшюше Баку, Сумгаитадагы тэртiпсiздiктер жатады.
Баска авторлар тэртiпсiздiктердi максат-ты мазмунына карай жiктейдi [7, 68-б.]. Бул саяси iс-шаралардан туындаган тэртштдш-тер (митингiлер, демонстрациялар жэне т.б.), улттык, нэсшдш негiздегi кактыгы-стардан кездейсок немесе ездiгiнен пайда болатын тэртiпсiздiктер жэне сайып келген-де, топтык бузакылык эрекеттерден жэне когамдык тэртiптi жаппай бузудан туын-даган тэртiпсiздiктер.
Кешннен кантар окигалары3 неме-се ^анды кантар4 ретшде белгiлi болган ^азакстандагы наразылыктар мемлекетке карсы кeнiл-KYЙмен сипатталатын жаппай тэртшаздштердщ туындау жагдайлары-на 2022 жылгы 2 кантарда нарыктык бага белгшеу тетiгiне кeшуге байланысты 2022 жылгы 1 кантарда болган суйытылган газ багасынын KYрт eсуiнен кейiн басталды. Наразылыктар Казакстаннын батысындагы Жанаeзен каласында басталды, бiрак 3-4 кантарда Алматы мен елiмiздiн баска ка-лаларына таралды. Наразылыктарга каты-сушылар экономикалык талаптардан саяси талаптарга, сонын шшде Yкiметтiн отстав-кага кетуiне жэне елiмiздщ Тунгыш Прези-дентi Нурсултан Назарбаевтын билiктен ке-туiне ^шть
4-5 кантарда Алматыдагы наразылыктар жаппай тэртшаздштерге, сонын iшiнде Yкiметтiк гимараттарды eртеу мен тонауга уласты, ал билш каланы бакылауды жогалт-ты; Президенттiн бурынгы резиденциясы eртенiп, наразылык бiлдiрушiлер Алматы эуежайын басып алды. Кeптеген баска кала-ларда, сонын шщде Астанада билiк не бо-лып жатканын бакылауды сактап калды.
Казакстанда тeтенше жагдай жариялан-ды - алдымен кейбiр eнiрлерде, содан кей-iн бYкiл елде. Бiрнеше KYн iшiнде интернет eшiрiлдi, бул колма-кол акшасыз тeлемнiн бузылуына экелдь Суйытылган газдын багасы токтатылды, бул наразылыктардын азаюына экелмедi. Казакстан президента Касым-Жомарт Токаев Аскар Маминнiн Yкiметiн отставкага жiберiп, Нурсултан Назарбаевтын орнына ^азакстан Кауштдш кенесiн баскарды.
6 кантарда Казакстан Президентiнiн сурау салуы бойынша Ресей мен тагы 5 ел-дiн карулы куштерш камтитын жэне маны-зды объектiлердi KYзету жэне кукыктык тэртiптi сактауга жэрдемдесу жeнiндегi бiтiмгершiлiк миссиясы ретшде мэлiмдел-ген ¥^Ш¥-нын Казакстандагы операциясы жарияланды. Терроризмге карсы операция режимi жарияланды, калаларды наразылык б1вдрушшерден тазарту басталды.
7 кантарда Казакстан билiгi елдегi тэртiптiн калпына келгеш туралы хабарлады.
Осы окигалардын нэтижесшде елiмiзде жана Премьер-министр, Мемлекеттiк хат-шы, Парламенттiн тeменгi палатасынын
спикерi тагайындалды. 16 министрдiн жар-тысы ауыстырылды. Назарбаев «Нур-Отан» баскарушы партиясынын кeшбасшысы кы-зметiнен айырылды, бул лауазымды К-Ж. Токаев алды .
Корытындылай келе, бiз С.А. Старостин eз жумысында усынган жаппай тэртштдш-тердi жiктеудiн келеа схемасын белгiлеген [8, 32-б.].
1. Пайда болу себептерi бойынша:
а) саяси; б) экономикалык; в) элеуметик; г) этникалык; е) дiни, ж) экологиялык; з) полиция кызметкерлершщ зансыз эрекеттерi себебiнен.
2. Туындаган салдардын ауырлыгы бой-ынша:
а) адамдардын каза болуына экеп сокты-рган эртYрлi дэрежедегi дене жаракатта-рымен; б) елеуи материалдык залал келтiру-мен.
3. Пайда болган жерi бойынша:
а) е.вд мекендерде; б) тYзеу мекемелершде.
4. ¥зактыгы бойынша:
а) узын; б) эпизодтык.
5. Катысушылар саны бойынша:
а) 100 адамга дейiн; б) 1000 адамга дей-iн; в) 10000 адамга дешн; г) 10000-нан астам адам.
Жаппай тэртшаздштер KYPделi элеумет-тiк кубылыс ретiнде олардын пайда болу себептерi мен жагдайларын, генезисiн, iшкi ютер органдарынын алдын-алу мен ^ресу-дщ формалары мен эдiстерiн арнайы жэне терен зерттеудi кажет етедi. Бiздщ ойымы-зша, «жаппай тэртшаздш» кылмысынын ерекшелiгi, эдетте, элеуметик-экономика-лык сипаттагы себептердiн ерекшелiгi бо-лып табылады; психология жэне зансыз эре-кеттерге катысушылардын саяси-кукыктык салдары.
Саяси курылымга карамастан, кез-келген когамда кандай-да бiр формада немесе баска формада жаппай тэртштдштер болуы мYмкiн. Сонымен катар, бул адамдардын белгЫ бiр топтарынын осы когамга катынасын кeрсетудiн бiр тYрi, сондыктан тэртiпсiздiктердiн когамдык-саяси кубылыс ретiндегi себептерш когамнын негiздерiнен, мемлекеттiк курылымнан, экономикалык жагдайдан, эртYрлi этникалык топтар мен халык топтарынын карым-катынасынан iз-деу керек.
«Жаппай тэртшаздш» угымын талдау
го гп
Г) q
s
п
q
W А
0
1
о ь
ЕЕ
m Л сг
Г) q
го А
В
го о го
о
е о
■а
А
С
■а
3 Январские события: полицейских будут судить за пытки // Kipy режима: https://datification.org/biznes/yanvarskie-sobytiya-policzejskih-budut-sudit-za-pytki.html (19.04.2023).
4 Кровавый январь»: список погибших // Kipy режимы: https://rus.azattyq.Org/a/zhertvy-yanvarskikh-sobytii-2022/31874935. html (19.04.2023).
NJ О NJ
оны курайтын: «Жаппай» сиякты угымдар-ды аныктауды камтиды, ягни кептеген адамдар жасаган [9, 144-б.], жекелеген жагдайларда керiнбейтiн, тулгасыз [10, 118-б.] жэне «тэртшаздш» сездерi - болмау, T9pTinTÏ бузу [9, 254-б.].
Эдебиеттеп жаппай тэртшаздштердщ эртYPлi аспектiлерiн зерттеу кезiнде автор-лардын кепшiлiгi [11, 310-б.] ез тужырымда-масын тэртiпсiздiктердi уйымдастыруга жэне белсендi катысуга жауапкершiлiктi кездейтiн тиют кылмыстык кукык нормасы аркылы аньщтайды.
Осылайша, В.Н. Григорьев жаппай тэртiпсiздiктердi адамдардын Yлкен тобы - букара жасаган, когамдык тэртiп пен ;а-уiпсiздiк негiздерiне кол сугатын жэне погромдармен, киратулармен, ерттермен жэне баска да осындай эрекеттермен неме-се билштщ карулы карсылыгымен ЖYретiн касакана эрекеттер ретiнде аныктауга тыры-сты [12, 5-б.]
Колданыстагы кылмыстык занга сэй-кес «тобыр» терминi колданылмайды. Зан шыгарушы колданатын «жаппай тэртiпсiздiктер» термит кептеген адамдар немесе баскаша айтканда, кепшiлiк жасаган тэртiпсiздiктердi бiлдiредi. Бул термин зан эдебиеттершде жаппай тэртшаздштердщ m кылмыстык-кукыктык аспектiлерiн талдау-° да кенiнен колданылады, бул бiздщ ойымы-£ зша, зерттелетiн мэселе аспектюшде аталган гл кубылысты орнатудын объективтiлiгiмен z аныкталады.
Бул термин элеуметтануда да колданыла-s ды [13, 110-б.] алайда, кепшiлiктiн кубылы-t^ сы туралы зерттеулер ЖYргiзiлген жок. Бул
0 мэселе 70-ш жылдардын басында, отандык
1 гылым - элеуметтiк психологиянын калып-тасуы кезiнде шешiлдi. Элеуметтануда каз1р
g эдебиетте колданылатын «тобыр» термит
< берiк орныкты. Колданыстагы кезкараска с KYмэн келтiрместен, элеуметтанулык эде-
< биетте бар кепшЫктщ аныктамасын колда-^ нуга болады: сырткы уйымдастырылмаган
кауымдастык «байланыс» ретiнде, оны tï курайтын адамдардын жогары сэйкеси-§ гiмен ерекшеленедц ете эмоционалды жэне о бiрауыздан эрекет етедi. ¡3 Элеуметтiк психологияда кепшЫктщ ь негiзгi тYрлерiнiн жiктелуi бар: бYлiкшi, s агрессивтi, куткарушы, стяжатель, экстати-Ь калык. ¥сынылган гылыми классификация ^ толык емес жэне кез-келген уксас аныкта-^ мага тэн шартты сипатта болады, ол жалпы Ь кубылыска тэн форманы керсетедi. m 1986-2022 жылдар аралыгында болган
тэртiпсiздiктердi талдау керсеткендей, тобыр агрессиви, кейде ултшылдык багытка ие.
Адамдардын кепшiлiкке енуiнiн непз-гi себептерi: улт мYДделерiн жалган тYсiну, езiмшiлдiк, кек алу. Жаппай тэртшаздштер-ге катысушылардын iс-эрекеттерiнiн уэжде-месiн талдау кезiнде бiрегейлiк аныктала-ды: агрессивтi багытталган тобыр, эдетте, халыктын кейбiр белiгiнiн жагымсыз эмо-цияларына негiзделген, емiр CYPУ жагдай-ларына, облыс пен республика басшылыгы ЖYргiзетiн саясатка наразы. Наразылык жагдайы онын катысушыларынын м> нез-кулкынын агрессивтЫгш аныктайтын жеккерушiлiкке айналуы мYмкiн.
Баска зерттеушшер бул аныктаманы тым тар деп санайды, ейткенi ол эдетте агрес-сивтi деп саналатын (карастырылуы мум-кiн) баска мшез-кулык турлерш камтымай-ды, бiрак олардын максаты баска.
Бул интерпретация болса да, агрессиянын жеке тулга ретiндегi мшез-кулык кубылы-сы белгiлi бiр айырмашылыктармен сипат-талады, олардын ортак ерекшелЫ-агрессия кандай да бiр турде баска обьекиге зиян келтiрумен тiкелей байланысты. Жеке агрессия баскаларга зиян келтретш эртYрлi мь нез-кулык реакцияларын камтиды. [14, 24-б.]
Козган кепшЫктщ агрессивтiлiгi онын кептеген жэне гетерогендi курамына байланысты бiрнеше есе артады. Бул жаппай тэртiпсiздiктердiн ест келе жаткан элеуметтiк каупi. КР КК бабынын диспозициясында кез-делген ю-эрекеттер дэл агрессияны болжай-ды. Агрессия элементтерiн колданбай жаппай тарттиздштер жасау мYмкiн емес, сондыктан зан шыгарушы бул белгiнi кылмыс курамы-нын объективтi жагында бiлдiредi.
Авторлардын кепшiлiгi жаппай тэртiпсiздiктердi КР Кылмыстык кодексiнiн 272-бабынын диспозициясында кезделген накты iс-эрекеттердi жасауда кершю таба-тын кылмыстар ретiнде айкындайды. Алайда, тэртiпсiздiктер кезiнде баска кылмы-стардын белгiлерi бар эрекеттер жасалады. Жаппай тэртiпсiздiктер эртYрлi кылмыстык эрекеттердщ арнайы конгломераты болып табылады. Жаппай тэртiпсiздiктерге ертеу, погромдар, мYлiктi жою, жеке адамга зиян келтру жэне т.б. сиякты тэуелсiз кылмыстар жатады, ал занда керсетшген мундай эрекеттер жаппай тэртiпсiздiктер деп ата-лады, ягни. белгiлi бiр кылмыстардын, кылмыстык эрекеттердiн, сонын iшiнде оларды уйымдастырудын жиынтыгы.
Осылайша, тэртштдштер когам Yшiн ете каушт элеуметтiк кубылыс болып табы-
лады, онын непзшде онын катысушылары-нын эмоционалдылыгы мен бiрауыздылыFы-нын жогары денгейiмен сипатталатын кeпшiлiктiн жагымсыз кeнiл-KYЙi жатыр. К^рп жагдайда котамдык кауiпсiздiктiн денгейi жеткЫказ екенiн ескере отырып, тэртiпсiздiк жагдайында мiнез-кулык ере-желерi мен непзп кортаныс эдiстерiн бiлу жэне кажет болтан жатдайда оларды iс ЖYзiнде колдана бiлу манызды.
Корытынды
ЖYргiзiлген зерттеу келесi корытынды-ларды тужырымдаута мYмкiндiк бередi:
1. Жаппай тэртшаздштер курамынын жалпы объектiсi деп эртYрлi салалардаты ка-уiпсiздiктi тYсiну керек, онын курамдас эле-менттерi котамдык кауiпсiздiк, экологиялык кауiпсiздiк, кeлiк козталысы мен пайдалану кауiпсiздiгi жэне т.б.
2. Жаппай тэртшаздштер деп ^птеген адамдардын (топтардын) котамда белгшен-ген тэртш ережелерiн бузута батытталтан, азаматтарта зорлык-зомбылык, погромдар, eртеу, мYлiктi жою немесе бYлдiру, билiк eкiлiне карулы карсылык, кару-жарак, жа-рылтыш курылтылар, жарылтыш, уланды-ртыш не баска заттар мен заттарды колда-нумен катар ЖYретiн эрекеттерi тYсiнiлуi керек баска адамдар Yшiн кауiп. Бул ретте мiнез-кулык ережелерiн зан шытарушы да белгiлей алады, сондай-ак мшез-кулыктын
моральдык-этикалык нормаларынан туын-дауы мYмкiн.
3. КР КК 272 бабына жана 4 бeлiкпен то-лыктыру усынылады:
«4. Жаппай тэртiпсiздiктердi уйымда-стыру не отан катысу максатында окудан eткен адам, онын шшде дене шыныкты-ру жэне психологиялык даярлык, жаппай тэртiпсiздiктердi уйымдастыру тэсшдерш, карумен, жарылтыш курылтылармен, жа-рылтыш, уландыртыш заттармен, сондай-ак eзге де заттармен жумыс iстеу катидаларын зерделеу бойынша айналасындатыларта ка-уiп тeндiретiн датдылар мен заттарды мен-геру бШм^ практикалык датдылары мен датдыларына ие болу, -
бес ЖYЗ мын айлык есептiк ^рсе^т-ке дешн айыппул салута не бес жылдан он жылта дейiнгi мерзiмге бас бостандытынан айырута жазаланады.».
Жотарыда карастырылтан проблема-лар жаппай тэртшаздштердщ курамы бурыннан бар тэжiрибе мен колданыстаты кылмыстык кукыкты ескере отырып, зан шыгарушынын егжей-тегжейлi жумыс юте-уiн талап ететiндiгiн кeрсетедi. Жотарыда аталтан мэселелердi шешудiн теориялык кана емес, сонымен катар практикалык кылмыстык-кукыктык манызы бар, eйт-кенi Казакстан Республикасындаты кылмыстык-кукыктык реттеудiн тшмдшЫ оларды шешудiн табыстылытына байланысты.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Петров С.В. Рекомендации по организации деятельности ОВД в условиях межнациональных конфликтов. - М.: Академия МВД РФ, 1997. - 284 с.
2. Кажкеева Б.С. Особенности организации массовых беспорядков в свете последних изменений норм 272 УК РК и 212 УК РФ // Сборник статей по материалам VI Международной научно-практической конференции. Северо-Западный филиал ФГБОУВО «Российский государственный университет правосудия», Издательство «Петрополис» (Санкт-Петербург). - 2019. С. 163-171.
3. Лебон Г. Психология народов и масс: книга. - СПб.: Макет, 1995. - 311 с.
4. Донцов Д.А., Денисов А.А., Сенкевич Л.В Социальная психология. Учебно-методическое пособие. - М.: «Человек Москва». 2010. - 80 с.
5. Криминальные опасности и защита от них: учеб. пособие для студентов высш. учеб. заведений /Л.А. Михайлов, В.М. Губанов, В.П. Соломин [и др.]; под ред. Л.А. Михайлова. -М.: Академия, 2010. - 260 с.
6. Майдыков А.Ф. Управление органами внутренних дел при предупреждении и пресечении массовых беспорядков в населенных пунктах. Курс лекций. Академия МВД СССР. - М., 1985. - 57 с.
7. Демидов Ю.Н. Массовые беспорядки: уголовно-правовой и криминологический аспекты. - Астрахань, «Норма». 2004. - 168 с.
8. Старостин С.А. Управление органами внутренних дел при чрезвычайных ситуациях (правовые и организационные аспекты). - М.: БЕК, 1994. - 132 с.
9. Ожегов С.И. Словарь русского языка. - М., Русский язык, 2003. - 373 с.
10. Словарь русского языка в 4-х томах. Т. 2. / Под ред. Евгеньевой А.П. - М., Русский
го гп
Г) Т
I ^
т.
Г)
Т
А
о
о Д
Е
гп Л сг
Г) Т
го А
В
го о го
о
Т.
е о
ТЗ
2 А
С
ТЗ
м о м
язык, 1987. - 261 с.
11. Бекмагамбетов А.Б., Ревин В.П., Ревина В.В. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник. 2-ое изд., перераб. и доп./Под ред. Д.ю.н., проф., Засл.деятеля науки РФ Ревина В.П.— М.: Издательский дом Академии Естествознания, 2017. - 396 с.
12. Григорьев В.Н. Расследование массовых беспорядков в условиях чрезвычайного положения. - М.: Юрайт, 2008. - 156 с.
13. Дьяков С. В., Игнатьев А.А., Карпушин М.П. Ответственность за государственные преступления. - М.: Юрлитиздат, 1988. - 231 с.
14. Алиев Р.Х. Насильственная преступность в России: состояние и проблемы предупреждения // Общество и право. - 2008. - № 1. - С. 23-25.
REFERENCES
1. Petrov S.V. Rekomendacii po organizacii deyatel'nosti OVD v usloviyah mezhnacional'nyh konfliktov. - M.: Akademiya MVD RF, 1997. - 284 s.
2. Kazhkeeva B.S. Osobennosti organizacii massovyh besporyadkov v sveteposlednih izmenenij norm 272 UK RK i 212 UK RF // Sbornik statej po materialam VI Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Severo-Zapadnyj filial FGBOUVO «Rossijskij gosudarstvennyj universitetpravosudiya», Izdatel'stvo «Petropolis» (Sankt-Peterburg). - 2019. S. 163-171.
3. Lebon G. Psihologiya narodov i mass // Kniga. - SPb.: Maket, 1995. - 311 s.
4. Doncov D.A., Denisov A.A., Senkevich L.V Social'naya psihologiya. Uchebno-metodicheskoe posobie. - M., «CHelovek Moskva». 2010. - 80 s.
5. Krimial'nye opasnosti i zashchita ot nih: ucheb. posobie dlya studentov vyssh. ucheb. zavedenij / L.A. Mihajlov, V.M. Gubanov, V.P. Solomin [i dr.]; pod red. L.A. Mihajlova. - M.: Akademiya, 2010. - 260 s.
6. Majdykov A.F. Upravlenie organami vnutrennih del pri preduprezhdenii i presechenii massovyh besporyadkov v naselennyh punktah. Kurs lekcij. Akademiya MVD SSSR. - M., 1985.
- 57 s.
g 7. Demidov YU.N. Massovye besporyadki: ugolovno-pravovoj i kriminologicheskij aspekty. -^ Astrahan', «Norma». 2004. - 168 s.
^ 8. Starostin S.A. Upravlenie organami vnutrennih del pri chrezvychajnyh situaciyah (pravovye ^ i organizacionnye aspekty). - M.: BEK, 1994. - 132 s.
* 9. Ozhegov S.I. Slovar' russkogoyazyka. - M., Russkijyazyk, 2003. - 373 s.
10. Slovar' russkogo yazyka v 4-h tomah. T. 2. /Pod red. Evgen'evoj A.P. - M., Russkij yazyk, 1987. - 261 s.
11. Bekmagambetov A.B., Revin V.P., Revina V.V. Ugolovnoe pravo Respubliki Kazahstan. e Ocobennaya chast'. Uchebnik. 2-oe izd., pererab. i dop./Pod red. D.yu.n., prof., Zasl.deyatelya s nauki RF Revina V.P.— M.: Izdatel'skij dom Akademii Estestvoznaniya, 2017. - 396 s.
o 12. Grigor'ev V.N. Rassledovanie massovyh besporyadkov v usloviyah chrezvychajnogo g polozheniya. - M.: YUrajt, 2008. - 156 s.
13. D'yakov S. V., Ignat'ev A.A., Karpushin M.P. Otvetstvennost' za gosudarstvennye s prestupleniya. -M.: YUrlitizdat, 1988. -231 s.
po 14. Aliev R.H. Nasil'stvennaya prestupnost' v Rossii: sostoyanie iproblemy preduprezhdeniya // Obshchestvo i pravo. - 2008. - № 1. - s. 23-25.
uu
tí C3 O X
o <
n <
s I-
u
X
s
^
s X I-
u
LU CQ
