CC BY
5
5.9.9. [10.01.10] ИРТИБОТИ РАСОНАЙ ВА РУЗНОМАНИГОРЙ 5.9.9. [10.01.10] МЕДИАКОММУНИКАЦИЯ И ЖУРНАЛИСТИКА 5.9.9. [10.01.10] MEDIACOMMUNICATION AND JOURNALISM
ТДУ 8Т
DOI:10.51844-2077-4990-2023-2-247-251
МАХМУДХОЦА Шехов Абдуцодир Абдурауфович, номзади илмуои БЕХ,БУДЙ-ЧЕХ,РАИМОНДАГОРИ филология, дотсенти шуъбаи рузноманигори ва ПУБЛИТСИСТИКАИ ТОЦИКУ назарияи тарцумаи МДТ "ДдХ ба номи
УЗБЕК акад. Б.Гафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)
МАХМУДХОДЖА БЕХБУДИ- Шехов Абдукодир Абдурауфович, кандидат ВЛИЯТЕЛЬНАЯ ЛИЧНОСТЬ В филологических наук, доцент кафедры журналистики ТАДЖИКСКОЙ И УЗБЕКСКОЙ и теории перевода ГОУ "ХГУ имени ПУБЛИЦИСТИКЕ акад. Б. Гафурова "
MAHMUDHOJA Shekhov АЬищоШг Abduraufovich., candidate of BEHBUDI- THE FAMOUS philological sciences, associate professor of the INDIVIDUAL OF TAJIK UZBEK department of journalism and the theory of translation, PUBLICISM SEI "KSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand),E-mail: mehrafzun80 @ mail.ru
Вожацои калидй: М.Бецбудй, публитсист,маорифпарвар,рузнома, нашрияи "Самарканд", мацаллаи "Ойина ", садаи бист
Дар мацола муаллиф дар бобати яке аз чецрацои маъруфи царакати маорифпарварй, асосгузори публитсистикаи тоцику узбек Мацмудхоца Бецбудй маълумот додааст. Бо назардошти муцимияти матбуот дар цомеа дар огози садаи бист бацори соли 1913 Мацмудхоца Бецбудй рузномаи дузабонаи тоцикиву узбекии "Самарканд"-ро аз цисоби худ таъсис дод. Аммо инрузнома умри зиёд надид, он цамагй 45 шумора дарц гардид.Пас аз он мацз бо ташаббуси ин публитсисти маъруф мацаллаи дузабонаи "Ойина" таъсис дода шуд, ки он цамагй 68 шумора дарц гардид. Мацмудхоца Бецбудй цам дар "Самарканд" ва цам дар "Оини""масъалацои доги рузгори сиёсиву ицтимоии Аморати Бухороро инъикос менамуд. Хамин тариц Мацмудхоца Бецбудй дар таърихи матбуоти тоцику узбек чун асосгузори публитсистика шинохта шудааст.
Ключевые слова: М.Бехбуди, публицист, просветитель, газета, газета "Самарканд", журнал "Ойина ", двадцатый век
Объектом данной статьи является фигура знаменитого представителя просветительского движения, основателя таджикской и узбекской публицистики Махмудходжи Бехбуди. Отмечается, что в начале второго десятилетия двадцатого века, точнее весной 1913 года, М.Бехбуди издал свою двухязычную газету под названием "Самарканд", которая после 45-го номера перестала издаваться. Но спустя некоторое время М.Бехбуди издал новый журнал под названием "Ойина" [Зеркало], всего было выпущено 68 номеров. В данных печатных изданиях он отражал общественную и политическую жизнь Бухарского эмирата. Таким образом, М.Бехбуди в истории таджикской и узбекской печати стал известен как основоположник публицистики.
Key words: M. Behbudi, publicist, educationalist, newspaper Samarkand edition, "Oina" article, twentieth century
In this article, the author has informed about one of the outstanding individuals of educationalism movement, the founder Tajik Uzbek рublicism Mahmudhoja behbudi Considering the consequence ofpress in society, at the beginning of twentieth century in spring 1913 Mahmudhoja behbudi jrganized bilingual Tajik Uzbek newspaper "Samarkand" from his own account. but it did not live long and was printed in 45 amount. After that, by initiative of this famous publicist, bilingual "Oina" article was founded and had been printed in 68 page. Thus, Mahmudhoja behbudi has been recognised as a founder of publicism in history of Tajik Uzbek press.
Шахри бостонии Самарканд дар домани фархангии худ дар хама давру замон уламову фузало ва шоирону нависандагони маъруфро ба майдон оварда буд, ки на танхо ифтихори даврони хеш буданд, балки дар рушду тарвичи минбаъдаи афкори илмиву адабй, ичтимоиву сиёсй хидмати мондагоре анчом додаанд. Махмудхоча Бехбудй (1875-1919) аз чумлаи ин чехрахои мондагор буд, ки хамчун яке аз саромадони матбуоти точику узбек дар рушду тарвичи бевоситаи публитсистикаи точику узбек накши сазоворе гузоштааст.
Маx,мyдxона Беxбyдй соли 1875(1874) 19 январ (1291к,инрй, 1Q-зyлxинна) дар деxаи Бахшитеппаи наздикии Самарканд чашм ба олами xастй кyшодааст. Адабиётшиносони зиёди тонику yзбек доир ба таърих ва макони валодати Маxмyдxона Беxбyдй ба таври амик сyxан нагyфтаанд. Ба гyвоxии донишманди тоник Pасyл Ходизода «санаи таваллyди Маxмyдxона Беxбyдй дар xама но соли 1875 нишон дода шyдааст. Аммо xоло маълyм нашуд, ки ин сана аз куно ва аз кадом санад гирифта шудааст» [8,с.35]. Аз деxаи тоникнишин будани зодгоxи Беxбyдй ёд намуда, Pасyл Ходизода таъкид менамояд, ки «дар саxеx,ии нои таваллуди Беxбyдй нои тардид нест, зеро инро писари аршад ва марxyми y Масъyдxyна ва имруз бозмондагони авлоди y низ тасди; мекунанд» [8,с.35].
Аксар мyxаккикон паxлУxои му^ими рузгори Маxмyдxона Беxбyдиро ба таври густурда мавриди омузиш карор надода, ё аз фарогирии сарчашмаи аслй бебаxра мондаанд, бештари онxо дар аксар маврид якнавохт баёни андеша намуда, ё ба ибораи дигар яке дигареро такрор кардааст.
Яке аз пайравон ва равшангари машxyри он замон Сайидризо Ализода низ ба xаётy фаъолияти ин маорифпарвари барнаста дар яке аз навиштаxояш дахолат намуда, соли таваллуди Беxбyдиро 1291-и кинрй xаждаx,и зул^инна дар Самарканд донистааст [1].
Хамчунон донишмандони маъруфи тоник ЗРанабов, М.Шакурй, P.Ходизода, Н.Fаффоров, И.Усмонов ва дигарон соли 1875-ро соли таваллуди Беxбyдй донистаанд. Мyxаккики yзбек Бдосимов бо назардошти ихтилоф дар ин замина соли 1875 ба дунё омадани уро дуруст шуморидааст. Мyxаккики дигар Н.Каримов низ дар китоби худ ин xама андешаxои гуногунро дар мавриди валодати М.Беxбyдй мавриди баррасй карор дода, ба хулосае меояд, ки ин равшангари маъруф "санаи 19-январи соли 1975 таваллуд ёфтааст"[3,с.9].
Ма^мудхона Беxбyдй дар давоми зиндагиаш аз шаxрxои зиёди олам дидан намудааст ва ин xама сафарxо ба у таъсири зиёди маънавию маърифатй мерасонанд. Чунончй, бо максади анноми фаризаи xан соли 19QQ Беxбyдй ба зиёрати Маккаву Мадина меравад ва аз шаxрxои бузурги ^о^ираву Истамбул низ дидан менамояд. Ошной бо yсyлxои нави таълим дар мактабxо, пешрафту рушди илму техника бо назардошти урфу одатxои он шаxрxо ба Беxбyдй таъсири зиёд расонд. Дар фосилаи солxои 19Q6-19Q7 аз шаxрxои Петербург, Уфа, Москва ва Нижний Новгороди Pyсия дидан намуда, аз сиёсату авзои интимоиву фарxангии он шаxрxо во;иф гардида, гаркаи афкори воло ва муассир ба ватан баргашт.
Бо дарки авзоъ ва xолати нобасомони кишвар Беxбyдй н^оят пайи тартибу ташвики исло^и номеа ба фаъолият пардохт. У бо рУзномаxои давр чун «Туркистон вилоятинг газетаси», «Тараккй», «Хуршед», «Туннор» xамкорй ва робитаи зич дошт. Хар навиштаи у фарогири масоили мубрами номеа буд, ки бо инъикоси вокеии замон xамватанонашро аз вазъу xолати ногувори номеа вокиф менамуд.
Ма^мудхона Беxбyдй чун мубаллиг дар ташкил ва таргиби мактабxои усули нав бештар бо дустон ва шогирдонаш чун Абдукодир Шакурй, Саид Аxмади Сиддикии Анзй, Абдурауфи Фитрат, И. Pаx,матyллозода ва Хонй Муин xамкорй дошт. У манзили худро ба мактаби А. Шакурй дод, то ки xyдyди мактаб васеъ шавад ва сафи толибилмон афзун гардад.
Маxз дар ин давра бо дарки мавнуд набудани китобxои дарсй Ма^мудхона Беxбyдй китобxои «Мухтасари нугрофияи русй», «Мухтасари нугрофияи умумй», «Китоб-ул-атфол», «Мухтасари таърихи ислом»-ро таълифу тасниф намуд. Ин китобxо ба таргиби илму фанни замонавй равона шуда буданд. Беxбyдй дар ро^и ормонгарой ба кушодани аввалин китобxонаxо тавфик ёфт, аксари китобxои онро худаш дарёфта, фонди китобxонаxоро афзун гардонидааст. Таъсиси "Нашриёти Беxбyдй" низ дар ин роx мусоидат кард.
Хидмати дигари Ма^мудхона Беxбyдй дар он аст, ки у соли 1913 песаи «Падаркуш»-ро таълиф намуда, ба анъанаи драмманависй дар адабиёти тонику узбек асос гузошт.
Дар он даврон "амалдорони x^y^™ амирй ва махсусан амир Олимхон уро душмани ашаддии худ медонистанд» [8,с.37]. Ин буд, ки Беxбyдиро ваxшиёна ба катл расонданй шуданд. Вай дар Ш^рисабз дастгир шуд. Дар ^аршй дар боги подшоx Тагойбек Беxбyдй ва Xамроxонаш барои хеш кабр мекобанд ва дар сари нойнамоз огуштаи хун мегарданд [1Q].
Солxои охир бо шарофати насими истиклол чеxраxои намоёне, ки замоне номашон аз ёдxо рафта буд, дубора зинда гардиданд. Номи Маxмyдxона Беxбyдиро замоне пас аз марг ба шаxри ^аршй [Узбекистон]-гузошта буданд. Аммо баъди чанде [1937] чун душмани халк номаш аз
тамоми гушаву канор бардошта шуд. Хатто, яке аз мyxаррирони рузномаи «Меxнаткашлар товуши» марги Беxбyдиро хуш пазируфта буд :
"Хуб шуд, ки Беxбyдй вафот кардааст. Агар Беxбyдй имруз зинда мебуд, ба Туркистони мо Анварпошои дуввумро оварда, ба ягон мансабе œx^ мешуд» [5,с.Ю5]. Ба ин гуна андешаxои ботилу гаразнок Хонй Муин навоби шоиста гардонд. Аммо, ин тУxматy андешаxои гаразноки иддае аз мyxаккикон ба шарофати насими истиклол бекор гардида, тандиди назар ба ин масъала сурат гирифт. Профессор Иброxим Усмонов дар ин маврид чунин навиштааст:
«Аниб аст чархи фалак. Ному амали шахсе, ки панняки аввали карни ХХ «бузургвор»-аш мегуфтанд ва дар xар кор пешраву пешбинаш мехонданд, дар панняки охири xамин карн ба вартаи фаромушй афтод» [7,с.114].
Олимони тоник З.Pанабов, М.Шакурй, P.Ходизода, А.Набиев, А. Абдуманнонов, С.Табаров, И.Усмонов, Н.Fаффоров низ саxми ин пешвои маорифпарваронро дар рушди публитсистикаи тонику узбек баён намудаанд. Дар ин самт дар Чу^урии Узбекистон низ корxои зиёди таxкикотй анном ёфтаанд, ки дар шинохти ин чеxраи мондагор мусоидат менамоянд. Pyзгорy осори М.Беxбyдй дар рисолаxои олимони узбек Н.Каримов, БДосимов, СДосимов, Ш.Турдиев, Д.Алимова, ДРашидова, Х.Саидов, А.Алиев, И.Fафyр, Н.Авазов, P. Мукимов, С.Аxмедов, З.Аxророва таxкик шудааст. Дар мавриди навиштаxои Беxбyдй ба забони узбекй тадкикоти олимони узбек аxамияти мyxим доранд.
Вобаста ба ин айни xол дар xавзаи сиёсиву адабии Узбекистон силсилаи осоре таxти унвони «Кдарамонони истиклол» ба нашр расида истодааст, ки теъдоди зиёди ин навъ осорро пажyxишоте дар мавриди чеxраxои намоёни адабиёти надидй дар бар мегиранд. Омузиши омyзаxо ва афкори пешрави маорифпарваронро дар замони муосир мyxим ва зарурй шуморида шуда, асарxои намояндагони маъруфи ин xаракат дар Узбекистон нашр гардида истодааанд. Чунончй, асаре зери унвони "Маxмyдxyжа Беxбyдий.-Танланган асарлар" дар ду нилд нашр гардидааст, ки дар он маколаxои ин публитсисти маъруф дарн гардидаанд.
Харчанд дидгоx ва назарияxо мухталиф ва мутафарриканд, аммо равиши муайяни тадкикие, ки дар онxо пеш гирифта шудааст, барои муаррифии xидматxои намояндагони ин xаракат мyxим мебошанд. Дар канори аввалин намyнаxои матбуоти тоникй дар аxди аввал теъдоде аз рузномаву маналлаxои дузабона низ арзи xастй кардаанд.
Маxмyдxона Беxбyдй яке аз донишварони шаxир ва публитсисти маъруфи авохири садаи Х1Х ва огози садаи ХХ буда, осори адабй ва публитсистии у дар адабиётшиносии мо, онгуна ки шоистаи уст, ба таври комил ба пуррагй тадкик нашуда ниёз ба омузиш аст. Зикр намудан бамаврид аст, ки МаxмyдxУна Беxбyдй аз лиxози таълифи маколоти илмй, адабй, фарxангй, публитсистй аз пуркортарин адибони маъруфи он давр аст ва теъдоди зиёде маколоти уро шумурдан xам имкон надорад.
Дар мавриди шахсияти Беxбyдй яке аз пайравонаш Сайидризо Ализода чунин таъкид менамояд:
«Маxмyдxона аввалин ношири маориф ва маданият, Маxмyдxона бузургтарин ходими миллат ва намоат буд. Мyшорyнилайx дар як замоне, ки рондани сухани тарракй ва маориф дар кишвари мо аз бузургтарин гyноxон ба шумор мерафт, дар як гоxе, ки будани номи мактаб ва нароид ба манзалаи калимаи кофир шинохта мешуд, мардона ба майдон даромада, далерона ба наxолат ва нодонй бинои мубориза гузошт, ба нутвдои балегона ва маколаxои муассиронааш мусулмононро бедор сохта, ба суйи илм ва маориф савк дод» [«Шуълаи инкилоб»-№35, 8-Q4-192Q].
Профессор Pасyл Ходизода хизмати бузурги Беxбyдиро ба сифати асосгузори матбуоти тонику узбек таъкид карда, чунин мегуяд: «Беxбyдй асосгузори матбуоти тонику узбек, сардафтари публитсистикаи тонику узбек буд» [8,с.47]. Вокеан хидмати таърихии М.Беxбyдй дар он аст, ки у бо назардошти мyxимияти матбуот барои номеа аз xисоби худ моxи апрели соли 1913 аввалан нашрияи "Самарканд"-ро бо забонxои тоникию узбекй нашр намуд. Ин нашрияи мубаллиги афкори ислоxталабони Осиёи Марказй xарчанд умри дароз надид, аммо бо матолиби рангини хеш тавонист дар вусъату густариши афкору наxонбинии омма накши муассире гузорад. Нашри он то моxи августи соли 1913 идома ёфта, xамагй 45 шумора нашр гардид.
Дар саxифаxои рузнома маводи нолиби равшангароне чун Абдурауфи Фитрат, Хонй Муин, Мирзо Сирони Хаким, Хонй Мирзо Ибрат, Сиддикй ва худи Беxбyдй дарн гардидаанд, ки тамоми масоили умдаи он замонро фаро гирифтаанд. Забон ва шеваи эноди осор ва навиштаxои ин
249
равшангарон содаву равон буда, дар 6озгуии мушкилот ва муаммои номеаи он руз аxамияти хоса доранд. Масалан, Хрнй Муин дар яке аз навиштаxояш "Боиси тараккй" аз накш ва зарурати мактаб дар номеа ёдовар гардида, гуфтааст:
"Мабдаи улум ва маориф мактаб аст, бе мактаб xен яке аз ищоро xосил наметавонем, як дарича чашми ибрат боз намоем ва ба аквоми соираи мутамаддин назар андозем, чи сон барои мактаб ва маориф кушиш намудаанд, ки аз сад навад лоакал аз сад xафтод со^иби илму ирфонанд " [Самарканд, №39, 27-августи 1913].
Дар нашрия бо забонxои тоникй, узбекй маводи пурарзише дарн гардидаанд, ки дар бозгуии масоили умдаи номеаи он давр аxамияти хос доранд.
Ма^мудхона Беxбyдй пас аз он ки нашрияи «Самарканд» бо нурми хисорот ва зарари иктисодй аз нашр боздошта шуд, бо дарёфти шароиту имкон ба нашри маналлаи бонуфузе огоз намуд. Тобистони [20-август] соли 1913 нахустин шумораи маналлаи «Ойина» ба забощои тоникй ва узбекй нашр гашт. Ба гуфтаи ношир «Ойина» «маналлаи илмй, адабй, сиёсй, фаннй ва таърихй буда, он ахбори xафта, xаводиси тозаи номеа ва оламро дар саxифаxояш мунъакис менамояд» [6]. Беxбyдй ба xамватанонy xамзабононаш чунин хитоб кардааст: «Маналла аз они мо нест, аз они миллат аст» [6,с.2]. Ин маналла xамагй 68 шумора нашр гардидааст.
Ормонxои Mаxмyдхона Беxбyдй ва xаммаслаконаш ба вусъат ва густариши афкору Hаxонбинии мардум мусоидат намуданд. Матолиб бо назардошти талабот ва ниёзxои маънавй дар номеа бо такя ба вокеияти интимой ва баррасиву хулосабарории мушаххас ба риштаи таxрир омаданд. Ч,авxари асосй дар нашри маналла xамон муаммои ислоx ва тандиди номеа аст. Ба андешаи Беxбyдй, исло^и номеа, пеш аз xама, аз мактаб огоз меёбад, зеро мактаб роxи фардоро равшанй мебахшад. у xаёти миллатро ба мактаб вобаста дониста, мегуяд, ки ислоxот дар номеа пеш аз xама огоз мегардад «аз мактабу мадраса.Чунки xаёти миллат вобаста ба мактабу маориф аст.Мактабу мадрасаи кадом миллат, ки обод аст, он миллат худро мудофиа мекунад. ["Ойина", №1, 20.08.1913]
Дар мавриди таъсиси ин маналлаи бонуфуз шеъре аз нониби шоир Мир Сарвар таълиф гардидааст, ки дар он омадааст:
Биxамдyллаx, ки дар мулки Самарканд,
Анаб «Ойина» пайдо гашт, аxсан!....
Чунин «Ойина»-и софу зиёбахш
Бидида, дидаи ман гашт равшан.
Хаташ хубу иборатxош маргуб,
Зи ахбору xикоятxо чу гулшан! [№9, 21.12.1913,с.222]
Агар ба осори публитсистиаш ру оварем, навиштаxои «Усули надида чй гуна аст»,["Б.Ш",1912], «Mиллатxо чй гуна тарраккй мекунанд?» ["Миллатлар кандай таракки этарлар"],«Эxтиёжи миллат» ["Самарканд",1913], «Ойина чист?», «Чугрофиё чист?», «Таърих ва нугрофия», «Иллатxое ки моро мехоянд» ["Бизни кемиргувчи иллатлар"], "Тил масаласи", "Икки эмас, турт тил лозим" ["Дуто не чор забон даркор аст"], "Тарихи ихтирои башар","Myxтарам ёшларга мурожаат" ["Ойина", 1913-1915] ва гайраро метавон мyшоxида намуд, ки фарогири мавзуоти гуногунанд. Зикр намудан бамаврид аст, ки махсусан маналлаи «Ойина»-и ин чеxраи барнастаи наxзати маорифпарварй дар таърихи адабиёту матбуоти огози садаи ХХ аз умдатарин ва нолибтарин падидаи адабию фарxангй ба шумор меравад, ки дар рушду ташаккули матбуоти тонику узбек накши барнаста дорад. Ма^мудхона Беxбyдй чун яке аз саромадони матбуоти тонику узбек дар мавриди назарияи матбуот чунин мегуяд, ки "матбуоти xакикй он аст, ки бояд руйи хотири касе накунад». Ба хотири вусъат ва густариши омyзаxои маорифпарварй Mаxмyдхона Беxбyдй нашрияxои худро таъсис намуд, ки бешак, дар раванди паxн ва таргиб намудани афкори маорифпарварй накши барнаста гузоштанд.Дар вокеъ, осори публисистии Ма^мудхона Беxбyдй хеле зиёданд, ки мутаасифона xанyз таxкик нашудаанд. Академик М.Шакурй низ дар яке аз нигоштаxои худ аз ин равшангари маъруф ёдоварй карда, накши уро дар рушду ташаккули афкори омма таъкид намудааст. Аз маxсyли зиёди ин шахсияти машxyр ба xайрат омада, дар нигоштаи дигаре М. Шакурй гуфтааст: «дар Шарки мусулмонй нашрияе набуд, ки у [Беxбyдй- А.Ш] чизе чоп накарда бошад» [9,с.129].Назар ба таъкиди мyxаккики узбек БДосимов «баъзеxо маколаxои уро 200 адад, дигарxо 500 адад» гуфтаанд. Хрнй Муин бо зикри доираи фаъолияти Беxбyдй дар 18 рузнома теъдоди нигоштаxои уро наздик 200
адад шуморидааст. Ва ин гуна навиштахои пурарзиши Бехбудй хеле зиёданд, ки агар «хамаи онхоро якно намъ намоем як китоби 500-600 сахифадор мешавад» [4,с.227].
Аммо, осори Махмудхона Бехбудй бо ин теъдод махдуд буда наметавонад. Нукоти мухими илмию адабй ва фархангию публитсистии нолиби осори Махмудхона Бехбудй ба вижа баррасии осори адабй, илмй, таърихй, публитсистй ва он шеваи нигориш мацолоти ин ходими фаъоли матбуот аз хар нихат шоёни тахцицу пажухиш аст. Имруз моро зарур аст, то ба пахлухои гуногуни хаёти ин равшангари машхур ошной пайдо намоем ва ба аксари кулли матолиби кухна дар ин замина нигохи наве андозем. Яъне, дар ин замина хамкории судманд миёни ахли илму адаби тонику узбек метавонад самарахои зиёд ба бор оварад. Омузишу тахцици осору нашрияхои Бехбудй хамчун падидаи тозаи маънавй ва фархангй ки дар шаклгирии баъзе аз анвои адабй ва публитсистикаи тонику узбек таъсир ва нацши муайяне доранд, дар холи хозир ба манфиати кор аст.
ПАЙНАВИШТ:
1.Ализода, С. Мотами бузурги умумй/С.Ализода//Шуълаи инцилоб.-.1920.№35- 20-апрел
2.Ализода,С. Мухтасари тарнумаи ахволи Бехбудй/С.Ализода, // Шуълаи инцилоб.- 1920.-№35. - 20 апрел
3.Каримов, Н.Махмудхужа Бехбудий-Тошкент Узбекистон, 2011.- с.9
4Досимов,Б. Бехбудий ва жадидчилик/БДосимов//Узб. адабиёт ва санъати.-1990.-19.-26 январ 5Досимов, Б. Миллий уйгониш/БДосимов.Тошкент.: Маънавият. 2002.400с.
6.Махмудхона, Бехбудй. Мулохиза/М.Бехбудй//0йина1913.-№1.-20 август
7. Усмон, И. Чароги маърифат/И.Усмон//- Садои Шарц.-1991.-№8.- С.106.
8.Х,одизода, Р.Махмудхона Бехбудй:-Таърихи зиндагй ва тацдири таърихии у.Гули мурод № 10-12 [4] 1997-1998 с 35-49.
9.Шакурй, М. -Нигохе ба поёни умри Махмудхона Бехбудй/М.Шакурй//Гули мурод.-№ 10-12 [4] 1997-1998-с. 49-56
10. Жойнамоз устидаги цотилик .-"Х,ордиц". 23.02.2003.
REFERENCES:
1. Alizoda, S. General mourning/ S.Alizoda//Flame of revolution.- 1920.- No 35. - April 20
2. Alizoda, S. Summary of the translation of the condition of Behbudi/S. Alizoda// Flame of revolution.- No. 35.1920.- April 20.
3. Karimov, N. Mahmudkhuja Behbudi-Tashkent "Uzbekistan", 2011, p.9
4. Kasimov, B. Behbudiy va jadidchilik/B. Qasimov//Uzbek literature and art.-1990.-19, 26 Jan.
5. Kasimov, B. National revival. Tashkent.: Spirituality. 2002.- 400 p.
6. Mahmudhoja, Behbudi. Reflection/M. Behbudi//Mirror.-1913.No1.-August 20
7. Usman, I. Light of Enlightenment/I.Usman//- Voice of the East.-1991.- No 8.- P.106.
8. Hodizoda, R. Mahmudhoja Behbudi:-History of his life and historical destiny//Guli Murad.- No. 1012 [4].- 1997-1998.- P. 35-49.
9. Shakuri, M. - A look at the end of the life of Mahmudhoja Behbudi// "Guli Murad" No. 10-12 [4] 1997-1998 P. 49-56
10. Cruelty over Joynamaz // Hordiq. - 2003.- February 23
