CC BY
0INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
HOZIRGI AXBOROT ASRIDA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA KOGNITIV KO'NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK
MEHANIZMLARI 1Alimova Tamina Alisherovna, 2Soliyev Ilhom Sobirovich
1Doktarant, Andijon davlat pedagogika institute, O'zbekiston respublikasi, Andijon shahri
2Ilmiy rahbar, p.f.b.f.d (PhD) dotsent https://doi.org/10.5281/zenodo.11049074
Annotatsiya. Maktabgacha yosh-bu bolaning kognitiv sohasida sezilarli o'zgarishlar yuz beradigan davr. Kognitiv funktsiyalarni rivojlantirish maktabga tayyorgarlik bilan bog'liq holda alohida ahamiyatga ega.
Shubhasiz, har bir ota-ona farzandining hayotda muvaffaqiyat qozonishini orzu qiladi va bu kognitiv funktsiyalarning rivojlanish darajasi bilan bevosita bog'liq. Ularning shakllanishi umumiy rivojlanishdan, bilim va ko'nikmalar hajmining kengayishidan ajralmasdir.
Kalit so'zlar: Xotira, nutq, fikrlash, tasavvur, diqqat, kognitiv funksiyalar, idrok, aqliy funktsiyalar, intellektual rivojlanish, fantaziya.
Kognitiv (kognitiv) funktsiyalar - bu miyadagi jarayonlarning o'zaro bog'liqligi, uning yordamida inson atrofdagi dunyoni bilishi va u bilan o'zaro aloqasi amalga oshiriladi: ma'lumotni idrok etish; uni qayta ishlash va tahlil qilish; yodlash va saqlash; ma'lumot almashish. Aqliy kognitiv jarayonlarga idrok, fikrlash, xotira, his qilish, e'tibor, tasavvur va nutq kiradi. Ushbu jarayonlarning uyg'un o'zaro ta'siri insonning voqelikni etarli darajada baholashi va atrof-muhit ta'siriga javob berish uchun zarurdir. Buning yordamida odam turli vaziyatlarga moslasha oladi. Bizning miyamizning kognitiv funktsiyalari bu jarayonlarni muvofiqlashtiradi. Biroq, kognitiv jarayonlar bir-biri bilan bog'liq va o'zaro ta'sir qilishiga qaramay, ular alohida-alohida o'tishi mumkin. Masalan, nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar sezishi, eslashi, diqqatini jamlashi mumkin.
L. S. Vygotskiy, M. I. Lisina, J. Piaget, S. L. Rubinshteyn va boshqalarning tadqiqotlariga ko'ra, ushbu bosqichda kognitiv funktsiyalarning rivojlanishida sezilarli o'zgarishlar yuz beradi. Bolada allaqachon sezgi, faol nutq, beixtiyor e'tibor, ob'ektiv idrok shakllangan. Xotira, fikrlash, nutq, e'tibor, idrok, tasavvur jadal rivojlanishda davom etmoqda, o'zboshimchalik kabi aqliy jarayonlarning sifati shakllanmoqda.
Biz maktabgacha yoshdagi kognitiv funktsiyalarning xususiyatlarini tavsiflaymiz.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirish ularning maktabda o'qishga tayyorligining asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Bolalarda so'z boyligi sezilarli darajada oshadi, nutqning tovush tomoni rivojlanadi (7 yoshga kelib fonemik rivojlanish jarayoni tugaydi - bola to'g'ri gapiradi), uning grammatik tuzilishi rivojlanadi. Bola og'zaki nutqning barcha shakllarini -xabarlarni (monologlar, hikoyalar), dialogik nutqni (harakatlarni muvofiqlashtirishga yordam beradi, ayniqsa tengdoshlari bilan o'yinda), egosentrik nutqni (bolaga o'z harakatlarini rejalashtirish va tartibga solishga yordam beradi) o'zlashtiradi. Bolaning nutqi uyg'unlashadi, unda uning nutqi va aqliy rivojlanishining yaqin aloqasi aniq ko'rinadi. Bolaning aqliy faoliyati og'zaki nutq sifatining yaxshilanishi tufayli rivojlanadi va nutq, o'z navbatida, aqliy faoliyat jarayonida yaxshilanadi.
Maktabgacha yoshda bolalar juda qiziquvchan va shuning uchun yangi bilimlarga ochiq: ular ko'plab savollar berishadi va atrofdagi dunyoni mustaqil ravishda o'rganishga harakat qilishadi. Shu asosda fikrlashning rivojlanishi, vizual-samarali (3-4 yoshga xos) dan vizual-majoziy fikrlashga (56 yoshga xos) o'tish va ushbu yosh davrining oxiriga kelib - og'zaki. Biroq, maktabgacha yoshdagi bolaning fikrlashida kattalar mantig'i hali mavjud emas, u majoziy ma'noda o'ylaydi. Muayyan
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
sharoitlarda bolalar allaqachon to'g'ri fikr yuritishlari va juda murakkab muammolarni hal qilishlari mumkin. Buning uchun ular muammoning o'zini eslab qolishlari, uning shartlarini tasavvur qilishlari va ularni tushunishlari kerak. Bolalar o'zlarining tajribalariga, masalan, kuzatuv tajribasiga tayanadigan vazifalarni eng muvaffaqiyatli bajaradilar. Bunday holda, ularning fikrlash mantig'i ko'pincha to'g'ri bo'ladi.
Maktabgacha yoshda kontseptual fikrlash rivojlanadi va mazmunli tushunchalar kattalar ularga qo'ygan narsalarga tobora ko'proq mos keladi. Keyingi intellektual rivojlanish uchun aloqalarni o'rnatish, umumlashtirish urinishlari muhimdir.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashining yana bir o'ziga xos xususiyati uning moslashuvchanligini rivojlantirishdir. Bunga ob'ektni uning xususiyatlari yig'indisida aks ettiruvchi murakkab tasavvurlarning shakllanishi yordam beradi.
L. S. Vygotskiy turli xil aqliy funktsiyalar notekis rivojlanishiga e'tibor qaratdi. Agar erta yoshda idrok dominant aqliy jarayon bo'lsa, unda maktabgacha yoshda xotira eng jadal rivojlanadi. I. yu.Kulaginaning so'zlariga ko'ra, "har bir yosh davri o'zaro funktsional aloqalarni qayta qurish bilan bog'liq - dominant funktsiyaning o'zgarishi, boshqa funktsiyalarning unga bog'liqligi, ular o'rtasida yangi munosabatlarni o'rnatish. ... Bir yoshdan ikkinchisiga o'tishda o'zaro funktsiyalarning murakkabligi oshadi aloqalar.
Eski tizimni qayta qurish va uni yangisiga aylantirish aqliy funktsiyalarni rivojlantirishning asosiy yo'liga aylanadi".
Aynan maktabgacha yoshda bola turli xil ma'lumotlarni osongina eslab qoladi, ayniqsa, bu unga hissiy munosabat bildirganda. Ammo agar boshlang'ich maktabgacha yoshda bolalar bunday maqsadni qo'ymasdan eslashadi yoki eslashadi, ya'ni.beixtiyor, keyin o'rta maktabgacha yoshda ixtiyoriy xotira shakllana boshlaydi [20]. Maqsadli yodlash va eslash bolaning turli xil faoliyatiga kiritilgan (o'yin, kattalarga yordam berish, bolalar bog'chasida mashg'ulotlar paytida va boshqalar) va o'yin davomida bola ko'proq ma'lumotni eslab qoladi. Ixtiyoriy xotiraning shakllanishi boshqa kognitiv funktsiyalarning rivojlanishi bilan bog'liq, masalan, assotsiativ fikrlash, umumlashtirish qobiliyati. Biror narsani eslab qolish zarurati mnemonik harakatlarning paydo bo'lishiga turtki bo'ladi, ya'ni.yodlashning o'z usullarini yaratish.
Boshqa aqliy funktsiyalar singari, 6-7 yoshgacha bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning e'tiborlari beixtiyor, bola ob'ektga faqat qiziqish uyg'otguncha e'tibor qaratishga qodir. 3 yildan so'ng, S. L. Rubinshteynning ta'kidlashicha, bolada e'tiborning barqarorligi sezilarli darajada oshadi va 6 yoshga kelib u nisbatan yuqori darajaga etadi, bu uning maktabga tayyorligining ko'rsatkichlaridan biridir.
M. A. Lebedeva, V. A. Ivanova ta'kidlashicha, "maktabgacha yoshdagi davrda diqqatning barcha xususiyatlari asta-sekin rivojlanib boradi: diqqat hajmi oshadi, bolaning ko'plab harakatlarini avtomatlashtirish tufayli e'tiborni taqsimlash imkoniyati oshadi, e'tibor yanada barqaror bo'ladi, uning o'zboshimchaliklari oshadi. Ixtiyoriy e'tiborning rivojlanishi nutqning rivojlanishi, maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiyatining ixtiyoriy xususiyatlari, yaqinlashib kelayotgan faoliyatning ahamiyatini tushunish, uning maqsadini anglash bilan chambarchas bog'liq. Diqqat xususiyatlarining rivojlanishi yaqin aloqada bolaning umumiy aqliy rivojlanishi bilan".
Ushbu davrda nutq idrokning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Bola o'zi uchun ma'lum ob'ektlarni, ularning xususiyatlarini, holatlarini, boshqa ob'ektlar bilan aloqalarini ajratib, ularni nomlaydi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Maktabgacha yoshda tasavvur asosan o'ynoqi tarzda amalga oshiriladi. Dastlab, bolalarning tasavvurlari taqlid, beixtiyor. Ammo rivojlanish jarayonida u maqsadga muvofiq bo'ladi, o'zboshimchalik bilan bo'ladi va ichki rejaga o'tadi. Bunga o'yin faoliyati ham yordam beradi. Muayyan rolni o'z zimmasiga olgan holda, bola o'z xatti-harakatlarini mos ravishda qurishi kerak va bu faol tasavvurni talab qiladi. Asta-sekin reproduktiv tasavvur, ya'ni. tasvirni ma'lum bir namunaga muvofiq qayta yaratish yangi, o'ziga xos tasvirlarni mustaqil ravishda yaratish bilan to'ldiriladi. Tasavvur haqiqatan ham ijodiy bo'ladi jarayon.
O'yinda shakllanib, tasavvur asta-sekin boshqa faoliyat turlarida namoyon bo'ladi: rasm chizish, modellashtirish, ertak yozish.Ushbu yoshdagi bolalarga xos bo'lgan tasavvur turi har qanday ij odiy faoliyatning sharti bo'lgan fantaziyalardir. Ammo agar fantaziyalar, qoida tariqasida, haqiqatga mos kelmasa, unda orzular kelajakka qaratilgan tasavvurning o'ziga xos turi bo'lib, u bolaning hozirgi xatti - harakatlarida o'zboshimchalik rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, maktabgacha yoshda kognitiv funktsiyalarni rivojlantirish uchun poydevor qo'yilishi kerak. Savol tug'iladi: zamonaviy jamiyat sharoitida ularning rivojlanishiga qanday hissa qo'shish kerak? Darhaqiqat, gadjetlarga to'la dunyoda bolaning e'tiborini jalb qilish, uni qiziqtirish, undan hissiy javob olish har kuni tobora qiyinlashib bormoqda. Va bu erda zamonaviy bolalarning barcha talablari va ehtiyojlariga javob beradigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamga keladi.
REFERENCES
1. Atayeva N., Salayeva M., Hasanov S. Umumiy pedagogika. T., 2013 y.
2. Avliyaqulov N., Musaeva N. Pedagogik texnologiyalar. T., 2008
3. Zunnunov A., Maxkamov U., Didaktika (Ta'lim nazariyasi). O.O'Yu uchun qo'llanma.T., Sharq, 2006y.
4. Mavlonova R. , Vohidova N. , Rahmonqulova N. Pedagogika nazariyasi va "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 May 2022 / Volume 3 Issue 5 www.openscience.uz 746 tarixi. „Fan-texnologiya" T., 2010y
5. G.Jalolova "Bolalarni maktabga tayyorlashda noan'anaviy o'yinlardan foydalanish". T.: 2007.
