MAKTABGACHA TAʼLIMDA RAQAMLI DIDAKTIKA VA MADANIYATNI, IQTISODIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHNING AFZALLIKLARI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

MAKTABGACHA TA'LIMDA RAQAMLI DIDAKTIKA VA MADANIYATNI, IQTISODIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHNING AFZALLIKLARI 1Agzamova Malohat Nadjimovna, 2Xolsaidova Nilufar Qobil qizi

1Toshkent Kimyo xalqaro universiteti Maktabgacha ta'lim yo'nalishi dotsenti, PhD, 2Toshkent Kimyo xalqaro universiteti Maktabgacha ta'lim yo'nalishi magistranti E-mail: 2xolsaidovanilufar@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10980109

Annotatsiya. Ushbu tadqiqot maktabgacha yoshdagi bolalarda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning afzalliklarini o'rganishga bag'ishlangan. Ish bolalarda pul, iste 'mol, jamg'arma, xarajatlarni rejalashtirish va boshqa moliyaviy ko'nikmalarga oidasosiy bilimlarni rivojlantirish ahamiyatini o'rganadi. Mualliflar iqtisodiy savodxonlikning bolalarning kelajakdagi moliyaviy xulq-atvoriga ta'sirini va ularning moliya sohasida ongli qarorlar qabul qilish qobiliyatini tahlilqiladilar. Tadqiqotnatijasida bolalarda barqaror moliyaviy ko'nikmalar va xatti-harakatlar amaliyotini rivojlantirish uchun maktabgacha ta'lim dasturlariga iqtisod va moliyaviy ta'lim darslarini kiritish maqsadga muvofiqligi to'g'risida xulosalar chiqarildi.

Kalit so'zlar: iqtisodiy savodxonlik,maktabgacha ta'lim,ko'nikmalarni rivojlantirish,moliyaviy savodxonlik,pulni boshqarish,byudjetni rejalashtirish,moliyaviy ko'nikmalar.

Аннотация. Данное исследование посвящено изучению преимуществ развития экономической грамотности у детей дошкольного возраста. В работе исследуется важность развития у детей базовых знаний о деньгах, потреблении, сбережениях, составлении бюджета и других финансовых навыков. Авторы анализируют влияние экономической грамотности на будущее финансовое поведение детей и их способность принимать обоснованные финансовые решения. В результате исследования сделаны выводы о целесообразности включения уроков экономики и финансового образования в программы дошкольного образования с целью формирования у детей устойчивых финансовых навыков и поведенческих практик.

Ключевые слова: экономическая грамотность, дошкольное образование, развитие навыков, финансовая грамотность, управление денежными средствами, бюджетное планирование, финансовые навыки.

Abstract. This study is devoted to the study of the benefits of developing economic literacy in preschool children. The work explores the importance of developing basic knowledge of money, consumption, savings, budgeting and other financial skills in children. The authors analyze the impact of economic literacy on children's future financial behavior and their ability to make informed financial decisions. As a result of the research, conclusions were drawn about the feasibility of including economics and financial education lessons in preschool education programs in order to develop stable financial skills and behavioral practices in children.

Keywords: economic literacy, preschool education, skill development, financial literacy, money management, budget planning, financial skills.

Kirish

Mavzu dolzarbligi: Iqtisodiyotni inqiroz holatidan chiqarish bo'yicha davlat dasturlarini amalga oshirishdagi ko'plab jiddiy qiyinchiliklar turli toifadagi ishchilarning kasbiy qobiliyatsizligi, ularning iqtisodiy bilimlari va bozorni boshqarish tajribasining etishmasligi natijasiligi shubhasizdir. Bularning barchasi nafaqat iqtisodiy ta'lim mazmunida, balki o'quv

jarayonini jiddiy tashkiliy va uslubiy qayta qurishda ham tub o'zgarishlar zarurligini taqozo etadi. Biz tizimni yaratish albatta, uning asosiy printsiplari uning barcha bo'g'inlarining uzluksizligi, tayyorgarlikning bosqichma-bosqichligi va o'zgaruvchanligi, mintaqaviy va tarmoq xususiyatlarini, shaxsning va umuman jamiyatning ehtiyojlarini hisobga olgan holda bo'lishi kerak.

Fuqarolik ta'limi fuqaroning o'z mamlakatining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotida ishtirok etishini o'z ichiga oladi, inson mustaqil, tashabbuskor, intellektual rivojlangan bo'lishi kerak, kommunikativ aloqalarni o'rnatishi, boshqa odamlarga sabr qilishi, sodir bo'layotgan o'zgarishlarni sezishi va tegishli qarorlar qabul qilishi mumkin. Bu fazilatlarning barchasi allaqachon maktabgacha yoshdagi bolalarda shakillanadi

Shunday qilib, maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy savodxonlikni shakllantirish bolalarning shaxsiy va kasbiy rivojlanishi va ularni zamonaviy jamiyatda muvaffaqiyatli hayotga tayyorlash uchun ahamiyatini o'rganish mavzu dolzarbligini belgilaydi. MAVZU YUZASIDAN ADABIYOTLAR TAHLILI

Iqtisodiy ta'lim, tarbiya va fikrlash sohasidagi tadqiqotlarning kengligi va xilma-xilligi asosan boshlang'ich, o'rta, yuqori darajaga ta'sir qiladi va boshlang'ich maktab yoshi propedevtik deb hisoblanadi.Ammo so'nggi paytlarda maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yin faoliyatini kuzatish, berilgan savollarni tahlil qilish orqali biz ularni iqtisodiy tarkib bilan bog'liq juda jiddiy muammolar qiziqtirayotganiga duch keldik. Ular orasida eng keng tarqalganlari: tovarlarning narxi, ehtiyojlari va ularni qondirish, nima uchun bir xil tovarlarning narxi har xil, tovarlarning paydo bo'lishi, pul, valyuta tushunchasi, nima uchun hamma har xil maosh oladi, hamma narsani pulga sotib olish mumkinmi, pul yo'q bo'lganda nima qilish kerak, nega onam o'yinchoqlarni sotib olmaydi ko'pincha bolalarning nutqida siz so'zlarni eshitishingiz mumkin: reklama, barter, almashinuv, biznesmen, sug'urta, bank va boshqalar, ularning ko'plari hech qanday ehtiyoj sezmasdan ma'nosini bilishmaydi yoki ishlatishadi. [1,22]

Maktabgacha yoshdagi bolalarning bunday "iqtisodiy" qiziqishini qanday izohlash mumkin?

Bizning fikrimizcha, buning sababi iqtisodiyotning inson hayotining barcha sohalariga va birinchi navbatda, bola har qadamda o'z oila a'zolari tomonidan muhokama qilinadigan iqtisodiy muammolarga duch keladigan oila hayotiga kirib borishi bilan bog'liq. Biz har doim bu turdagi bolalarning qiziqishini qondiramizmi?

Maktabgacha yoshdagi bola mehnat, ishlab chiqarish, ishlab chiqarish vositalari, ehtiyojlar, byudjet, soliqlar, to'plash, yo'qotish, foyda kabi murakkab iqtisodiy tushunchalar va toifalarni idrok eta oladimi?

Maktabgacha yoshdagi bolalarda iqtisodiy fikrlash elementlarini shakllantirish mumkinmi?

Ular tadbirkor, marketolog, menejer, broker va boshqalar kasbining mohiyatini tushuna oladimi?

Iqtisodiy ta'lim va ta'limning zaruriy shartlari sifatida iqtisodiyotdan ilgari olingan bilimlarni, har qanday bilim va jonli qiziqishni mavjudligini, kontseptual fikrlashning yuqori darajasini, bolaning iqtisodiy bilimlarni o'zlashtirishga tayyorligini ajratib ko'rsatish mumkin. Bundan tashqari, ikkinchisi nafaqat bolalar uchun ochiq bo'lishi, balki ularning qiziqishlari va fikrlash darajasi, ma'lum bir iqtisodiy faoliyatda zarur bo'lgan va maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yin va mehnat faoliyatida o'zini namoyon qiladigan shaxsiy xususiyatlariga ham javob berishi kerak. Tadqiqotchi Olim A. D. Shatovaning fikriga ko'ra maktabgacha yoshdagi

bolalar mehnat va u bilan bog'liq bo'lgan barcha narsalar haqida hamma narsani bilishlari kerak: ishlab chiqarish, ishlab chiqarish vositalari, muomala vositalari, eng oddiy pishirish texnologiyalari, o'yinchoqlar ishlab chiqarish, pul birliklari va ularning maqsadi, tovarlarning qiymati va qiymati, foyda va zararlar, sug'urta va soliqlar, kasblar tadbirkor, marketolog, reklama agenti, menejer, sug'urta agenti va boshqalar shuglar jumlasidandir.[2;34]

Maktabgacha yoshdagi bolalarda iqtisodiy borasidagi Psixologik va pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish olimlarning iqtisodiy ta'lim va tarbiya muammolariga, o'quvchilarda iqtisodiy fikrlashni shakllantirishga katta qiziqishini ta'kidlash imkonini beradi. A. F. Amenda, V. G. Afanasyev, Y. K. Vasiliev, O. V. Voshchenkov, N. G. Gordiyenko, B. C. Dudik, M. I. Yermolenko, K. Y. Klenog, E. N. Kamishechenko, N. V. Lebedeva, S. A. Malini-na, A. S. Nishimchuk, T.N. Pilshchikova, A. A. Presnova, G. A. Romanova, I. G. Ryabova, I. A. Sasova, B. P. Shemyakina va boshqa ko'plab, ular iqtisodiy tarbiya va ta'limga, yosh avlodning iqtisodiy tafakkurini rivojlantirishga bag'ishlangan, maktabgacha yoshni propedevtik deb hisoblamaydilar.[4;345]

Ba'zi tadqiqotchilar bu muammoni mehnat, axloqiy va mafkuraviy-siyosiy ta'limning sintezi deb bilishadi va shuning uchun uni mustaqil yo'nalish deb hisoblash mumkin emas deya ta'kidlaydi (V. K. Rozov va boshqalar)

Olimlarning asosiy guruhi iqtisodiy ta'limni mustaqil yo'nalish, butun ta'lim tizimining ajralmas qismi sifatida asoslaydi (A. F. Amend, I. A. Varilo, Z. A. Valiyeva, N. I. Gorlach, M. N. Ermolenko, I. B. Itkin, V. P. Kiseleva, K. ya. Klepach, L. P. ).[5;319]

Ko'rib chiqilgan adabiyotlar asosida Maktabgacha ta'limda iqtisodiy ta'lim tarbiyaning ro'li borasida shunday xulosaga kelish mumkin: Iqtisodiy savodxonlikni shakllantirish maktabgacha yoshdagi bolani real hayotga yaqinlashtiradi, iqtisodiy tafakkurini uyg'otadi, haqiqiy shaxsga xos bo'lgan fazilatlarni egallashga imkon beradi. Aynan maktabgacha yoshda nafaqat moliyaviy savodxonlik asoslari, balki butun hayot davomida bilim va ta'limga rag'batlantiriladi. Shuning uchun katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim faoliyati moliyaviy savodxonlik asoslarini o'zlashtirish bo'yicha mashg'ulotlarni o'z ichiga olishi kerak.

Axloqiy, mehnat va iqtisodiy tarbiya jarayonida bolalar odamlarning iqtisodiy faoliyatining tejamkorlik, , oqilonalik, samaradorlik, mehnatsevarlik kabi asosiy fazilatlari ma'nosini tushuna boshlaydi.

Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy ta'limi kelajakdagi iqtisodchilarni tayyorlashni nazarda tutmaydi. U har bir insonga, uning oilasiga va atrof-muhitga yaqin va zarur bo'lgan maqsadlarni belgilaydi. Iqtisodiy ta'lim, umuman olganda, o'z hayotining, oilasining, mamlakatining , uy xo'jaligini ham, ishlab chiqarish va tovar-pul munosabatlari, xalq xo'jaligining asosiy tamoyillarini tushunishga qodir shaxsni tarbiyalashga qaratilgan. Maktabgacha ta'lim bosqichida iqtisodiy ta'lim uchun birinchi o'rin, albatta, shaxsiy va oilaviy iqtisodiy savodxonlik va asosiy iqtisodiy ko'nikmalarni shakllantirishdir.

1-jadval : Maktabgacha ta'limda iqtisodiy ta'lim tarbiyaning asosiy afzalliklari

1. Bolalarda iqtisod va moliya asoslarini tushunishning erta rivojlanishi. Bu ularga atrofdagi dunyoni yaxshiroq tushunishga va kelajakda oqilona qarorlar qabul qilishga yordam beradi.

2. Bolalarda moliyaviy boshqaruv ko'nikmalarini rivojlantirish. Maktabgacha yoshdayoq bolalar pul hisoblashni, xarajatlarini rejalashtirishni, moliyaviy savodxonlik ko'nikmalarini rivojlantiruvchi o'yinlarda qatnashishni o'rganishlari mumkin.

3. Bolalarda jamg'armaning qadriyatini va ularning moliyaviy qarorlari uchun mas'uliyatni singdirish. Bu ularga kelajakda keraksiz xarajatlardan qochishga va o'zlarini qarzlardan himoya qilishga yordam beradi.

4. Bolalarni kelajakdagi kasbiy va moliyaviy qiyinchiliklarga tayyorlash. Farzandlaringizda iqtisodiy savodxonlikni qanchalik tez shakllantirishni boshlasangiz, ular kelajakdagi martaba va moliyaviy qarorlar uchun shunchalik yaxshi tayyor bo'ladilar.

5. Bolalarni oqilona iste'mol qilishga va moliyaviy qiyinchiliklarga dosh berishga o'rgatish. Iqtisodiy savodxonlik bolalarga nima kerak va nima kerak emasligini farqlashga, xaridlari haqida o'ylashga va moliyaviy xatolardan qochishga yordam beradi.

Maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy savodxonlikni shakllantirish bolalarni mustaqil hayotga va kelajakda muvaffaqiyatli kasbga tayyorlashning muhim elementidir.

METODOLOGIYA

Maktabgacha ta'limda iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning afzalliklari o'rganimaqsadida Toshkentli shahar Mirzo Ulug'bek tumani 244-sonli MTM da eksperimental tadqiqot o'tkazildi.

Tadqiqotning maqsadi:. Iqtisodiy savodxonlikni shakllantirishning maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga ta'sirini aniqlashga qaratilgan

Tadqiqotni o'tkazish uchun iqtisodiy savodxonlik dasturida ishtirok etadigan maktabgacha yoshdagi bolalar guruhiga, shuningdek, standart maktabgacha ta'lim oladigan nazorat guruhiga ajratib olindi (ma'lumot uchun bolalar soni 25 ta)

Iqtisodiy savodxonlikni shakllantirish "Ilk qadam " o'quv dasturini asoslanib tadqiqotlar va nazariy tahlillar asosida maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy savodxonligini rivojlantirish dasturi amalga oshirildi.

Tanlangan guruhlarni tajriba va nazorat guruhlari, tajriba guruhi bilan iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish dasturi bo'yicha mashg'ulotlar o'tkazildi,shkningdek, ularning bilim va ko'nikmalarini muntazam ravishda baholab borildi.

Eksperimentni yakunlagandan so'ng, maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy savodxonligini shakllantirishning ta'sirini aniqlash uchun olingan ma'lumotlarni tahlil qilindi natijalarni eksperimental va nazorat guruhlari o'rtasida taqqoslandi.

NATIJA VA MUHOKAMA

Maktabgacha yoshdagi bolalar guruhi ikkita kichik guruhga bo'lindi. Birinchi kichik guruh iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirish uchun maxsus ishlab chiqilgan dasturda ishtirok etdilar, unda o'yin vazifalari, rolli o'yinlar, o'quv multfilmlari va o'qituvchilar bilan tematik suhbatlar kiradi. Ikkinchi kichik guruh iqtisodiy savodxonlikni hisobga olmasdan muntazam ta'limni davom ettirishdi.

3 oy muddat o'qitilgandan so'ng ikkala guruhning ham iqtisodiyotning asosiy tushunchalari bo'yicha bilimlari, resurslarni rejalashtirish va boshqarish, pul-kredit masalalarida qaror qabul qilish qobiliyati baholandi.

Eksperimental tadqiqot jarayonida maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy savodxonlikni shakllantirish bir qator ijobiy samaralar berishi aniqlandi. Xususan, maxsus iqtisodiy savodxonlik dasturlarini tamomlagan bolalar moliyaviy savodxonlik darajasini, shuningdek, iqtisod va pulni boshqarish tamoyillarini yaxshiroq tushunishlarini ko'rsatdilar.

Bundan tashqari, iqtisodiy savodxonlikka o'rgatilgan bolalar byudjet tuzish ko'nikmalarini, asoslangan moliyaviy qarorlar qabul qilish qobiliyatini ko'rsatdi va tajribada moliyaviy testlarda yaxshi natijalarga erishdi.

Tadqiqot natijalarini tahlil qilib, maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning afzalliklari haqida xulosalar chiqarildi "Ilk qadam" o'quv dasturiga asoslanib dastur samaradorligini baholash va uni yanada takomillashtirish yo'llari ko'rib chiqildi.

Unga ko'ra tajriba sinov guruhlaridagi bolalarda quydagi ko'nikmalar shakillanishiga imkon berdi:

• O'yinlarda, mashg'ulotlarda, tengdoshlar va kattalar bilan muloqotda tanish iqtisodiy tushunchalardan yetarli darajada foydalanish.

• Turli joylar va savdo muassasalarini bilish va nomlash: bozor, do'kon, yarmarka, supermarket, onlayn do'kon

• O'zbek sumi , yaqin va uzoq chet el valyutalarining ba'zi nomlarini bilish;

• Valyuta ayirboshlash jarayonining mohiyatini tushunish (masalan, sayohat paytida);

• Bir nechta zamonaviy kasblarni va ularning faoliyati mazmunini bilish (masalan, tadbirkor, fermer, dasturchi, modelyer va boshqalar);

• Reklama turlarini, ularning maqsadi, ta'sir qilish usullarini bilish va nomlash;

• Atrofdagi ob'ektiv, moddiy dunyoda o'zini adekvat tutish

• O'yinlar va mashg'ulotlar uchun sarflanadigan materiallardan (qog'oz, qalam, bo'yoq, mato va boshqalar) ehtiyotkorlik bilan, oqilona, tejamkor foydalanishni o'rganish

• O'z-o'ziga g'amxo'rlik qilishni va qadrlash .

• Farovonlik, baxt va kambag'allil tushunchalari orasidagi farqni tushunish

• Zaif, kasal, keksalarga, barcha tirik mavjudotlarga yordam berish va hamdardlik bildirish, tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo'lish;

• Narsalar, o'yinchoqlar, o'yinlar sinishi yoki shikastlanishi holatlarida ular g'amxo'rlik ko'rsatadilar va o'zlarining yoki boshqa birovning xatosini tuzatishga harakat qilish

• Ishlashni, o'zlari uchun foydali narsalarni qilishni va boshqalarni xursand qilishni yaxshi ko'rish,

XULOSA

Maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy savodxonlikni rivojlantirishning afzalliklari to'g'risidagi ushbu tadqiqot yakunida shuni ta'kidlash mumkinki, bolalarda moliyaviy bilim va ko'nikmalarni kichik yoshdayoq shakllantirish ularning ta'lim jarayonining muhim elementi hisoblanadi. Bunday bilimlarning yetishmasligi oqibatlari balog'at yoshida, bolalar haqiqiy moliyaviy muammolarga duch kelganda o'zini namoyon qilishi mumkin.

Tadqiqot shuni ko'rsatadiki, maktabgacha yoshda iqtisodiy savodxonlikni shakllantirish bolalarda pulga mas'uliyatli munosabatda bo'lish, o'z moliyaviy harakatlarini rejalashtirish va asoslangan moliyaviy qarorlar qabul qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Bu ko'nikmalar kelajakda muvaffaqiyatli moliyaviy boshqaruvning kaliti bo'lishi mumkin.

Shunday qilib, maktabgacha ta'lim dasturlariga moliyaviy ta'lim elementlarini joriy etish bolalarning barqaror moliyaviy kelajagini ta'minlash va ularni zamonaviy iqtisodiy makonga muvaffaqiyatli moslashtirish uchun muhim qadamdir.

REFERENCES

1. Makhmudova I.I. CONDITIONS FOR DETERMINING THE LEVEL OF ECONOMIC EDUCATION OF PRESCHOOL AGE CHILDREN. Collocium-journal, 2021. № 22.

2. Umnov D.G. Maktabgacha yoshdagi bolalarda iqtisodiy madaniyatni shakllantirish // Yosh olim. -2019 yil. - № 34. - B. 70-71 [Elektron resurs]. - Elektron resurs: https://moluch.ru/archive/272/62103/

3. Соколова, Е.Г. Содержание межкультурной компетенции юриста в сфере морского и речного транспорта / Е.Г. Соколова // Психология образования в политкультурном пространстве. - 2016. - № 3 (35) - С. 85-90.

4. Хайруллин, Р.Д. Эффективность работы в группе на занятиях по иностранному языку / Р.Д. Хайруллин, Ю.Н. Храмова // В сборнике: Профессиональное образование. Материалы пятнадцатой международной научно-практической конференции. -Нижний Новгород, 2021. - С. 345-349.

5. Храмова, Ю.Н. Применение компьютерных информационных технологий в обучении профессиональному иностранному языку студентов неязыкового вуза / Ю.Н. Храмова, Р.Д. Хайруллин // Проблемы современного педагогического образования. - 2020. - № 66-3. - С. 316-319.