CC BY
0MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA BILISH
JARAYONLARI
Bazarova Nafisa Asrarjonovna
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari direktor va mutaxasislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti, stajor tadqiqodchisi (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.11258167
Annotatsiya. Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarda "Bilish" jarayoniga ta'rif berilgan hamda sezgi, takakkur, xotira, nutq, xayol, va hissiyot kabi jarayonlar yuzasidan ma'lumotlar berilgan. Shu bilan birgalikda idrokning rivojlanishi, fikrlashning rivojlanishi hamda diqqatning rivojlanish jarayonlari ko'rsatib o'tilgan. Xotira turlariga ham o'z o'rnida t'riflar berilgan.
Kalit so^zlar: Bilish jarayonlari, diqqat, xotira, tafakkur, idrok, xayol, xissiyot, nurq, sezgi,
fikr.
Bilish jarayonlari - bu insonning dunyo bilan tanishish va o'z fikrlarini ifodalash jarayonlarini ifodalaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonlari o'ziga xos va qiziqarli mavzu hisoblanib, bular sezgi, tafakkur, xotira, nutq, xayol, va hissiyot kabi jarayonlar orqali dunyo bilan tanishishadi.
Idrok - voqelik ob'ektlari va hodisalarining hissiyotlarga ta'sir qilishidagi inson ongi tomonidan aks ettirish.
Idrokning rivojlanishi o'z-o'zidan sodir bo'lmaydi. Bu erda bolalar hayotida kattalarning roli katta bo'lib, u muayyan ob'ektlarni idrok etishda bolalar faoliyatini maxsus tashkil qiladi, ularga ob'ektlar va hodisalarning muhim xususiyatlarini aniqlashga o'rgatadi.
IDROKNING RIVOJLANISHI
Bolalar o'rganishi kerak:
- Ranglar va ularning soyalarini farqlashni.
- jismlarning shakllari va geometrik figuralarni farqlashni.
- Geometrik shakllarni 1,4 teng qismga bo'lishni.
- Ob'ektlarni o'lchamlari bo'yicha (uzunlik, kenglik, balandlik) solishtirishni.
- Qaysi predmet katta (kichik), uzunroq (qisqaroq), balandroq (pastki), kengroq (torroq) ekanligini so'z bilan ifodalashni.
- Har xil o'lchamdagi 10 tagacha obyektni solishtirishni.
- Ob'ektlar uzunligini an'anaviy o'lchov (ip) yordamida o'lchashni.
- Kun qismlarini, ularning ketma-ketligini ajratish va nomlashni.
- Kecha, bugun, ertaga so'zlarining ma'nosini tushuntirish.
- Haftaning kunlarini, yil oylarini bilishlari kerak bo'ladi.
FIKRLASHNING RIVOJLANISHI
Bolalar o'rganishi kerak:
- Ob'ektlarni solishtiring va taqqoslang, ularning o'xshash va farqlarini topishni.
- Atrofdagi jismlarning turli xossalarini tasvirlab berishni.
- Berilgan belgilar bo'yicha ob'ektlarni tanib olishni.
- Ushbu ob'ektlardagi ma'lum xususiyatlarni ajratib ko'rsatish orqali ob'ektlarni sinflarga, guruhlarga bo'lishni.
- Ma'nosi qarama-qarshi bo'lgan tushunchalarni topishni.
- Ob'ektlar va tushunchalari o'rtasidagi umumiy munosabatlarni aniqlashni.
Turli o'yinlar, qurish, modellashtirish, rasm chizish, o'qish, muloqot qilish - bolaning maktabgacha qilgan barcha ishlarini umumlashtirish, taqqoslash, mavhumlashtirish, tasniflash, sabab-natija munosabatlarini o'rnatish, o'zaro bog'liqlikni tushunish, fikr yuritish kabi aqliy operatsiyalarni rivojlantiradi. Bola jumla, matn, rasmning asosiy g'oyasini tushunishni, umumiy xususiyatga asoslangan bir nechta rasmlarni birlashtirishni, rasmlarni muhim xususiyatga qarab guruhlarga ajratishni o'rganadi.
DIQQAT - ong jarayonlarining tanlab yo'naltirilganligining ko'rinishi. Diqqatning rivojlanish darajasi ko'p jihatdan bolaning maktabdagi ta'lim muvaffaqiyatini belgilaydi.
Maktabgacha tarbiyachida beixtiyor e'tibor ustunlik qiladi; bola hali o'z e'tiborini nazorat qila olmaydi va ko'pincha tashqi taassurotlar rahm-shafqatiga duchor bo'ladi. Bu o'zini tez chalg'itish, bir narsaga diqqatni jamlay olmaslik va faoliyatning tez-tez o'zgarishida namoyon bo'ladi.
Maktabga borishdan oldin ham bola asta-sekin ixtiyoriy diqqatni rivojlantiradi. Agar kattalar bolaga yordam berishsa, u juda intensiv rivojlanadi. Ixtiyoriy diqqat asta-sekin rivojlanadi, chunki uning hajmi, konsentratsiyasi, taqsimlanishi va almashinishi, barqarorligi kabi individual xususiyatlari rivojlanadi.
DIQQAT JARAYONLARINI RIVOJLANISH
Diqqatning barcha xususiyatlari mashqlar natijasida sezilarli darajada rivojlanadi:
- mozaykalai naqshini terish;
- naqsh bo'yicha tayoqlardan figuralarni yotqizish;
- keraksiz narsalarni yo'q qilish;
- ikkita o'xshash rasmdagi farqlarni topish;
- to'plam orasidan ikkita bir xil ob'ektni topish;
- munchoqlarni naqsh bo'yicha bog'lash;
- katakchalar bo'yicha chizmalar chizish;
- gazeta matnida bitta harfni topish (mashqni takrorlashda vaqt birligida belgilangan harflar soni ortadi).
Vazifalarni bajarayotganda, bolalarni shoshiltirmaaslik, uning individual xususiyatlarini va u ishlayotgan faoliyat tezligini hisobga olish, chalg'itadigan narsalardan holi bo'lishlari kerak.
XOTIRA ma'lumotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlab chiqarish qobiliyati sifatida ta'riflanishi mumkin. Xotira bolaning qobiliyatlarini sezish va o'rganish, bilim va ko'nikmalarga ega bo'lish shartidir.
Xotira ixtiyoriy (axborotni ongli ravishda eslab qolish) va ixtiyorsiz (hissiyotlar va qiziqishlarga asoslangan) bo'lishi mumkin.
Xotira qisqa muddatli (ma'lumotni bitta taqdimotdan keyin bir necha o'n soniya davomida aniq takrorlash) va uzoq muddatli (etarlicha uzoq vaqtdan keyin ma'lumotni takrorlash) bo'lishi mumkin.
Qaysi sezgilar ustunligiga qarab, ular vizual, eshitish, hissiy xotira va boshqalar bo'lishi mumkin.
Vizual xotira vizual tasvirlarni saqlash va takrorlash bilan bog'liq.
Eshitish xotirasi - bu turli xil tovushlarni, masalan, musiqiy, nutqni yaxshi yodlash va aniq takrorlash. Xotiraning bunday turi bolaning rivojlanishida ayniqsa muhimdir. Maktabgacha
yoshdagi bola biladigan hamma narsani quloq bilan o'rganadi. Xuddi shu tarzda, u maktabda o'qiyotganda ma'lumotlarning 70 foizini o'zlashtiradi.
Hissiy xotira - bu hissiy tajribalar uchun xotira. Materialni yodlashning kuchi hissiy xotiraga asoslanadi: bolada his-tuyg'ularni uyg'otadigan narsa u tomonidan qiyinchiliksiz va uzoqroq vaqt davomida eslab qoladi.
Ota-onalar farzandlarining xotirasi yomonligi haqida shikoyat qilganda, ular ko'pincha bolani materialni tom ma'noda eslab qolishga majbur qilishlari haqida misollar keltiradilar, lekin bola buni bir kunda o'rgana olmaydi. Bunday holda, muammo shundaki, bolaning qiziqishini uyg'otmaydigan materialni mexanik ravishda eslab qolish talab qilinadi.
Biroq, aqliy faoliyatni qo'llab-quvvatlamasdan, tushunishni qo'llab-quvvatlamasdan, har qanday bilimni assimilyatsiya qilish umuman mumkin emas va sog'lom bola uchun g'ayritabiiydir. Shuning uchun xotirani rivojlantirishda hissiy xotiraga ko'proq e'tibor qaratish va bolaga yaxshi eslab qolishga yordam beradigan turli xil usullarni ko'rsatish juda muhimdir. Xotirani optimallashtirish bo'yicha tavsiya qilinadi:
* Bola eslab qolishi kerak bo'lgan material unga tushunarli ekanligiga ishonch hosil qilinganligi.
* Materialni o'rganishi uchun o'rganiladigan ma'lumotlar oqilona vaqt oralig'iga bo'lishi muhimdir, chunki kichik qismlarda material nafaqat tezroq, balki uzoq vaqt eslab qoliniladi.
* Bolalardan ikkinchi kuni o'rganilgan ma'lumotni takror eslatish kerak.
* Ma'lumotlarni eslab qolishda bolalarga baland ovozda gapirishga undash kerak.
* Bolalarga o'rganayotgan ma'lumotlarga qiziqtirish kerak, chunki o'rganish uchun yuqori motivatsiya xotiraga juda katta ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
*Agar bolalarda charchoqning aniq belgilari bo'lsa, tanaffus qilinishi kerak. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish orqali biz bolalarning mas'uliyati, xulq-atvor qoidalari va kundalik rejimiga oid yangi talablarni tez va qiyinchiliklarsiz o'rganishga yordam beramiz.
REFERENCES
1. Takomillashtirilgan "Ilk qadam" davlat o'uv dasturi 2022 y.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi, o'quv qollanma Toshkent 2017 y.
3. Sattarov E.N Alimov X "Bolalarning xotirasini rivojlantirish usullari". -T 2003 y.
4. G.A Kalyujin, M.P.Deryugina "Yo'rgakdan maktabchacha" Toshkent o'qituvchi 1988 y.
