Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ВА БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БЎЙИЧА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ'

МАКТАБГАЧА ВА БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БЎЙИЧА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
291
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ВА БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БЎЙИЧА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ»

Детско-юношеский спорт УДК:(УДЖУ, UDC): 796.01:377

f

Я

*

Педагогика фанлари доктори, профессор, I даражали "Соглом авлод учун" ордени сохиби Т.С. УСМОНХУЖАЕВ1 Магистрант К.Ш. РАХМОНОВА1 Узбекистон давлат жисмоний

тарбия ва спорт университети,

Чирчик, шахри, Узбекистон,

Укитувчи

Х.К. БЕРДИЕВА2

2Термиз давлат университети

Термиз шахри, Узбекистон

Муаллиф билан ботланиш учун:

kamolaxonrahmonova@gmail.com

МАКТАБ ГАЧА ВА БОШААНГИЧ ТАЪЛИМДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БУЙИЧА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ

Аннотация

Annotation

В представленной статье рассмотрены основная идея и основы преемственности физического воспитания, формирования и совершенствования культуры здоровья и здорового образа жизни с использованием широкого набора средств и методов физической культуры.

Ключевое слова: непрерывные физическое образование, дети разных возрастов, культура и здоровый образ жизни.

Такдим этилаётган маколада жисмоний тарбия таълими узлуксизлигининг асосий шяси ва негизлари жисмоний маданият воситалари ва услубларидан кенг маънода фойдаланиб саломатлик ва соглом турмуш маданиятини шакллантириш ва такомиллаштириш хусусида суз юритилади.

Калит сузлар: узлуксизжисмоний таълим, турли ёшдаги болалар,маданият ва соглом турмуш тарзи.

The presented article discusses the main idea and basis of continuity of physical education, the formation and improvement of a culture of health and healthy living using a wide range of tools and methods of physical culture.

Key words: continuous physical education, children of different ages, culture and healthy lifestyle.

Долзарблиги. Саломатликни мустахкамлаш сирларини чукур билиш ва саломатликни асрашнинг ягона йули - соглом турмуш тарзи эканлигини чукур англаб етишимиз лозим. Турмуш тарзи - бу кундалик хаёт тартибидир. Уни белгиловчи бош омил инсон-нинг узидир. Соглом турмуш тарзи - бу инсоннинг хаёти саломатлиги хавфсизлигини таъминлашга хизмат килувчи куникмаларга эга булиш асосида хаёт фаолиятини йулга куйилишидан иборат. Бу шундай яшаш тарзики, унда одамлар саломатлигига таъсир курсатувчи зарарли омиллар булмаслиги керак. Соглом турмуш тарзининг карор топиши, жумладан, фаол жисмоний харакатда булиш, тугри овкатланиш хамда зарарли одатлардан воз кечиш инсон саломатлигини асрашда мухим урин тутади. Узбекистон Республикаси Президентининг2020 йил 30 октабрдаги "Соглом турмуш тарзини кенг татбик этиш ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6099-сон Фармо-ни асосида жамиятимизда соглом турмуш тарзини шакллантириш, ахолининг, айникса ёш авлоднинг жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шугулла-ниши учун замон талабларига мос шарт-шароитлар яратишдан иборат.

Тадкикртнинг мак,сади. Умум таълим муасса-салари мактабгача таълимдан бошлаб олий таълим укув юртларигача жисмоний тарбия таълими уз-луксизлигининг таъминлаш ёшларда саломатлик маданиятини шакллантиришдан иборат.

Жамиятнинг ижтимоий-иктисодий узига хос-лигига асосан, унинг кейинги ривожланиши ва таълим мазмунидан келиб чикиб узлуксиз жисмо-ний тарбиянинг максади хар томонлама етук шахсни шакллантиришга кумаклашишдан иборат. Бу максадга эришишнинг асосий воситалари - та-лабаларнинг, аввало, шахсий жисмоний маданият асосларини эгаллаши, бунда билимлар, талаблар ва интилишларнинг ажралмас органик бирлиги,

согликнинг энг яхши намунали оптимал даражаси, харакатчанлик кобилиятининг хар томонлама ри-вожланиши, узининг харакатларини бошкара олиш куникмаларини амалга ошира билиш, жисмоний согломлаштириш ва спорт фаолиятларини амалга оширишни билиш, деб тушунилади [3].

Шундай экан, жисмоний тарбиянинг сошомлашти-риш, харакатчанликни тарбиялаш ва анъанавий мак-садлари билан бирга жисмоний ва маънавий ривожла-ниш, сошом турмуш тарзи, жисмоний машклар билан онгли, мунтазам шутулланишга талабини шакллантириш, инсонпарварлик, мулокот тажрибаси, кувончи, ирода ва ахлокий фазилатларни ривожлантиришга жуда куп ахамият бериш керак.

Жисмоний маданият (тарбия) тизимидаги мавжуд камчиликларни факатгина уни узлуксиз ривожланиб борувчи, очик, демократик, инсонпар-варлаштириш, энг юкори даражадаги кимматга эга талабларини хисобга олинган холдагина ечиш мум-кин. Жисмоний тарбия фанининг узлуксиз таълим тизимидаги принципларининг асосида ривожла-ниш гоялари ётади, шахсийлик ва фаолликка ёнда-шиш, укув-тарбия жараёнини оптималлаштириш ва жадаллаштириш, замонавий психологик-педагогик хамда психолого-физиологик укув назарияларини куллаш, улардан унумли фойдаланиш лозим[4].

Жисмоний тарбия узлуксиз таълим тизимининг оркага кайтмаслигига кафил булиб, уни демократ-лаштириш лозимлигини, яъни бир хиллик мазмуни, шакли ва услубларини енгиб утиб, уларнинг куп кир-ралигини ва вариантлилигини очиб беришда намо-ён булади. Бу педагогик муносабатларнинг мазму-нини узгартириш, бирдамлик билан ишлашга утиш демакдир. Педагогик жараёнда демократлаштириш хамманинг ва хар бир талабнинг жисмоний тарбия-си асосларига бир хил муносабатда булиш, болалар -нинг харакатга булган кобилиятини кенг маънода очишдан иборат. Педагогик жараён турлича усул ва

№1-2021 e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz

43

см о см

го га

0

ю

1

укитиш воситаларини ишга солиб куплаб психик ва харакат кобилиятларига эга ёшларни ривожланти-ришга каратилган. Шу муносабат билан укитувчи олдида укув-услубий материалларни кенг микёсда очиш, укув ва айникса дарсдан ташкари ишларнинг шакл ва услубларининг оптимал мослигини, миллий ва минтакавий анаъаналарни хисобга олиб, турмуш тарзи куникмаларини хосил килиш ва жисмоний маданиятни тарбиялашни кенг олиб бориш зарур.

Педагогик жараённи инсонпарварлаштириш хар бир талаба ва педагог шахсий хусусиятлари-ни хисобга олиш демакдир. У талабаларнинг бор тажрибаси, муваффакиятлари даражасига мос ра-вишда, уларнинг кизикишлари ва мойилликларини хисобга олиш билан таъминланади. Укитувчилар талабаларга мураккаблик даражаси турлича дастур материалларини узлаштиришнинг субъектив кий-инчиликларини хисобга олган холда такдим этишга мажбурдирлар.

Жисмоний тарбиянинг узлуксиз таълим тизи-мига фаол ёндашиш мазмуни шундан иборатки, бу ёндошиш ёшларни нафакат тайёр билим ва куникмаларни узлаштиришга, балки жисмоний тарбия-согломлаштириш фаолияти усулларини эгаллашга, талабанинг фанга кизикишларини ва ижодий имкониятларини ривожлантиришга эътибор каратилади. Жисмоний тарбияда педагогик жараённи жадаллаштириш ва самарадорлигини ошириш йули-да укитишнинг максадга интилиш хамда жисмоний тарбия ва спорт билан шутулланишнинг маъносини кучайтириш, ургатишнинг фаол хамда ижодий ус-луб ва шаклларини куллаш замонавий педагогик технологияларга интилиб (муаммоли, тадкикотли, дастурли-алгоритмли типдаги услуб, ургатишнинг гурухли ва табакалаштирилган, шахсий шакллари, айланма усулли машулотлар ва бошка.), укув мехнати малакасини ривожлантириш, компьютерлар ва техник воситалардан кенг фойдаланиш [5].

Жисмоний тарбия мазмуни ривожланишини ин-тенсивга утказиш долзарб масаладир, чунки унинг мазмуни фаол ёндашиш принципларига таянади. Ушбу принциплар укув-тарбиявий жарёнида шахс-нинг хар томонлама ривожланиши, жисмоний тарбия, сотломлаштириш ва спорт фаолиятида уз-узини англаш, шунингдек, соглом турмуш тарзини шакл-лантиришга йуналтирилганлиги билан асосланади. Бу билан жисмоний тарбия мазмунини тушуниш 2 хил компонентнинг бирлигида хал этилади:

I компонент ёшларда жисмоний тарбия хакида бир бутун назарий тасаввур хосил килиш, саломат-лик маданияти умуминсоний маданиятнинг бир кисми эканлигини англатишдан иборат. Бу шахс-нинг хар томонлама жисмонан ва маънан ривожла-ниш билими асосларини узлуксиз таълим тизимида узлаштириш йули билан амалга оширилади. Уларга жисмоний тарбия назарияси ва услубияти асослари, спорт машулотлари назарияси ва услубияти асослари, согломлаштириш, гигиена, спорт педагогикаси ва психологияси, жисмоний тарбия ва спорт физи-ологияси, жисмоний машклар биомеханикаси ва спорт тиббиёти каби фанлар материаллари билан

Детско-юношеский спорт

узвий боглик хамда кенгайтирилган ухшаш фанлар билан эришилади.

Мазмуннинг II компоненти жисмоний тарбия жараёнини жисмоний согломлаштириш ва спорт фаолиятини ижодий узлаштириш хамда уларни согломлаштириш, таълим олиш, ривожланиш ва тарбиявий масалаларни ечишга мулжалланган. Ма-салан, жисмоний тарбия дастурига асосан харакатли уйинларни ва спорт турларини ривожлантириш бунга мисол була олади.

Узлуксиз таълим тизимида жисмоний тарбия максадини амалга ошириш даражалари куйидагича асосланади. Мактабгача таълим муассасаларидан олий укув юртигача таълимнинг хар бир боскичида шахснинг жисмоний маданияти аста-секин янги мазмун ва муносабатлар билан бойиб боради, янги сифатли кирраларни кабул килиб, асосий бир бутун элементларни саклаб колади. Шу билан бирга шахс-нинг жисмоний маданияти ривожланиши вужудга келиши умум педагогик принциплар изчиллигида амалга оширилади.

Жисмоний тарбия ва таълимининг узлуксизли-гида шахснинг жисмоний маданиятининг ривожланиш тавсифи куйидаги даражаларда ифодаланади:

1. Жисмоний тарбиянинг бошлангич даражасида амалий иштирок эттириш 5-7 ёшгача.

Купгина тадкикотчилар шундай хулосага келиш-мокдаки, жисмоний фаоллик ва харакатларнинг илк болалик давридан бошлаб, оптималлаштирилган жисмоний, психологик ва ижтимоий таъсири болани ривожлантиришда катта рол уйнайди.

Жисмоний фаоллик уларнинг серхаракатчанлик эхтиёжини кондириш, боланинг олий асаб тизими фаолиятини такомиллаштиришда ва айникса мак-таб хаётига тайёрлашда катта ёрдам беради.

Бундай муносабатларнинг ахамиятли томон-ларидан бири шундан иборатки, илк болаликдан (5-7 ёшга кадар) харакат, тажрибаси урганувчан ва хаяжонланиш тулик булиши шарт, жисмоний фаоллик шу ёшда болага ургатиш, бажартириш ва куплаб харакатлар куникмаларини назорат килиш, уз тана-гавдасини узи бошкара олиш, мулокотда булиш куникмасини ривожлантириш, янги билим-ларни узлаштиришга куп жихатдан ёрдам беради.

Натижада мактабгача таълим тизимида куйида-гилар шаклланади:

- жисмоний тарбия ва спортнинг асосий восита-лари, болаларда жисмоний машклар ва харакатли уйинлар, чиниктирувчи муолажалар ва табиатнинг согломлаштирувчи кучи таъсиридан ижобий ха-яжонланиш туйгулари;

- болаларда жисмоний маданият сохасига оид бошлангич билимларни мотивацияси ва урганишга кизиктириш хамда харакат кобилиятларини ривож-лантириш;

- умумривожлантирувчи тавсифида табиий харакатларнинг бошлангич куникма ва малакаси, мусикавий - ритмик саводхонлиги, кадди-комат-ни тутрилаш, теварак-атрофда уз жойини топиш координацион куникмаси ва жамоа уртасида хара-катларда иштирок этишга одатлантириш;-уз-узига

44 е-ша11: fan_sportga@uzdjtsu.uz № 1-2021

Болалар - усмирлар спорти

Детско-юношеский спорт хизмат килиш ва маштулотларда спорт асбоб-уску- тикловчи) гимнастикани билиш; сув хавзасида наларини эхтиёт килиш куникма ва малакаларини (бассейнда) сузишни урганиб олиш; хосил килиш. - кизикиш ва талабларга кура жисмоний тарбия 2. Жисмоний тарбия буйича бошлангич билим- - спорт маштулотларида фаол катнашиш; ташки-донлик даражаси (1-4-синфлар) тавсифи: лотчилик, ташвикотчилар, хакамлик ва бошкалар; - инсон саломатлиги ва жисмоний камолотига индивидуал машклар, комплекслар ишлаб чикиш оид тушунчаларни билиш; билан машулотлар дастурини тузиш, куч ва куч тез- чиникишнинг мохиятини англаш; лиги йуналишидаги машкларни амалий жихатдан - гимнастика машкларини бажара олиш; эгаллай билиш, узининг жисмоний тайёргарлигини - шахсий гигиена меъёрларини билиш ва уларга назорат килишнинг оддий услубларини эгаллаш, амал килиш; тест натижаларини тахлил кила билиш; - жисмоний машкларнинг инсон камолотини - янги белгиланган ва тасдикланган тестлари таъминлашдаги ахамиятини англаш; буйича илк боскич топшириш; - жисмоний тарбия машкларини хавфсизлик - таквимий мусобакаларда иштирок этиш. коидаларига риоя килган холда бажара олиш; 4. Махсус йуналтирилган чукуррок билимга эга - миллий ва харакатли уйинлар коидаларини булиш даражаси (10-11синфлар) унинг тавсифла-билиш; ниши; - турли спорт уйинларининг элементларини - жисмоний маданиятга, шахсий талабчанлик куллай олиш; ва саломатлик турмуш тарзига, жисмоний тарбия - жарохатланишларнинг олдини олиш, жарохат ва спорт, уз-узини тарбиялаш воситаси оркали ха-олган такдирда биринчи ёрдам курсата олиш. ётдаги максадларни амалга ошириш; Бошлангич мактабда тарбия ва таълим натижаси - шахсий ва профессионал ахамиятга эга си-шундай булмоги керак: фатларни шакллантирувчи жисмоний тарбия воси- - талабаларнинг жисмоний машгулотлар би- таларидан унумли фойдаланишни таъминловчи лан кизикишини тарбиялаш асосида мунтазам билимлар; шутулланишга жалб килиш, харакат кобилиятини - сувда мустакил суза олиш ва сувда чукаётган-ривожлантириш; ларни куткариш усулларини эгаллаш, жарохатлан- - кун тартибида жисмоний машкларнинг аха- ганда биринчи ёрдам курсата билиш; мияти тутрисидаги билимларни чукурлаштириш, - спорт ва амалий тайёргарлик малакаларидан жисмоний машклар билан мустакил шутулланиши, фойдаланиш. буш вактларда ва хордик чикаришларда кулай воси- 5. Узлуксиз таълим жараёнида яна бир даража та ва усуллардан фойдаланиш, кадди-коматнинг мавжуд - бу олий укув юртларида шаклланадиган нотутри усишининг олдини олиш учун комплекс ижодий етук таълимга эга жисмоний тарбия. Уларга гимнастик машкларни бажаришни билиш; куйиладиган узлуксиз таълим талаблари: - харакатлар санъати мактабининг мусика- - жисмоний маданиятга шахсий эхтиёжни вий-ритмик тайёргарлигини уйтунлик даражасида саклаш ва мунтазам равишда шутулланиш; эгалламок, гурухларни ташкиллаштириш ролини - олий укув юртларида жисмоний тарбия буйича бажара олиш, дарс жараёнида ва шутулланишда ДТС хамда укув дастуридаги талаб меъёрларини спорт хакамлигини мустакил бошкара олиш, ин- мустакил бажариб бориш; дивидуал жисмоний тайёргарлик даражасига эри- - олий укув юртида утказилиб турадиган турли шиш ва барча харакат куникмаларини, малака ва спорт мусобакаларида, спорт тадбирларида мунта-жисмоний сифатлардан кундалик хаётда унумли зам катнашиб туриш; фойдаланиш; - янги белгиланган тестлари буйича боскичларни - эрталабки гигиеник гимнастикани мустакил топшириш. бажариш, имконият борича сувда сузишни ёки сувда Хулоса. Мактабгача ва бошлангич таълимда узини тута билиш куникмасини эгаллаб олиш; таълим-тарбия сифат-самарадорлиги канча юкори - янгича белгиланган тестлари буйича илк булса, укувчиларнинг келгусидаги таълим олиш боскич топширикларини бажариш, талкиний тас- даражаси яхшиланиши мукдррар. Бу борада биз дикланган мусобакаларда фаол иштирок этиш. юкорида тавсия этган тавсифий йуналишлар ( 1-5 3. Асосий даражадаги билимларга эга булиш (5-9 боскич) ва боскичлар таълим жараёнларини тадбик синфлар) тавсифи: этилиши максадга мувофик. Мактабгача ва бо- - жисмоний тарбия ва спорт машгулотларига шлангич таълим узвийлиги таъминлаш, таълим-тар-катъий баркарор кизикиш; бия жараёнларини мантикий ва изчил ташкил этиш - уз-узини жисмоний камолотга эриштириш- таълимнинг куйи кисмида мухим ахамият касб нинг бошлангич даври; этади ва таълимнинг истикболини белгилаб беради. - соглом турмуш тарзини аникловчи конуни- ятлар асосларини билиш, гурухли ва индивидуал _ ^^етл^ 1. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил шутулланишнинг ташкил килиш усуллари ва ко- 30 октабрдаги ПФ-6099-сон Фармони. д р идаларини билиш, шифокор ёрдамидан аввалги 2. Усманходжаев Т.С., Байтураев Э.И., Педагогические аспекты физи- ^ ^ ческого совершенствования детей и молодежи в связи с их двигательной даволаш тадбирлари куникмасини билиш; эрталаб- активностью,Фан-спортга, 2017 г., №4, с.3-6. ки гигиеник (нафасни ростловчи, кздди-коматни 3. Саломов Р.С. Спорт машFулотлари назарий асослари. Т: 2005-1256. 4. Нормуродов А.Н. Жисмоний тарбия. б^ув ^улланма. Т.:2011-2236. J Fan - sportga • №1/2021

№ 1-2021 e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.