CC BY
27о
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
LONDON TOPONIMIKASINING SEMANTIK VA ETIMOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Xudoyqulova Nargiza Sadullayevna
O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti magistranti nargizalimrayhon@gmail .com
Ushbu maqolada "Toponim" va "Etimologiya" tushunchalari, Yevropaning eng qadimiy ва go 'zal shahri London toponimi, u yerdagi hudud nomlarining tarixiy, etnografik, lingvistik va madaniy ma 'lumotlari, London ko 'chalariningpaydo bo 'lish tarixi, toponimlarining shakllanishi va tasniflanishi, til nuqtai nazaridan semantik xususiyatlari va geografik muhitning o 'ziga xosligi haqida ilmiy-nazariy ma 'lumotlar keltirildi.
Kalit so'zlar: Toponim, etimologiya, poytaxt, London, semantika, geografiya, tarix.
СЕМАНТИКА И ТОПОНИМИКА ЛОНДОНА ЭТИМОЛОГИЧЕСКАЯ
ХАРАКТЕРИСТИКА
Худойкулова Наргиза Садуллаевна
Магистр узбекского государственного университета мировых языков nargizalimrayhon@gmail. com
АННОТАЦИЯ
В данной статье рассматриваются научно-теоретические понятия «Топоним» и «Этимология», топоним самого древнего и красивого города Европы Лондона, историко-этнографические, лингвокультурологические сведения о названиях местности, история возникновения улиц Лондона, формирование топонимов и научно-теоретические сведения о его классификации, семантических особенностях с точки зрения языка, уникальности географической среды.
Ключевые слова: топоним, этимология, столица, Лондон, семантика, география, история.
ANNOTATSIYA
o
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
SEMANTICS AND TOPONYMY OF LONDON ETYMOLOGICAL
CHARACTERISTICS
Khudoykulova Nargiza Sadullayevna
Master of Uzbekistan State World Languages University nargizalimrayhon@gmail .com
This article discusses the concepts of "Toponym" and "Etymology", the toponym of the most ancient and beautiful city in Europe London, historical, ethnographic, linguoculturological information about the names of the area, the history of the emergence of the streets of London, the formation of toponyms and scientific and theoretical information about its classification, semantic features in terms of language, the uniqueness of the geographical environment.
Key words: toponym, etymology, capital, London, semantics, geography, history.
Zamonaviy jamiyatni geografiyasiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Toponimlar jamiyat taraqqiyotining ajralmas elementi hisoblanadi. Ularning ma'lum bir hududdagi yig'indisi ko'p asrlik xalq ijodiyoti samarasidir. Geografik nomlar - bu mamlakat yoki shahar bilan tanishishni boshlaydigan tashrif qog'ozi hisoblanadi.
Har qanday zamonaviy odamlarning hayoti doimiy ravishda o'ziga xos geografik nomlarga ega bo'lgan turli joylar bilan bog'liq. Tilshunoslikda 6y "toponim" atamasi bilan belgilanadi. O'z navbatida, geografik nomlarni, ularning tarixini o'rganish bilan shug'ullanadigan fan toponimika deyiladi. Toponim so'zi (yunoncha topos - joy, makon, onima - nom, ism) - har qanday geografik obyektning atoqli oti, nomi, jumladan, gidronim, oykonim, oronim, urbanonim, agroonim va boshqalardan iborat bo'ladi [1]. Hozirda esa geografik obyektlarning nomlarini o'rganadigan fan bu - toponomika hisoblanadi. Toponimlarni o'rganish zamonaviy tilshunoslikda katta qiziqish uyg'otadi, chunki shahar nomlari o'z shakllarini o'zgartirishda davom etmoqda va bunga turli omillar ta'sir etmoqda.
Ushbu maqolada boy tarixga ega bo'lgan, Yevropaning eng qadimiy Ba go'zal shaharlaridan biri, Buyuk Britaniyaning poytaxti Londonning toponimlarini ko'rib chiqamiz. Londonning har bir ko'chalari, bino va maydonlari o'tgan yillar tarixi va ulug'vorligi bilan ajralib turadi.
Londondagi shahar nomlari tarixiy, etnografik, lingvistik va madaniy ma'lumotlarni taqdim etadi. Londonning deyarli har bir ko'chasi butun dunyoga
ABSTRACT
KIRISH
o
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
mashhur Ba diqqatga sazovor joylari bilan taniqli. Shahardagi har bir ko'chalarning, bino va maydonlarning nomlari muhim o'rin tutadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Zamonaviy ingliz tilining tuzilishini tushunish, Buyuk Britaniya tarixi va madaniyati bilan tanishish orqali shaharning haqidagi dunyoqarashni kengaytirish mumkin. Ushbu izlanishning maqsadi London toponimlarini o'rganishdir. Ularning kelib chiqish pozitsiyasi, bu esa, o'z navbatida, batafsil ma'lumotni anglatadi ularning shakllanishi va rivojlanishi tarixini o'rganish mumkin.
London nafaqat Yevropaning eng go'zal shaharlaridan biri, balki eng qadimgi davlat asos solingan joylardan biri hisoblanadi. Shahar Buyuk Britaniyada kelt qabilalarining joylashishi davrida tashkil etilgan deb hisoblanishiga qaramay, Rim istilolari London tarixiga ko'proq hissa qo'shgan, eramizning I asrida Temza qirg'og'idagi Londonium aholi punkti paydo bo'ldi. Shimoliy Yevropadagi muhim savdo markazi hisoblangan [2]. London ko'chalarining paydo bo'lishi tarixi, shahar nomining kelib chiqishi va vaqt o'tishi bilan uning o'zgarishini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. "London" nomining o'zi olimlar orasida juda ziddiyatli munozaralarga olib kelmoqda. Bir nechta taxminlar mavjud:
1. Nom lotin tilidan kelib chiqqan va rimliklar tilidan "zo'ravon" ma'nosini anglatuvchi shaxs ismi.
2. Nom lotinchadan Lond so'zdan kelib chiqqan, ya'ni "yovvoyi (o'rmon bilan qoplangan) joy" ma'nosini anglatgan [3].
3. Nom kelt tilidan kelib chiqqan va ikki so'zdan iborat: Llyn (ko'l) va Dun (istehkom): Keltlar davrida, shahar Llyndid deb nomlangan; "dun" qo'shimchasi boshqa ko'plab kelt toponimlarida ham uchraydi [4].
4. Bu nom Plowonida so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "toshib oqadigan daryo" degan ma'noni anglatadi [5].
Bugungi kunda ham Londonga asos solgan - keltlar yoki rimliklar deb mutlaq ishonch bilan aytib bo'lmaydi.
London toponimlarini olimlar taklif qilgan tasnifga ko'ra, quyidagilarga ajratish mumkin: 1. Shaharlararo tuzilmalardan tuzilgan toponimlar. 2. Rim yo'llari. 3. Keltlar toponimlari [6].
Har kuni biz nutq oqimida minglab so'zlardan foydalanamiz va qoida tariqasida biz ularning kelib chiqish tarixi haqida o'ylamaymiz. Biroq, tilshunoslar so'zlarning asl ma'nosini tushunishga va ularning rivojlanish yo'lini tiklashga ko'p vaqt sarflashadi. Tilshunoslikning ushbu masalalarga bag'ishlangan maxsus bo'limi etimologiya deb ataladi. Shu o'rinda etimologiya tushunchasiga to'xtalamiz.
o
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
"Etimologiya" atamasi yunoncha ildizlarga ega va "haqiqat", "ta'limot" degan ma'nolarni anglatadi. Bitta so'zning etimologiyasi haqida gapirganda, ular odatda uning tarixiy ildizlarini o'rganishni anglatadi. Ko'pincha bu atama tilshunoslikning kelib chiqishini o'rganish bilan shug'ullanadigan bo'limiga murojaat qilish uchun ishlatiladi.
Birinchi marta bu atama qadimgi yunon faylasuflarining asarlarida uchragan. Ushbu so'zning tarkibiy qismlari "sodiq Ba haqiqat" hamda "ma'no Ba ta'lim berish" ma'nolariga ega bo'lgan [6]. Boshqacha qilib aytganda, etimologiyaning asosiy vazifasi so'zlarning haqiqiy ma'nosini topishdir, shuningdek, so'zga kiritilgan ma'noni izlash dastlab uning boshlang'ich qismidagi o'zgarishlar dinamikasini kuzatish ma'nosini anglatadi.
Vaqt o'tishi bilan so'zlar nafaqat ma'noni, balki tashqi shaklini ham o'zgartiradi. Shuningdek, ovoz ifodasi va fonetik ko'rinishi ham o'zgaradi.
So'zlar. Olimlar kelib chiqishi masalasiga oydinlik kiritish uchun so'zning asl qiyofasini tiklashga ko'p urinishlar qilmoqdalar. Ma'lum bo'lishicha, qadimgi tovush zamonaviy ona tilida so'zlashuvchilar uchun mutlaqo boshqacha ma'noni bildirishi mumkin.Tilning lug'at boyligini yaratish jarayoni va so'z yasalish manbalarini o'rganish etimologiyaning predmeti hisoblanadi. Etimologiya bilan shug'ullanuvchi tilshunoslar eng qadimgi davrlardan, yozuvning tug'ilishidan boshlab, til tarkibini iloji boricha aniqroq tiklashni maqsad qilishgan.
Etimologik tahlil ma'lum bir so'z paydo bo'lgan so'z yasalish modelini aniqlashga qaratilgan. Usullar orasida etimologiyalar genetik tahlil va qiyosiy tarixiy yondashuvni farqlashga moyil bo'lib, ular ko'pincha birgalikda qo'llaniladi.
Etimologiya tilshunoslikning bir tarmog'i sifatida boshqa fanlar bilan ham bog'liq. Eynapra: leksikologiya, morfologiya, semantika, dialektologiya va hk fanalarni kiritish mumkin. Etimologiya ma'lumotlarni taqdim etadi, ularsiz nutqning tarixiy-semantik rivojlanishi davrida yuzaga kelgan o'zgarishlarni aniqlash qiyin. Etimologiya usullari yozma tarix hali mavjud bo'lmagan xronologik darajalargach tadqiq qilishga imkon beradi [7]. Ushbu fan o'z ma'lumotlari bilan insoniyat tarixi va arxeologiyasidan olgan ma'lumotlarni to'ldiradi.
Aksariyat toponimlar ko'p asrlar oldin paydo bo'lgan. Shuning uchun geografik nomlarni quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:
1. Ma'lum bir xalq yoki ma'lum bir hududga xos bo'lgan nom.
2. Ma'lum bir xalq tilidan kelgan ism; lekin bilan vaqt o'tishi bilan o'zgartirilgan yoki qayta ko'rib chiqilgan.
3. Boshqa tildan kirib kelgan va ushbu hududda mavjud tilning fonetik xususiyatlari va me'yorlariga moslashgan nomlar.
o
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
4. Xorijiy nomlar.
5. Gibrid nomlar [8].
Semantik xususiyatga ko'ra tasniflashda geografik obyektlarning nomlari ularni hosil qilgan so'zlarning ma'nosiga ko'ra, toponimlar keyinchalik shakllangan xususiyatlariga ko'ra ajratiladi.
Toponimlarni leksik-semantik tamoyilga ko'ra ajratishda ularning semantik ma'nosi va nomlarning ma'lum sinfiga mansubligi hisobga olinadi.
Etimologik printsipga ko'ra toponimlar quyidagilarga bo'linadi.
1. Aniq semantik ma'noga ega toponimlar.
2. Ochish uchun etimologik tahlilni talab qiladigan toponimlar ma'nosi.
3. Ma'nosini tushunib bo'lmaydigan toponimlar.
Bundan tashqari V. Jukevich toponimlarni leksik tarkibiga ko'ra quyidagicha tasniflaydi [8]:
1. Relyef bilan bog'liq toponimlar.
2. Hayvon, o'simlik va hokazo nomlaridan hosil bo'lgan toponimlar. Nomlarning kelib chiqishiga ta'sir qiluvchi omillarga to'xtalib o'tsak. Ingliz tilidagi geografik obyektlarning nomlari tahlili lingvistik masala siaftida tadqiqqa tortilgan. Ingliz tilidagi geografik nomlarda tasniflash tamoyili manba tilini aniqlash (bu ingliz tilidan oldingi keltlar, iber va hk), britton, lotin, qadimgi ingliz, Qadimgi Nors, Daniya, Franko-Norman va boshqa tillar ta\sirida joy nomlari ko'p ucharydi.
Bu tillarning barchasini ingliz ko'chalari va boshqa geografik obyektlar nomlarida kuzatish mumkin. Bundan tashqari, ular allaqachon mavjud nomlarga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Ya'ni, ular fonetik va transliteratsiya qoidalariga asoslanib moslashgan. Ingliz joy nomlarining etimologiyasini o'rganishda bir nechta asosiy muammolarga duch kelish mumkin, xususan: Toponimning zamonaviy shakli bilan ma'noviy mos kelmasligi:
1. Tovush va ma'nodagi farq.
2. Keyingi bahsli masala o'xshash tovushga ega bo'lgan toponimlar mazmuni.
3. Zamonaviy ingliz tilida o'xshash so'zlarning mavjudligi.
Funksional nuqtai nazardan, ingliz geografik shakllanishiga quyidagi omillar ta'sir ko'rsatdi. 1. Muayyan hududda yashovchi xalqlarning nomlari. 2. Turar-joyning xususiyatlari (ham oddiy, ham kompozitsion). 3. Hudud relyefi xususiyatlari.
Londonda joy nomlarining shakllanishida eng muhim omillardan biri tarixiy omil bo'lgan. London toponimlarining shakllanishiga turli tarixiy voqealar va istilolarning ta'sirini aytish mumkin: 1. Keltlargacha bo'lgan toponimlar guruhi. 2. Toponimlarning britonik guruhi. 3. Lotin toponimlari. 4. Daniya va Norveg tillariga xos joy nomlari. 5. Franko-normand toponimlari.
o
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
Ingliz ko'chalari nomlarida ikkinchi elementni ifodalovchi alohida so'zlar guruhi e'tiborga loyiqdir. Masalan, so'zlar ko'cha, yo'l, xiyobon, ayvon, yo'lak kabi ma'nolardagi farqlar hozirda nomlarning ikkinchi elementlari ma'lum darajada o'chiriladi, lekin dastlab, har bir bunday elementning o'ziga xos ma'nosi bor edi, bu esa ruxsat bermadi uni boshqa narsa bilan aralashtirib yuboring. Eng qadimgi atamalardan biri ko'cha Rimliklar tilidan olingan qatlam - "asfaltlangan yo'l" [9]. Rim bosqinchilari ketganlarida, ularning yo'llarni asfaltlash usullari unutilgan, garchi ko'cha so'zining o'zi saqlanib qolgan bo'lsa-da, lekin u yangi ma'no - uylar orasidagi yo'lak mazmuniga ega bo'lgan. Aynan yo'l so'zi toride - minmoq fe'li bilan bog'langan. Chavandozlar o'tadigan yo'llar shu tarzda atalgan. Ikkinchi element yo'l bo'lgan ko'cha nomlari Londonning markaziy hududlarida, masalan, Siti va Vestminster hududida deyarli yo'q. Londondagi ko'plab joy nomlarining kelib chiqishi bilan bog'liq geografik muhitning xususiyatlari: toponimlar ko'pincha atrofdagi hududning tabiatini aks ettiradi.
Geografik atamalarning o'z geografik nomlarini shakllantirishdagi alohida ahamiyati hammaga ma'lum. Buni geografik atamashunoslikning taniqli tadqiqotchisi V. Neroznak [9] ta'kidicha, Londonning geografik joy nomlari ko'p va xilma-xildir. Buni mamlakatning bepoyon hududi bilan ham, boyligi bilan ham izohlash mumkin, tabiiy sharoitlar, turli xil relyef turlarining mavjudligi ham bundan mustasno emas: 1. Urbanonimlar. 2. Gidronimlar. 3. Fitotoponimlar.
EyHgaH Tarn^apn atoqli ismlar Londondagi ko'plab toponimlarda o'z aksini topgan. Mashhur shoirlar, olimlar, rassomlar yashash joylari, shon-shuhrat joylari qo'mondonlar, monarxlarning sevimli yurish yo'llari va ularga yaqin bo'lganlar, odamlar - bu nomlarning barchasi London nomlarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatgan.
fflyHHHrgeK, London aholisining mehnat faoliyati, ularning bo'sh vaqtlari va hayoti Londonning ko'plab toponimlarida o'z aksini topgan. Bunday nomlar juda ko'p va A.V.Superanskaya [6] tasnifiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'lingan: 1. Rezidentlarning kasb-hunarlariga ko'ra nomlar. 2. Belgilardan ko'cha nomlari. 3. Ijobiy ma'noli otlar.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, etimologiya bugungi kunda tilshunoslikning bir bo'limi hisoblanadi, uning doirasida ma'lum bir so'z shaklini yaratish motivlari uning semantik ma'nosi hisoblanadi. Etimologik tahlil so'z yasalish modelini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Tadqiqotchilar toponimlarning vazifa va maqsadlariga ko'ra har xil turlarini ajratadilar. Toponimlarning vazifalari orasida quyidagilar qayd etilgan: nominativ, tavsiflovchi ea ramziy.
XULOSA
о
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1/2), Jan., 2023
Toponimlar o'rganish obyekti sifatida fanlararo xususiyatga ega bo'lib, tilshunoslik bilan bir qatorda tarix, sotsiologiya, geografiya fanlarida o'rganiladi. An'anaga ko'ra, etimologik nuqtai nazardan toponimlar quyidagi guruhlar bo'linadi: ma'lum bir xalq yoki biror kishiga xos bo'lgan ism; ma'lum bir xalq tilidan kelgan nom; boshqa tildan kirib, fonetikaga moslashgan nomlar ushbu hududda mavjud bo'lgan tilning xususiyat va me'yorlariga moslashishi; chet el nomlari; gibrid nomlar. Angliyada toponimlarning etimologik tahlili zamonaviy ingliz tilida o'xshash tovushga ega toponimlarning mavjudligi bilan murakkablashadi. Funksional nuqtai nazardan ingliz geografik nomlarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatgan quyidagi omillar ajratiladi: muayyan hududda yashagan xalqlarning nomlari; turar-joy xususiyatlari; hududning relyefi. Londonda ko'plab joy nomlarining kelib chiqishi uning geografik muhitining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liqligi va aynan toponimlarda ko'pincha tevarak-atrof tabiati va tarix o'z aksini topishi tadqiqotimiz davomida kuzatildi.
REFERENCES
1. Ахмадалиев Ю.И. Топонимика ва географик терминшунослик.- Фаргона: 2018 - 10 б.
2. Artemova A.F., Leonovich O.A. Buyuk Britaniyaning geografik nomlari. - M., 2010. - № 10. - 67 b.
3. Belenkaya V. Ingliz toponimiyasi bo'yicha insholar. - M., 2009. - 335 b.
4. Basik S. N. Umumiy toponimika. Geografiya fakulteti talabalari uchun darslik. -M.: BGU, 2011. - 200 b.
5. Bragilevskiy D.Y. Ko'cha nomlarining tarkibiy-semantik tahlili. London. -Leningrad, 2008. - 233 b.
6. Superanskaya A.V. To'g'ri nomning umumiy nazariyasi. - M ., 2012. - 370 b.
7. Rosenthal D.E. Lug'at - lingvistik atamalar ma'lumotnomasi. 2-nashr. - M., 2013. - 399 b.
8. Jukevich V.A. Umumiy toponimika. - M., 2008. - 432 б.
9. Neroznak V.P. Toponimiya. Lingvistik entsiklopedik lug'at. - M., 2008. - 516 b.
