CC BY
210MAS'ULIYATI CHEKLANGAN JAMIYATLARDA BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL ETISH MASALALARI
Mushtariy Abdulabbosovna Sultonova
Farg'ona politexnika instituti [email protected]
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada O'zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichi mas'uliyati cheklangan jamiyatlarda buxgalteriya hisobini tashkil etish masalalari tadqiq etishdan iborat. Tijorat tashkilotlari orasida mas'uliyati cheklangan jamiyatlari tadbirkorlik faoliyatini yuritishning eng mashhur shakli hisoblanadi va ushbu subektlarda buxgalteriya hisobini tashkil etish masalalari asoslash asosiy maqsad sifatida olingan.
Kalit so'zlar: mas'uliyati cheklangan jamiyat, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, mahsulot tannarxi, rejalashtirish, interpritatsiya, hisobotdorlik.
ISSUES OF ORGANIZATION OF ACCOUNTING IN LIMITED LIABILITIES
ABSTRACT
In this paper, the purpose of the scientific research is to investigate the development of management accounting in the following years, important innovations in the field of Finance and management, the main functions of management accounting in production. The research methodology is based on the comparison, synthesis, generalization and techniques of theoretical knowledge such as System Analysis, measurement and comparison.
Keywords: financial accounting, management accounting, product cost, planning, interpretation, reporting.
Kirish. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning hozirgi bosqichi tadbirkorlikni rivojlantirish, unga keng iqtisodiy erkinlik berish bilan tavsiflanadi.
Shu jihatdan, hozirgi kunda respublikamizda mas'uliyati cheklangan jamiyatlar faoliyatini rivojlantirishga alohida e'tibor berilmoqda. Chunki, mas'uliyati cheklangan jamiyatlar asosiy bo'lib kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hisoblanadi bu masala davlat iqtisodiy siyosatining strategik vazifasi sifatida qaralmoqda.
O'zbekistonda iqtisodiyotimzni modernizatsiya qilish, har bir qoror va islohat inson huquq va erkinliklarini, qonun ustuvorligini ta'minlash asosida yurtimizning yangi, demokratik qiyofasi yaratilmoqda. [3]
O'zbekiston Respublikasi faoliyat ko'rsatayotgan barcha iqtisodiy subektlar: ishlab chiqarish korxonalari, tijorat korxonalari, tijorat banklari, sug'urta, jamoat hamda notijorat uyushma va tashkilotlari, fondlar, siyosiy partiyalar, byudjet mablalaridan moliyalanadigan davlat muassasalari va hokimliklari, shirkatlar, birlashma va uyushmalar buxgalteriya hisobini yuritishlari shart. [2].
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. O'zbekiston Respublikasida mas'uliyati cheklangan jamiyatlarni xuquqiy tartibga solish tartibi 2001 yil 6 dekabrdagi "Mas'uliyati cheklangan hamda qo'shimcha mas'uliyatli jamiyatlar to'g'risida"gi qonun bilan tasdiqlangan va belgilangan.
Ushbu qonuni 3-moddasi "Mas'uliyati cheklangan jamiyat Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta'sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta'sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda ulushlarga bo'lingan xo'jalik jamiyati mas'uliyati cheklangan jamiyat deb hisoblanadi. Mas'uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo'yicha javobgar bo'lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog'liq zararlar uchun o'zlari qo'shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo'ladilar.
Mas'uliyati cheklangan jamiyatning o'z hissasini to'la qo'shmagan ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo'yicha har bir ishtirokchi hissasining to'lanmagan qismining qiymati doirasida solidar javobgar bo'ladilar."[1]
Tadqiqot metodologiyasi. Maqolani yozishda quyidagi metod va usullar qo'llanildi: tizim tahlillari, detallar Mas'uliyati cheklangan hamda qo'shimcha mas'uliyatli jamiyatlar tarkibi bo'yicha faktor tahlili, xulosalar chiqarildi.
Tahlil va natijalar. O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to'g'risida"gi qonuniga muvofiq buxgalteriya hisobini tashkil qilishga oid javobgarlik uning rahbari zimmasiga yuklanadi. [2]
Mas'uliyati cheklangan jamiyatlar hisob siyosatini o'zlarining xo'jalik faoliyatlari talablaridan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda tuzadilar. [6]
Qonunchilik asosida mas'uliyati cheklangan jamiyati tomonidan buxgalteriya hisobi tashkil etiladi va hisobotlar belgilangan yagona uslubiyat asoslariga muvofiq yuritiladi.
Hisobning soddalashtirilgan shaklda tashkil qilinishi uchun mas'uliyati cheklangan jamiyatlar moliyaviy-xo'jalik faoliyati buxgalteriya hisobining namunaviy hisobvaraqlar rejasi asosida mablag'lar va ularning manbalari hisobini asosiy hisobvaraqlarda yuritish imkonini beruvchi va bu orqali umuman buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining ishonchliligi ustidan nazoratni ta'minlash imkonini beruvchi xo'jalik operatsiyalarining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarining qisqartirilgan ishchi rejasini tuzish huquqiga egadirlar.
Mas'uliyati cheklangan jamiyatning boshqaruv organlari
Boshqaruv organlari, ularning vakolatlari, ta'lim tartibi, huquq va majburiyatlari to'g'risidagi ma'lumotlar jamiyat nizomida belgilanadi.
MCHJ majburiy boshqaruv organlari:
1. Ishtirokchilarning umumiy yig'ilishi - vakolatlari nizomida belgilangan oliy boshqaruv organi.
2. Yagona ijroiya organi (bosh direktor, prezident va boshqalar) - agar uning funktsiyalari boshqaruv kompaniyasiga o'tkazilmagan bo'lsa, jamiyat joriy faoliyatni boshqaradi.
3. Majburiy bo'lmagan boshqaruv organlari (mas'uliyati cheklangan jamiyat ularni o'z xohishiga ko'ra yaratishi mumkin):
3.1. Direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi)
3.2. Kollegial ijroiya organi - majburiy yagona ijro etuvchi organni hech qanday holatda almashtirmaydi.
Mas'uliyati cheklangan jamiyat ta'sischilarining huquqlari
O'z mohiyatiga ko'ra, mas'uliyati cheklangan jamiyat-bu biznesni jamoaviy egalik qilish shaklidir va muassislar quyidagi huquqlarga ega bo'lgan egalari:
• biznesni birgalikda boshqarish;
• ishni davom ettirishdan xabardor bo'ling va ishning moliyaviy ko'rsatkichlari bilan tanishib chiqing;
• kompaniya daromadidan dividendlar olish;
• agar ta'sis hujjati tomonidan taqiqlanmagan bo'lsa, boshqa biznes egalariga yoki ishtirokchilar ro'yxatiga kiritilmagan shaxslarga sotish, ulush berish;
• biznes yopilishi holda mol-mulk bir qismini olish. [7]
Mas'uliyati cheklangan jamiyat ta'sischilarining majburiyatlari
Huquqlardan tashqari, mas'uliyati cheklangan jamiyat ta'sischilarining muassislari o'z majburiyatlariga ega:
• tashkilot hisobiga o'z ulushlariga muvofiq mablag' kiritish;
• kompaniyaning faoliyati haqida tarqalmaslik kerak;
MCHJ tashkil etish va uning ro'yxatga olish uchun ariza berish vaqtida, tashkilot hisob kapital miqdori kamida yarim bo'lishi kerak. Qolgan qismini to'lash uchun 4 oy beriladi.
Ishtirokchilar boshqa mulkdorlarning ixtiyoriga ko'ra va umumiy yig'ilishda kelishilganidan keyin boshqa majburiyatlarga ega bo'lishi mumkin.
Mas'uliyati cheklangan jamiyatning xususiyatlari quyidagilar:
Mas'uliyati cheklangan jamiyat o'zining yagona ishtirokchisi bo'lgan bir shaxs tomonidan tuzilishi mumkin.
Mas'uliyati cheklangan jamiyat muhrga ega bo'lmasligi mumkin. Bu haqda ma'lumot, albatta, mas'uliyati cheklangan jamiyat nizomida ko'rsatilishi kerak.[9]
Mas'uliyati cheklangan jamiyat yagona ishtirokchi sifatida bitta shaxsdan tashkil topgan boshqa xo'jalik jamiyati (yuridik shaxs) bo'lishi mumkin emas. Agar boshqa
xo'jalik yurituvchi shaxs 2 ishtirokchiga ega bo'lsa, unda ushbu xo'jalik yurituvchi shaxs tomonidan mas'uliyati cheklangan jamiyat tashkil etishga yo'l qo'yiladi.
Mas'uliyati cheklangan jamiyat a'zolarining soni ellikdan ortiq bo'lmasligi kerak. Ushbu chegara oshib ketgan taqdirda, yil davomida mas'uliyati cheklangan jamiyat aktsiyadorlik jamiyatiga (nodavlat yoki jamoat) yoki ishlab chiqarish kooperativiga aylanishi kerak.
Mas'uliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitaliga depozit variantlari: pul, qimmatli qog'ozlar, boshqa narsalar yoki mulkiy huquqlar yoki pul qiymatiga ega bo'lgan boshqa huquqlar.
Mas'uliyati cheklangan jamiyatning ta'sis hujjati jamiyat ustavidir.
Jamiyat ishtirokchilarining navbatdagi umumiy yig'ilishi jamiyat ustavida belgilangan muddatlarda, lekin yiliga kamida bir marta o'tkaziladi.
Mas'uliyati cheklangan jamiyat ishtirokchisi, agar bu huquq kompaniya Ustavida nazarda tutilgan bo'lsa, har qanday vaqtda boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat'i nazar, mas'uliyati cheklangan jamiyatdan chiqib ketishga haqlidir.
Mas'uliyati cheklangan jamiyat mas'uliyati cheklangan jamiyatdan chiqib ketish to'g'risida ariza bergan ishtirokchiga, uning ulushining haqiqiy qiymatini to'lashi yoki tegishli majburiyat yuzaga kelgan kundan boshlab uch oy mobaynida unga bir xil qiymatdagi mol-mulkni berishi shart. Shu bilan birga, ulushning haqiqiy qiymati jamiyatdan chiqib ketish uchun ariza berish kunidan oldingi oxirgi hisobot davri uchun jamiyatning moliyaviy hisobotlari ma'lumotlari asosida aniqlanadi.
Jamiyat qimmatli qog'ozlar to'g'risidagi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda obligatsiyalar va boshqa emissiyaviy qimmatli qog'ozlarni joylashtirishga haqlidir. Bunday holda, jamiyat har yili yillik hisobotlarni va balanslarni nashr etishga, shuningdek, federal qonunlarda nazarda tutilgan faoliyati haqida boshqa ma'lumotlarni oshkor qilishga majbur bo'ladi.
Mas'uliyati cheklangan jamiyat mas'uliyati
Agar mas'uliyati cheklangan jamiyat qarz yoki bajarilmagan majburiyatlarga ega bo'lsa, kompaniya o'z kapitalini yoki mol-mulkini balansda yo'qotish xavfini tug'diradi, ammo ta'sischilarning shaxsiy aktivlari hech qanday tarzda ta'sir qilmaydi. [8]
Agar ishtirokchi ulushning to'liq hajmini to'lashga vaqt topmagan bo'lsa, u to'lanmagan qism miqdorida birgalikda javobgar bo'ladi. Bunday javobgarlik, agar qarzdor bir guruh shaxs bo'lsa, qo'llanilishi mumkin.bu holda, qarz beruvchi mas'uliyati cheklangan jamiyatning bir yoki barcha ishtirokchilariga talablarni qo'yadi.[10]
Agar qarzdor ta'sischi bo'lsa, jamiyat uning mol-mulki uchun javobgar emas. Agar bankrot deb topilgan jamiyatda qarzlar mavjud bo'lsa, subsidiyaviy javobgarlik belgilanadi. Ushbu kontseptsiya jamiyatning barcha a'zolaridan qarzlarni qaytarish
huquqini anglatadi, agar mas'uliyati cheklangan jamiyat majburiyatlarga javob bera olmasa.
Xulosa va takliflar. Mamlakatimiz iqtisodining turli tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan mas'uliyati cheklangan jamiyatlarning yanada rivojlanishi, bozor raqobatiga chidamliligini orttirish, xo'j alik faoliyati samarasining oshishi bevosita buxgalteriya hisobining tashkil qilinishi va yuritilishiga bog'liq. Ushbu masallarni ijobiy hal etishda biz mas'uliyati cheklangan jamiyatlarda buxgalteriya hisobini tashkiletishda quyidagilarni takliflar etamiz:
1. Ko'pchilik korxonalar o'z shtat tarkibida alohida buxgalterni saqlashga imkoniyati bo'lmaydi. Shuning uchun ular buxgalteriya hisobini tashkil qilish va yuritish uchun chetdan buxgalter yollashga yoki ularni yetarlicha shu sohada bilimga ega bo'lmagan holda buxgalteriya hisobini yurgazish va hisobot tuzishga harakat qiladilar. Buning natijasida mas'uliyati cheklangan jamiyatlarda buxgalteriya hisobining noto'g'ri yuritilishi va oqibatda korxona boshqaruvining samarasiz tashkil qilinishi, soliqlarning noto'g'ri hisoblanishi holatlari amaliyotda ko'p uchramoqda.[5] Chunki buxgalteriya hisobining mas'uliyati cheklangan jamiyatlarda to'g'ri va samarali tashkil qilinishi korxona boshqaruvchilariga ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi, ishlab chiqarish hajmi, foyda o'zgarishini operativ boshqarishga yordam berib, samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muhim o'rin tutadi. Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, mas'uliyati cheklangan jamiyatlarda buxgalteriya hisobini yuqori malakali mutaxassis-buxgalter yuritishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek koxonada alohida buxgalteriya bo'limini tashkil etishi va ush bo'limdagi xodim o'z kasbini etuk mutaxassisi bo'libgina qolmasdan oldindan ko'ra bilish qobiliyatiga ham ega bo'lishligi talab etiladi. Bu raqobatdosh bozor iqtisodiyti talabi.
2. Mas'uliyati cheklangan jamiyatlar hisob siyosatida yoritiladigan asosiy masalalardan biri buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar rejasidir. Ishchi schyotlar rejasi mas'uliyati cheklangan jamiyatlar moliya, statistika va soliq organlariga taqdim qiladigan hisobotlari uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni shakllantirishi zarur.
3. Ma'lumki, moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotdagi ko'rsatkichlar mas'uliyati cheklangan jamiyatlar faoliyatining muayyan davrda erishilgan holatini ifoda etadi. Ularning tizim va xronologik tartibdagi uyg'unlashgan ko'rinishi hisobot shaklida ifodalanadi.[4] Moliyaviy hisobot shaklidagi ko'rsatkichlar sub'ektning biznes faoliyati samaradorligini o'rganish va baholashda muhim manba hisoblanadi. Ushbu moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotni tayyorlashni yanada soddalashtirish mumkin. Misol uchun soddalashgan oddiy tarkibdagi moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot shakli, uning elementlari, hisob-kitob ishlarining osonligi kabilar kichik korxonalar uchun qulayligini namoyon qiladi. Demak, kichik korxonalar uchun moliyaviy hisobot shakillarini ishlab chiqish yoki mavjudlarini takomillashtirishda uning ijobiy jihatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasining "Mas'uliyati cheklangan hamda qo'shimcha mas'uliyatli jamiyatlar to'g'risida"gi qonuni. Toshkent sh., 2001-yil 6-dekabr, 310-II-son. https://lex.uz/docs/-22525.
2. O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to'g'risida"gi (yangi tahriri) qonuni. Toshkent sh., 2016-yil 13-aprel, 0'RQ-404-son. https://lex.uz/uz/docs/-2931253.
3. Tohirovich, Q. N. (2021). XALQARO MOLIYAVIY HISOB STANDARTLARIGA O 'TISH DOLZARBLIGI. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 1(2), 56-64.
4. Savinova, G. A. (2020). ЭКОНОМИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ И УПРАВЛЕНИЕ ПРЕДПРИЯТИЯМИ МАЛОГО БИЗНЕСА. Theoretical & Applied Science, (6), 227230.
5. Давлятшаев, А. А. (2020). СОЦИАЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ. In МИНТАКД ИКТИСОДИЁТИНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШНИНГ МОЛИЯВИЙ-ХУКУКИЙ ВА ИННОВАЦИОН ЖИХДТЛАРИ (pp. 516-520).
6. Tohirovich, Q. N. (2021). International financial accounting standards in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(4), 328-333.
7. Abduraximov, Boburjon Umarjon O'g'li, Qudbiyev, Nodir Tohirovich, & Mominov, Ikromjon Luxmonjon O'g'li (2021). AYLANMA MABLAG'LARNI BOSHQARISH TIJORAT KORXONASI MUVAFFAQIYATINING ASOSI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 724-733.
8. Rasulova, Shaxnoza Xatamovna (2021). ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINI KAMAYTIRISHNING IQTISODIY AHAMIYATI VA UNI TO'G'RI HISOBGA OLISH ZARURIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (10), 713-718.
9. Abduxalimovna, A. Z., & Nabiyevich, I. I. (2021). Organization of Long-Term Asset Accounting on the Basis of International Standards. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND FINANCE, 2(11), 86-92.
10. Ibragimova, Z. (2021). BUXGALTERIYA HISOBI TIZIMINING HOLATI VA UNING FAOLIYATINI BAHOLASH. Scientific progress, 2(2), 811-815.
