CC BY
2INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING INTELLEKTUAL SALOHIYATINI
RIVOJLANTIRISHNIG XUSUSIYATLARI 1O"rinova Feruza OMjayevna, 2Asqarova Mashrabxon Orifjonovna
1FarDU, dotsent 2FarDU magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11046775
Annotatsiya. Mazkur maqolada intellekt va aqil hamda uning maktabgacha yoshdagi bolalarda shakillanish va rivojlanish jarayonining xususiyatlari,bu jarayonda tarbiyachilarning o'rni va bu boradagi ilmiy izlanishlarlar haqida so'z yuritiladi
Kalit so^zlar: maktabgacha ta'lim,aqliy qobilyat,intellekt,o'rta guruh,intelekt shakillari,bolalar,irsiy va ijtimoiy.
Аннотация. В данной статье говорится об интеллекте и разуме и особенностях процесса его формирования и развития у детей дошкольного возраста, роли педагогов в этом процессе, а также научных исследованиях на этот счет.
Abstract. This article talks about intellect and reason and the features of its formation and development process in preschool children, the role of educators in this process, and scientific research in this regard.
Kirish.
Ozbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek "Maktabgacha talim - ertangi kunimizga zamin" dir. Bugungi kunda maktabgacha talim tarbiyalanuvchilarining intellektual salohiyatini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Respublikamizdagi har bir maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda hozirgi kunda intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish shaxsni shakllantiruvchi eng muhim omili sifatida qaralmoqda.Qobiliyatlar - faoliyat davomida namoyon bo'ladigan imkoniyatdir. Ko'pgina psixologlarning tadqiqotlari bilish qobiliyatlarining ancha erta paydo bo'lishi haqida ma'lumot beradi. Ularning miqdori predmetlarning oziga hos tomonlarini anglay olish, qiyin vaziyatlarni hal qilish qobiliyati, kuzatuvchanlik, ongining ijodkorligi va originalligini belgilaydi. Rubinshteyn aytganidek, qobiliyat spiralsimon tarzda rivojlanadi: bir ko'rinishdagi qobiliyatlar keyingi rivojlanish uchun imkoniyat yaratadi, natijada yana ham yuqori darajadagi qobiliyatlar rivojlanadi. O'rab turgan olam bilan bog'liq bilish qobiliyatlari oz ichiga sensor qobiliyatlarni (predmetlarni va tashqi vositalarni idrok qilish) kabi intellektual, bilimlarni oson va mahsuldor o'zlashtirish, predmetlarning tabiatini va tevarakatrofdagi hodisalar haqida ma'lumotlarni anglash jarayonida rivojlanadi.Maktabgacha yosh davrida bevosita bilishning shakllaridan bo'lgan sensor va ko'rgazmali-fazoviy moddiyashtirishni uddalay olish kabi xususiyatlar yuzaga kela boshlaydi.
Intellekt o'zi nima? "Intellekt" (inglizcha - intelligence) tushunchasi ilmiy tadqiqot ob'ekti sifatida 19-asr oxirida ingliz antropologi F.Galton tomonidan kiritilgan. Charlz Darvinning evolyutsion nazariyasi ta'sirida u irsiyat omilini jismoniy va ruhiy jihatdan har qanday individual farqlarning hal qiluvchi sababi deb hisobladi.Aqliy qobiliyatlar haqida gapirganda, aqlning ta'rifiga to'xtalib o'tishga arziydi. Psixologiyada intellektning ta'rifi bo'yicha uch xil qarash mavjud:
O'rganish qobiliyatining analogi sifatida bilimlarni egallashning bir turi (Poloni).
Mavjud hayotiy muammolarni hal qilish jarayonida mavjud bilimlarni qo'llash qobiliyati sifatida (Piaget).
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Yangi, o'zgaruvchan yashash sharoitlariga moslashish qobiliyati sifatida (Stern).
Maktabgacha talim yoshiga yetib, tashkilotga qadam qo'ygan har bir bola avvalo ushbu muhitga moslashish jarayonini boshdan kechiradi.Bolalar oilasidan o'rgangan va bilganlar jarayon,holatlarini o'zida namoyon qila boshlaydi.Bu esa ularing aqliy rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqib amalaga oshadi.Bolalarda aqliy rivjlanish ular ona qornidaligi vaqtidan buyon takomillashib boradi.Bolalarning aqliy darajasi va salohiyati tashqi ijtimoiy va irsiy sabablar bilan bir biridan farq qiladi.Lekin 7 yoshgacha bo'lgan bolalardagi intelllektual qobilyatni rivojlantirish ota-ona va maktabgacha ta'lim tarbiyachilarining muhim vazifasi hisoblanaadi.Kelajak avlodlarni barkamol,har tomonlama intelletkual salohiyatli qilib yetishtirish o'zimizning qo'limizda.Olim Veksler fikricha aqlni oqilona fikrlash, maqsadga muvofiq xulq-atvor va dunyo bilan samarali o'zaro ta'sirni birlashtirgan qobiliyat sifatida belgiladi. Bugungi kunga qadar psixologiyada intellektning ta'rifi bo'yicha konsensus mavjud emas.
Bunday ta'riflar bir nechta.Aql - bu shaxsning eng murakkab aqliy qobiliyatlariga berilgan nom. Bunday ta'rif ham mavjud: intellekt - bu shaxsning aqliy qobiliyatlarining nisbatan barqaror tuzilmasi bo'lib, u o'z ichiga olgan barcha bilimlarni, barcha tajribalarni, shuningdek, uni aqliy faoliyat jarayonida yanada to'plash va ishlatish qobiliyatini o'z ichiga oladi. Bilimlar miqdori va qiziqish doirasi insonning intellektual fazilatlarini belgilovchi omillardir. Kengroq ma'noda intellekt insonning aqliy qobiliyatlarini, unga xos bo'lgan kognitiv jarayonlarning umumiy majmuini anglatadi. Tor ma'noda aql - bu fikrlashdir.Maktabgacha ta'lim jarayonida tarbiychilar bolalarning fikrlash doirasini kengaytirish ,aqliy faolligini ivojlantiruvchi mashg'ulotlar yordamida bolalarning intellektualmsalohiyatini mustahkamlab boradilar.Bolalardagi intellektual qobilyat ularnng ega bo'lgan bilib va ko'nikmalar majmmuini tashkil etadi va buni butun umri davomida bilim olish jarayonida shakillangan aqliy harakatlari yordamida to'ldirib boradi. Aql bu har bir insonda malum darajada shakillangan hususiyat, ko'nikma va malakalarni muvaffaqiyatli egallashga yordam beradigan barcha narsadir. Bu barcha kognitiv jarayonlarning umumiy natijasidir intellektual (aqliy) qobilyat(salohiyat) esa tug'ma yoki shu bilan bir qatorda yaxshi ta'lim-tarbiya tufayli rivojlantirilgan bilim,ko'nikmalar yig'indisidir. Psixodiagnostikada aqlni o'lchashda insonning kognitiv xususiyatlarining tuzilishi o'lchanadi. Bu struktura irsiy moyillik asosida vujudga keladi va ular bilan o'zaro ta'sir qilish jarayonida shakllanadi.Ko'pgina olimlar insonning aqliy qobiliyatlari yig'indisining tuzilishini tasavvur qilishga harakat qildilar, natijada Spearman, Thurstone, Guilford, Catell va boshqalar tomonidan aqlning tarkibiy modellari paydo bo'ldi.
—Intellekt tushunchasining jamoatchilik, kundalik ongda qanday namoyon bo'lishi masalasi R.Sternberg tomonidan ekspertlar o'rtasida so'rovnoma o'tkazilib, faktorli tahlil usulida olingan natijalar bo'yicha o'rganib chiqdi. Natijada, intellektual xatti-harakatlarning uchta shakli ajratildi:
- og'zaki intellekt (so'z boyligi, bilimdonligi, o'qilgan narsani tushunish qobiliyati);
- muammolarni hal qilish qobiliyati;
- amaliy aql (maqsadga erishish qobiliyai)
Ayni kichik guruh bolalarida yangi so'zlarni o'rganish,ularni to'g'ri qo'llay olish,tushunarli va ravon talaffuz etish ko'nikmalarini shkillantirish jarayoni yuz beradi.O'rta guruhlarda bolalarning aqliy fikrlashini o'stirish uchun muammoli vaziyatlar tarbiyachi tomonida uyushtiriladi.Katta va tayyorlov guruhlarda esa amaliy aql yani maqsadga erishish qobilyati ustida mashg'ultlar olib boriladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Mamlakatimizda bolaning aqliy rivojlanishini o'rganishda ular bilimlarni yangi sharoitlarga o'tkazishni talab qiladigan vazifalardan foydalanadilar va shuning uchun tashqi farqlar ortida yashiringan munosabatlarning umumiyligini ta'kidlaydilar.
REFERENCES
1. Bolalar iqtidorini erta aniqlashning psixologik-pedagogik metodikalari majmuasi, T.: 2010.
2. M. Atayev, Islomda bolalar huquqlari, T.: 2017.
3. Гармонично поколение-условие стабилъного развития Республики Узбекистан. Узбекский научно-исследователъский институт педагогических наук имени Т.Н КариНиязи. Сборник научно-методических статей. Ташкент 2019. 3 том.
4. U. Xushvaqtova, Malikalar kitobi yoxud Temuriy malikalar qanday tarbiyalanadi? T.: 2019. Развитие интеллекта у детей дошкольного возроста 5-октября 2019
5. Usarov, J. (2019). Using Teaching Methods for Development Student Competencies. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 15(1),
6. Гриньова В. М. Професшна компетентшсть учителя: суть, структура, умови формування: навчальний поабник. Харюв, 2011.
7. Холодная М. А. Психология интеллекта.
8. Выготский Л.С. Динамика умственного развития школьника в связи с обучением. // Выготский Л.С. Психология развития ребенка. - М.: Смысл, Эксмо, 2004.
9. Пиаже, Ж. Психология интеллекта. - СПб.: Питер, 2003.
10. Сластенин, В.П. Каширин. - М.: Академия, 2001.
11. Столяренко, Л.Д. Педагогическая психология/ Л.Д. Столяренко - Ростов-на-Дону: Феникс, 2000. 12.Тихомирова, Л.Ф. Формирование и развитие интеллектуальных способностей ребенка. - М.: Рольф, 2000.
