10MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI VA OTA-ONALAR O'RTASIDAGI O'ZARO MUNOSABAT SHAKLLARI
Luiza Zayniddinovna Turdiqulova
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti NTM o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Maqolada bugungi kunda maktabgacha ta'lim tashkilotlarida pedagogik jamoa va ota-onalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga katta e'tibor berilmoqda. Ota-onalar ta'lim xizmatlarining mijozlariga aylangan zamonaviy o'zgaruvchan sharoitlarda o'zaro ta'sir sifatini boshqarishning o'ziga xos xususiyatlarini tushunish asosiy sabablari keltirilgan.
Kalit so'zlar: Ta'lim,tarbiya ota-ona,hamkorlik, pedagogik jarayon, bola
o'yin,
АННОТАЦИЯ
В статье уделяется большое внимание взаимодействию педагогического коллектива и родителей в организациях дошкольного образования сегодня. Представлены основные причины понимания особенностей управления качеством взаимодействия в современных меняющихся условиях, когда родители стали заказчиками образовательных услуг.
Ключевые слова: Воспитание, воспитание детей, сотрудничество, педагогический процесс, детская игра.
ABSTRACT
The article pays great attention to the interaction between the pedagogical team and parents in preschool education organizations today. The main reasons for understanding the peculiarities of managing the quality of interaction in modern changing conditions, where parents have become customers of educational services, are presented.
Keywords: Education, parenting, cooperation, pedagogical process, children's
play.
Ota-ona va maktabgacha ta'lim muassasasi bir-birini almashtira olmaydi.
Bolalarni tarbiyalash insonning eng qadimgi faoliyatidir. Qadim zamonlarda u san'at bilan taqqoslangan. Tarixiy manbalarga murojaat qiladigan Ьо'^^ yosh avlod tarbiyasida oila birlamchi ьо'^п^ haqida to'plab dalillar mavjud. Inson
384
rivojlanishi jarayonida bolalarga g'amxo'rlik qilish, ularning jismoniy va aqliy rivojlanishi alohida funksiyaga aylandi va oiladan tashqari ta'lim muassasalari shakllana boshladi. Shuni ta'kidlash kerakki, ko'p asrlar davomida oilaning farzand tarbiyasidagi o'rni birinchi darajali ahamiyatga ega [2, 146-b].
P.Yusupova tadqiqotlariga kо'ra bola 2-3 yoshga kirganidayoq unda uyatchanlik, mustaqillik yoki о'ziga ishonchsizlik, xudbinlik yoki g'amxо'rlik, o'z tengdoshlariga e'tibor bilan munosabatda bulish kabi shaxsiy xususiyatlar namoyon bo'la boshlaydi. Bularning hammasi bolalarning tevarak-atrofdagilar bilan bo'ladigan munosabatini belgilaydi.
G.Berdaliyeva o'z tadqiqotlarida maktabgacha yoshdagi bolalarni mustaqilligiga e'tibor berib, narsa-hodisalar olami, ular yordamida amalga oshiriladigan xatti-harakatlar, ona tili va odamlar orasidagi munosabatlarni anglash, ayni zamonda faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o'sib borishi kattalarning bevosita yordami asosida amalga oshishini ta'kidlaydi .
D.Abdurahimova xalq og'zaki ijodi asosida maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash haqida so'z yuritib, maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy-madaniy kompetensiya - hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlari bilan muloqotda axloq qoidalari va meyorlarini bolalar xalq og'zaki ijodi namunalari vositasida egallab borishi to'g'risida qat'iy xulosaga kelingan. Maktabgacha yosh davridan boshlab bolalarda yuksak ma'naviy-ma'naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish ko'p bosqichli va murakkab jarayon bo'lib, bu jarayon texnologik yondashuvni talab qilishi ta'kidlangan.
Maktabgacha ta'limda bolaning xulq-atvorni rivojlantirishning asosiy sharti qoidalarni bolalarga yetkazish, ularda mavjud bo'lgan talablarning mazmuniy-mantiqiyligini tushunishdir, deb hisoblaydi. Shuningdek, guruhni tartibga solish, bolalarning ongli o'zlashtirishi, ularni faol mehnatga jalb qilish, g'oyaviy tuzilmaga bo'lgan qiziqarli tadbirlarni tashkil etish zarur.
SH.Shodmonova kishi hayotining dastlabki faoliyatidagi eng oddiy turi undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, imkoniyatlar asosida ma'lum bir munosabatni rivojlanishida asos bo'lib xizmat qiladi deb hisoblaydi.
Bolani har tomonlama barkamol etib tarbiyalashda uning ma'naviy-axloqiy tarbiyasi muhim hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolaning kelgusida umumiy o'rta ta'lim maktabida muvaffaqiyatli o'qishi, balki hayotiy o'rninining shakllanishi ham ma'naviy-axloqiy tarbiyasi darajasiga bog'liq. Maktabgacha yosh davrida oilada va maktabgacha ta'limda tashkil etilgan ta'lim va tarbiya jarayonlarda bolaning shaxsiyati shakllanadi, ya'ni tashabbuskorlik, tashkilotchilik, ijtimoiy-madaniy faollik, faol muloqotga kirishuvchanlik, mustaqillik, mas'uliyat, javobgarlik kabi
385
asosiy shaxsiy fazilatlar shakllanadi.
Maktabgacha ta'lim sohasining yetakchi olimalaridan F.R.Qodirovaning fikricha: "Bolalarning rivojlanishi va tarbiyalanishining yosh bilan bog'liq davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon bo'ladi va o'zaro ta'sir ko'rsatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bo'lmaydi: har bir bosqichda faoliyatning yetakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojlanishidagi asosiy yutuqlar namoyon bo'ladi. Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzui, vositalari, buyumlar bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan ajralib turadi" deya maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyati ularning yosh bosqichlariga xos ravishda takomillashib borishini ta'kidlaydi.
Bugungi kunda pedagogik jamoa va ota-onalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga katta e'tibor berilmoqda. Ota-onalar ta'lim xizmatlarining mijozlariga aylangan zamonaviy o'zgaruvchan sharoitlarda o'zaro ta'sir sifatini boshqarishning o'ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun "o'zaro ta'sir" tushunchasining mohiyatini ko'rib chiqish muhimdir.
Shunday qilib, o'zaro munosabatlarning umumiy falsafiy yondashuvlari maktabgacha ta'lim muassasasi va oila o'rtasidagi munosabatlarni ko'p qirrali hamkorlik majmui sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi, shuningdek, ota-onalar bilan ishlash shakllarini va ularning munosabatlarini amalga oshirishning ichki mexanizmlarini aniqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, sotsiologiya nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladigan "o'zaro ta'sir" (M.S.Komarov) odamlarning bir-birining ongi va xulq-atvoriga o'zaro ta'sir qilish jarayoni bo'lib, bu jarayonda harakatlarni o'zaro muvofiqlashtirish sodir bo'ladi. N.F.Radionova "o'zaro ta'sir" tushunchasini to'ldiradi, uning keng va tor ma'nosini ta'kidlaydi. Keng ma'noda u buni inson ishtirok etadigan hayotiy jarayonlar to'plami sifatida tushunishni taklif qiladi va uning muhim xususiyati o'zaro ta'sir va ta'sirlar natijasida o'zaro ta'sir qiluvchi tomonlarning o'zaro o'zgarishi bo'lib, ma'noni rivojlantiradi. Ijtimoiy ma'noda N.F.Radionova insonning barcha hayotiy jarayonlari o'zaro ta'sir emas, balki faqat o'zaro ta'sir qiluvchi tomonlarda ijobiy, ijtimoiy qadriyatli o'zgarishlarni ta'minlaydigan narsalar deb hisoblaydi. Shu bilan birga, u o'zaro ta'sirning yana bir ma'nosini ta'kidlaydi, unda bu tushuncha odamlar, shuningdek, ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar sifatida talqin etiladi [3, 35-b]. Guruhlar va odamlar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar fikr va hissiyotlar, ma'naviy qadriyatlar almashinuvini o'z ichiga oladi. Bu fikr psixologlar L.P.Bueva va M.S.Kogon tadqiqotlarida o'z ifodasini topgan. Mualliflarning fikriga ko'ra, o'zaro ta'sirning mohiyatini ochib beradigan muhim xususiyat - bu faoliyat. Aynan faoliyatda shaxs munosabatlarga va o'zaro ta'sirga kirishadi.
386
Sharq va G'arbda keng tanilib "Shayx ur-rais" nomiga sazovor bo'lgan Abu Ali Ibn Sinoning (980-1037) «Tib qonunlari» va «Tadbiri manzil» asarlarida oila, ota-ona hamda bola munosabatlariga oid pedagogik va psixologik qarashlari bayon etilgan. Uning oilani shaxslararo munosabatlar manbai, o'zaro ta'sir o' tkazishning qulay ijtimoiy-madaniy muhiti, milliy an'analar ta'sirchanligi, taqlid, yuqish fenomenlari negizi ekanligi to'g'risidagi mulohazalari to hozirgi davrgacha o'z kuchini yo'qotgani yo'q. U bola tarbiyasida ota-onalarning umuminsoniylik tamoyillariga amal qilishlarini ta'kidlaydi. Tarbiyachi, ota-onalarga uni qattiq tana jazosidan farqli o'laroq, shaxsiy ibrat orqali tarbiyalash ma'qulligini uqtirgan. Ibn Sino oila boshlig'i oldiga katta talablar qo'yadi, farzandlarni bir-biriga nisbatan mehr-oqibat tuyg'usi orqali tarbiyalash, iliq ruhiy muhitni yaratishni uqtiradi. Oiladagi noxush tarbiya faqat shu oilagagina salbiy ta'sir qilib qolmasdan, balki boshqa oilalarga ham xuddi shunday ta'sir qilishini oqilona tarbiya oila baxtining muhim asosi ekanligini ta'kidlaydi. Ibn Sino bola yomon xarakter xislatning egallashini kutmasdan turib, uni ijobiy fazilatlar bilan tanishtirib, bolaga yaxshi odobni singdirish kerak, - deb yozadi. Uning ta'kidlashicha, sharoit (muhit) qanday bo'lishidan qat'iy nazar, farzand kamoloti ota-onalarning asosiy vazifasidir, ular davlat boshlig'imi yoki jamiyatning oddiy bir a'zosimi, bari bir tarbiya masalasida ular uchun bir xil talab qo'yilishi kerak, chunki bu ijtimoiy-madaniy ehtiyojdir [Zunnunov A. Pedagogika tarixi // Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. - T.: 2004. -335 b.].
O'z navbatida, D.A.Leontiyev birgalikdagi faoliyatning ikki ishtirokchisi o'rtasidagi o'zaro ta'sirning asosiy turlarini aniqlaydi. Birinchi tur - o'zaro ta'sir, "sheriklarning har biri bir-biriga obyekt sifatida qaraydi va o'z navbatida, u uchun obyektdir. Keyingi tur - kooperativ, ya'ni faoliyatga kiritilgan subyekt va subyektning o'zaro ta'siri uning ishtirokchilarini muvofiqlashtirish shakli sifatida ishlaydi va pirovardida uning ishtirokchilari o'rtasida taqsimlangan individual harakatlarni birgalikdagi faoliyatga birlashtirishni ta'minlaydi. Va monotsentrik tip, agar sheriklardan biri faoliyat obyekti sifatida harakat qilsa, ikkala ishtirokchi o'rtasida birgalikda taqsimlanadi [5, 5-b].
Psixologik nuqtai nazardan "o'zaro ta'sir" toifasi shaxslararo o'zaro ta'sirga asoslanadi. N.N.Obozova, B.P.Parigina, V.V.Boykoning so'zlariga ko'ra, shaxslararo o'zaro ta'sir haqiqatan ham ishlaydigan aloqa, subyektlar va shaxslar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik sifatida qaraladi. Mualliflarning fikricha, o'zaro ta'sirning komponentlari o'zaro tushunish, o'zaro bilish, munosabatlar, o'zaro harakatlar, o'zaro ta'sir, o'zaro ma'lumotdir [5, 51 -b].
Pedagogika fanida ta'lim sohasidagi ko'plab hodisalarni tushuntiruvchi
387
kategoriya sifatida о^гго munosabatlarga qiziqish XVI-asrning о'rtalaridan boshlab namoyon Ьо'Ы boshladi. Y.A.Komenskiy о^ pedagogikasini ota-onalar bilan о^гго munosabatlarga qaratilgan demokratik intilishlar asosida qurdi
Bir vaqtlar I.G.Pestalotssi oila о'у^Ь topilmagan, balki "jonli" hayotiy zarurat yordamida о'rgatishini, sо'z bilan emas, amalda о'rgatishini qayd etgan
K.D.Ushinskiy XIX-asrning о'rtalarida tarbiyalash oilada amalga oshirilishi kerak deb hisoblagan. Keyinchalik, P.F.Kapterev ta'lim muassasasi va ota-onalar о'rtasidagi yaqin hamkorlik haqida yozgan. U ota-ona tarbiyasi bola kamolotining asosi, ta'lim muassasasi va ota-onaning hamkorlikdagi tarbiyasi bolalarning maktab faoliyatida aks etadi, deb hisoblaganЮ A.S.Makarenko shunday deb yozgan edi: "Biz oila о^ xohlagandek ta'lim bera olishiga kafolat bera olmaymiz. Biz oilaviy ta'limni tashkil etishimiz, tashkilotchilik tamoyili esa davlat ta'limi vakili sifatida maktab Ьо'ШЫ kerak". Ammo, shu bilan birga, u oila asosiy jamoa ekanligini ta'kidladi, bu yerda har bir kishi о^ funksiyalari va majburiyatlari, shu jumladan bola ham to'liq a'zodir. A.S.Makarenko ota-onalarga bolalarni tarbiyalashdagi muvaffaqiyatsizliklarning sabablarini о'zlarida izlashni maslahat beradi, ularga orqaga qarashni va 'Vz xatti-harakatlarini qayta to'rib chiqishni" boshlashni maslahat beradi.
Oila va maktabgacha ta'limning о^гго ta'siri g'oyalari V.A.Suxomlinskiy asarlarida kuzatilgan. U shunday deb yozgan edi: «Maktabgacha yoshda bola о^т deyarli butunlay oila bilan identifikatsiya qiladi, о^т va boshqa odamlarni, asosan, ota-onasining mulohazalari, baholari va harakatlari orqali kashf etadi va tasdiqlaydi». Maktabgacha ta'lim muassasasining oila bilan aloqasi mustahkam Ьо'^, pedagoglar va ota-onalar о'rtasida ishonch va hamkorlik aloqalari о'1'natilsa, ta'lim-tarbiya oldidagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish mumkin. V.A.Suxomlinskiyning sо'zlariga to'ra, bolalar bilan ishlashdan oldin ularning oilasi va yashash sharoitlari о'rganish lozim. Muallif "maktabgacha ta'lim muassasasi-oila ta'limi" tushunchasini kiritib, uni to'laqonli xalq ta'limi deb atagan. "Ota va onaning faol ishtirokisiz, kattalar va bolalarning doimiy ma'naviyatini boyitmasdan turib, natijaga erishib bо'lmaydi" O'zaro ta'sir ta'lim-tarbiya muassasasi ichidagi bо'linmalarning eng yaqin mikrojamiyat bilan о^гго munosabatlari orqali ta'lim maqsadlariga erishishning ustuvor mexanizmi, jamoada shaxsni samarali tarbiyalash sharti, kasbiy tayyorgarlik va moslashuv omili sifatida tushuniladi. Ta'kidlash mumkinki, ta'lim muassasasi va oila о'rtasidagi о^гго munosabatlar masalalari maktabgacha ta'lim pedagogikasida to'rib chiqilgan.
"Pedagogik о^гго ta'sir" tushunchasi V.I.Zagvyazinskiy asarlarida tushuntirilgan. Tadqiqotchi buni "to'p komponentlardan: о'quv va tarbiyaviy
388
faoliyat, ta'lim va tarbiya maqsadlari bilan shartlangan va vositachilik qiluvchi didaktik, tarbiyaviy va ijtimoiy-pedagogik o'zaro ta'sirlardan tashkil topgan murakkab jarayon deb hisoblaydi. Pedagogik o'zaro ta'sir faoliyatning barcha turlarida mavjud: kognitiv, mehnat, ijodiy. Pedagogik o'zaro ta'sirning asosini inson ijtimoiy hayotining boshlanishi bo'lgan hamkorlik tashkil etadi".
O'zaro ta'sirni o'rganishda "Hamkorlik pedagogikasi" alohida rol o'ynadi, bunga SH.A.Amonashvili, I.P.Volkova, YE.N.Ilina, V.F.Shatalova va boshqalarning faoliyati yordam berdi.. Keyinchalik bu fanning yangi yo'nalishi - "o'zaro ta'sir pedagogikasi" ning rivojlanishini belgilab berdi. Ushbu yo'nalish vakillaridan biri YE.V.Korotayeva pedagogik o'zaro ta'sirlarning xilma-xilligini ajratib ko'rsatadi, ular quyidagicha tavsiflanadi: destruktiv, restrektiv, restruktiv, konstruktiv. Tarbiyachilar tomonidan o'zaro munosabatlarning bir turini tanlashga subyektiv yoki obyektiv omillar ta'sir qiladi.
REFERENCES
1. P. Yusupova. Maktagacha pedagogika. Toshkent. "O'qituvchi".
2. Xasanboeva O.I. va boshqalar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi Toshkent. Ilm -Ziyo.
2. Zunnunov A. Pedagogika tarixi // Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. - T.: 2004.
3. Inomova M. Oilada bolalarning ma'naviy-axloqiy tarbiyasi. - Т.: Nizomiy nomidagi TDPU.
4. Hasanboyeva O. Oila pedagogikasi.- Т.: Aloqachi.
5. B.R.Djurayeva, H.M.Tojiboyeva, G.M.Nazirova "Maktabgacha ta"lim yoshidagi bolalarga ta"lim-tarbiya berishning zamonaviy tendensiyalari" - T.: O'zPFTTI nashriyoti.
6. XaMpoKynoBa, Ш. Э., & Тулишoв, Г. Р. (2023). ОИЛА-ИЖТИМОИЙ ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ СУБЪЕКТИ. Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 291-296.
389
