CC BY
468xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
2022 yil 30 noyabr | scientists.uz
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA BILSH JARAYONING
RIVOJLANISHI Quvvatova Gulhayo G'ulomjon qizi
Abdulla Qodiriy Jizzax Davlat Pedagogika unverstiti Pedagogika va psixologiya fakulteti
III kurs talabasi https://doi. org/10.5281/zenodo.7372920
Annotatsiya. Ushbu maqolada magtabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonlari yani sezgi takakkur xotira nutiq xayol hissiyot kabi jarayonlari yuzasidan malumot berilgan. Bundan tashqari bilsh jarayonlarni rivojlantirshda turli xil usullardan foydalanish masalalari ochib berilgan.
Kalit so^zlar: sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, xayol, hissiyot.
Bogcha yoshidagi bolalarda sezgi idroq tafakkur tasavvur nutq xayol irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali bir -birdan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam berdigan o'yinchoqlar, kiyimlar, rangli halqalar, qutchalar, va shu singari o'yinchoqlar berish maqsadga movofiqdir.
Bogcha yoshdagi bolalar turli narsalarni idrok qilshda ularning kozga yaqqoltashlanib turuvchi belgilariga rang va shakliga asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qila olmaydilar.
Bogcha yoshdagi bolalar kattalarning yordami bilan suratni analitik ravishda idrok qilsh qobiliyatga ega boladilar. Bolalar suratlani idrrok qiliyotganlarda kattalar turli xil savollar bilan tahlil qilshga orgatishimiz lozim. Bumda asosan bolalar diqqatini:
1) Suratning mazmunini ( sujetini ) to'g'ri idrok qilshga ;
2) Suratning umumiy korinishda har bir tasirlangan narsalarning ornini to'g'ri idrok qilshga;
3) Tasvirlangan narsalar o'rasidagi munosabatlarni tori idrok qilishga qaratish kerak.
Diqqat har qanday faoliyatimizning doimiy yo'ldoshdir. Shuning uchun diqqatning inson
hayotidagi ahamiyati benihoya kattadir. Boucha yoidagi bolalar diqqati ixtiyorsiz boladi. Boucha yoshdagi bolalarda ixtiyor diqqatnining o'sib borshi uchun o'yin kata axamiyatga ega. O yin paytda bolalar diqqatalrni bir joyga to lab, o'z tashabbuslari bilan ma lum maqsadlarni ilgari suradilar.
Bu yoshdagi bolalarning xotirasi yangi faoliyatlar va bolalarning va bolaning o'z oldiga qo'ygan yangi talablari asosida takomillashib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning xotirasi ko'rgazmali, obrazli, bo'lshi bilan xaraktrlidir. L.S.Vigotiskiy takidlashicha bola xotirasning rivojlanishda nutiqning o'sishi juda kata axamiyatga ega. Bu davirda bola narsa va xodisalarni faqat bevosita korish orqali emas balki shu narsa va xodisalarning nomlari orqali ham idrok qila oladigan boladi. Bundan tashqari kattalardan sorab bilish olish eshitsh orqali ham xotiralarni boyitadilar.
Ilk bolalaik davridagi xotiraning barcha jarayonlari korina boshlaydi. Masalan kichik yoshdagi bola dastavval mexanik ravishda yani manosiga tushunmasdan esda oilb qilaveradi. Buning oziga xos jihati bor, albatta, Birnchidan yuqorda aytib otganimiz kabi bolalarda turmish tajribasi juda ozgina,ular kop narsalarni xali muloqot bilmaydi, likin hayotda toqnash kelganligi sababli eslarida olib qoladilar. Ikkinchidan bolalar nerv sistemasning pstligi yani juda egiluvchanligi kattalarnikdan ham ustinroq boladi. Mana shu sabali bolalarga mexanik eslab qolish hech qanday qiyinchlil tug'dirmaydi.
xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
2022 yil 30 noyabr | scientists.uz
Bolalarda sozlarning manosidga tushinib eslab qolsh ham juda erta rivojlana boshlaydi. Masalan, ilk bolalaik davridagi bolalar ozlari yoqtirgan xikoyalarni manosiga tola tushngan holda eslab qoladilar. Bu xikoyalardagi ayrim qaxramonlarni sevadilar,bazilarni yomon koradilar. Umuman, xikoyalarning mazmuni boshqalarga tasir qilib, ularda malum tuyg'u xissiyotni uyg'otadi, bu esa bolalarda xikoyaning mazmunini tushuniyotganliklaridan dark beradi. Ilk bolalik davrida bolalarda datlab ixtiyorsiz esda oilb qolish va ixtiyorsiz esga tushirsh vujudga keladi. Biror narsani eslash, esga tushirish assaotsiatsiya tarzida namoyon bo'ladi.Ular ozlari atylab esga tushurmaydilar. O'yin raoliyatda biror narsani eslash lozim bolib qolganda, assotsiatsiya tarzda boshqa shunga o'xshash narsalar ham beixtiyor eslariga tushadi.
V.V. Davidovning e'trof etishicha, bo'ycha yoshdagi bolalar (xussusan kichik gurux bolalari) o'larning faoliyatlari uchun qandaydir axamiyatga ega bo'lgan, ularda kuchli tassurot qoldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib qolaveradilar. Ular biror narsani eslarida olib qolishni oz oldiga maqsad qilb qo'ymaydilar va hali maqsad qo'yishni udasidan chiqa olmaydilar. Bogcha yoshibdagi bolalarda asosan ixtiyorsiz esda olib qolishning yetaki tasodifiy bir xol emas. Buning oz sabablaei bor.Xar bir tarbiyachi-pedagog bolalar xotirasiga doir xuxusiyatlarni yaxshi bilish kerak.
Bocha yoshidagi bolalarning tafakkuriva uning rivojlanishi oziga xos xususiyatiga ega. Tafakkur bolaning bocha yoshidagi tez rivojlana bo'shlaydi. Bning sababi, birinchdan, bo'gcha yoshidagi bolalarda turmish tajribasning nisbatan ko'payishi, ikkinchidan, bu davirda bolalar nutqining yaxshi rivojlangan bo lishi, uchunchidan esa, bo'g'cha yoshdagi bolalarning erkin, mustaqil harakatlar qilish imkoniytiga ega bo'lishlardir.
Bogcha yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug'lishi, ular tafakkurning faollashayotganidan darak beradi. Bola o' savolga javob topa olmasa yoki kattalar uning savolga ahamiyat bermasalar, undagi qizquchanlik so'na boshlaydi.Kunlarning birida 5 yoshli Gulhayo shunday savol berdi:<<Udam uxlaganda ham nafas oladimi ?>>, <<Buvijon sizning muchaligiz nima ?>>.Odatda, har qanday taffakur jarayoni biron narsadan taajjublanishi, hayron qolishiva natijada turli savollarning tug'ilishi tufayli paydo boladi. Kopgina ota onalar va ayrim tarbiyachilar agarda bolalar ortiqchaberib yuborsalar, <<ko p maxmadona bolma>>, << sen bunday gaplarni qayerdan o'rganding?>>, deb koyib beradilar. Natijada bola o'ksinib, oz bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ayrim tortinchoq bolalar wsa hech hamsavol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg'ulotlar va sayohatlarda kattalarning ozlari hamsavol berishlari va shu bilan ularni faollashtirshimiz lozim.
Har qanday tafakkur odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sentiz qilshdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash,analiz va sentiz qilshni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirsh va rivojlantirshga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilgan sayohtlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilae, analiz hamda sentiz qilb ko'rishga intiladilar.Agar 2 yashar bolaning soz boyligi taxminana 250 tadan 400 tagacha bo'lsa, 3 yashar bolaning soz boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, 7 yashar bolaning soz zaxirasi 4000 taga yetadi. Demak bo'g'cha yoshi davrida nutqi ham miqdor sifat jihatdan ancha takomillashadi. Bogcha yoshidagi bolaning nutqni o'sishi oilaning madaniy saviyasiga kop jihatdan bogliq bundan tashqari bolada bilsh jarayoning shakillanishi tashqi muxit bilan ham chambarchasi boliq desak mubolaga bo'lmaydi.
Darxaqiqat, barkamol avlodni tarbiyalashda ta lim tiziming boshlang ich bosqichi bo'lmish maktabgacha talimning orbi beqiyosdir.Maktabgacha talimda bolaning bilm
xalqaro ilmiy-amaliy anjumani
2022 yil 30 noyabr | scientists.uz
jarayonlari qolaversa bilsh jarayonlari shakillantiriladi.Bilm jarayonlardan biri bolmish xotirani shakillantirsh makyabgacha yosh davrdagi bolaning shaxs sifatda shakillanishda,maktabgacha, o'ishga tayyorgarlikda kata rol o'ynaydi. Xuddi shunning uchun ham maktabgacha yosg davridagi xotira turlari tafakkur jarayonlari qolaversa nutqni shakillantirshni o'rgabish dalzarb xisoblanadi.
REFERENCES
1 G'oziyev E. "Umumiy pisixalogiyasi"-T. Ozbbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2010-548-b.
2 Vaxrusheva L.N. "5 yoshli bolalarda bilish qiziqishlarni o'rganish''. M.TCsphere,
2012.
3 Tixomirova L. F. "Bolaning bilsh qobiliyatini rivojlantirsh''Ota-onalar va oqtuvchilar uchun nashhur qollanma .- Yaroslava: Rivojlanish akademiyasi, 1996-192p.
4 Poddyakov N.N. "Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishing xususiyati''-M, 1996 y.
5 Nemov R.S. "Psixologiya". -M; VLADOS, v-3-x tomax. 2009
6 Satarov E.N, Alimov X. "Bolalarning xotirasini rivojlantirsh usullari''. -T 2003.
7 Dj. U. Kalat "Psychology". - 2013.
