CC BY
303Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
Scientific Journal Impact Factor
R
VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423
LISONIY INTERFERENSIYANING INTONATSION DARAJASIGA
DOIR MASALALAR
Yoquthon Nurmatovna Yormatova
Farg'ona viloyati XTXQTMOHM o'qituvchisi, Farg'ona davlat universiteti mustaqil izlanuvchisi
ANNOTATSIYA
Maqola intonatsion tizim darajasidagi til aralashuvi muammolari va uning o'ziga xosligi, tilshunoslar tomonidan ushbu hodisani turlicha baholash masalalariga bag'ishlangan. Til darajasida bilingualizm sharoitida va yangi yo'nalishlarni shakllantirishda intonatsion tizim darajasida lingvistik aralashuvni o'rganish bo'yicha fikr-mulohazalar va xulosalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: lingvistik interferentsiya, intonatsion tizim, intonatsiya modellari, bilingualizm, nutq intonatsiyasi, interferentsiya tushunchalari, til darajalari.
LINGUISTIC INTERFERENCE AT THE LEVELS OF THE INTONATION SYSTEM
Yormatova Yokuthon Nurmatovna
The Regional Center For Retraining And Upgrading Of Public Education Of Ferghana Region, Independent Researcher Of Fergana State University, Uzbekistan
Fergana City
The article is devoted to the problems of linguistic interference at the levels of the intonation system and its specificity, the different assessments of this phenomenon by linguists. Feedback and conclusions on the study of linguistic interference at the levels of the intonation systemin the context of bilingualism at the language level and the formation of new areas are presented.
Keywords: linguistic interference, intonation system, models of intonation, bilingualism, speech intonation, interference concepts, language levels.
Fikrning noto'g'ri anglanishi faqatgina grammatik yoki leksik jihatlarga bog'liq bo'lib qolmay balki intonatsiyani notug'ri qo'llash orqali so'zlovchi tinglovchi uchun tushunarsiz fikr bildirishi mumkin. Intonasion aksent yoki boshqacha qilib aytganda, intonasion xatolik natijasida yuzaga keladigan intonasion interferensiya fikrning ma'no jihatdan noto'g'ri talqin qilinishiga olib kelishi mumkin.
ABSTRACT
KIRISH
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Tilshunoslar (Palmer, 1924; Cook, 1968; Martinkenas, 1987; Vishnevskaya, 1993; Interferensiya zvukovix sistem, 1987)1 ning fikriga ko'ra o'zga tildagi aksent ko'p hollarda aynan intonatsiyada ko'zga tashlanar ekan. Ko'plab ingliz millati vakillari xorijliklar nutqidagi grammatik xatolikni kechiradilar. Sababi mazkur xatolik so'zlovchining nutqi noto'g'ri talqin qilinishining aksi deb qabul qilinmaydi. Biroq intonatsiyadagi xatolik madaniyatlar o'rtasidagi muloqot jarayonining buzilishiga ta'sir etishi mumkin deb hisoblab, bu xatoni jiddiy qabul qilishlari mumkin. Nutqqa intonasion libos kiydirilmas ekan ingliz millati vakili so'zlovchi xorijlik ekanligini osongina tushunib oladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
"Xorijiy tilni o'rganishdagi eng katta qiyinchilik bu aynan o'sha til intonatsiyasini o'rganishda namoyon bo'ladi" - deb ta'kidlaydi tilshunos olim L.R.Zinder.2 Chindan ham intonasion interferensiya murakkab va jiddiy xarakterga ega hodisadir. Intonatsiyani notug'ri qo'llagan nutq egasining xorijlik ekanligini aniqlash til egasi uchun unchalik ham qiyinchilik tug'dirmaydi.
Shuningdek, intonatsiyadagi xatolik nutqning tushunish borasida qiyinchiliklarga olib kelishi bilan bir qatorda uni asl ma'nosi qanday ekanligini yoki uning semantik qirralarini ochishda ayrim xatoliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 1924 yildayoq tilshunos olim H.Palmer o'zining "English Intonation with Systematic Exrcises" nomli asarida quyidagilarni yozib qoldirgan: "Ingliz tiliga xos bo'lmagan talaffuz" yoki "xorijiy aksent" deb qabul qilinadigan holatlar ko'pincha xorijiy tildagi intonatsiya orqali yuzaga chiqadi. Ingliz tilida so'zlaydigan xorijliklar tilni benuqson qo'llaydilar, biyron so'zlaydilar go'yoki tilda "suzadilar" va hattoki urg'uni ham to'g'ri qo'llaydilar. Biroq ularning intonatsiyasi shundayki, biz ularni xorijlik ekanliklarini darrov payqab olamiz va ko'p hollarda ularning nima haqida gapirayotganlari biz uchun mavhum bo'lib qolaveradi" 3
Ingliz tili intonatsiyasi borasida juda ham ko'plab va salmoqli ishlar olib borgan taniqli tilshunos olim V.Kuk yuqoridagi fikrni quyidagicha sharhlaydi: intonasion xatoliklar grammatik xatoliklar kabi tilga oid xatoliklardir; biroq inglizlar
1 Palmer, H. E. English Intonation with Systematic Exercises / H. E Palmer. - Cambridge : Heffer, 1924. - 105 p. Cook V. Active Intonation.-London: Longmans,, 1968. *» 99 p. Мартинкенас A.A. Сравнительный анализ эффективности использования визуальных опор в процессе обучения иноязычной интонации (немецкий язык, языковой вуз): Автореф. дис. . канд. филол. наук. M., 1988. - 23 с.Вишневская, Г. М. Интерференция и акцент: (на материале интонационных ошибок при изучении неродного языка) : дис. ... д-ра филол. наук : 10.02.19 / Г. М. Вишневская. - Санкт-Петербург, 1993. - 373 с.
2 Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М. : Высш. шк., 1979. - 312 с.
3 Palmer, H. E. English Intonation with Systematic Exercises / H. E Palmer. -Cambridge : Heffer, 1924. - 105 p.
271
grammatik xatoni intonatsiyadagi xatoga qaraganda to'g'ri qabul qiladilar: ingliz millati vakili grammatik xatoga ko'z yumishi mumkin, biroq intonasion xatoga hech kachon yon bosmaydi. Intonatsiyadagi xatolikni eshitgan ingliz uni tildagi xatolik deb emas balki, so'zlovchining nima demoqchi ekanligiga (nutqiga) nisbatan notug'ri munosabatda ekanligining aksi deb qabul qiladi.4
Intonatsiya ham fonetikaning supersegment birliklaridan biri sifatida nutqdagi ijtimoiy madaniy ma'lumotni yetkazib beruvchi vosita hisoblanadi. Olimlar segment va supersegment vositalarning roli borasidagi turlicha izlanishlar olib borganlar va bu izlanishlarida ularga turlicha izoh berilgan. Ayrim tadqiqotchi olimlar segment vositalarga urg'u bergan bo'lsalar, boshqa bir olimlar esa supersegment vositalarning ijtimoiy madaniy farqlanishda ahamiyati katta deb hisoblagan. Aslida esa segment va supersegment vositalarning o'ziga yarasha o'rni va ahamiyati bor deb hisoblash o'rinli bo'lar edi.
Intonatsiya faqatgina fikrni ifodalashdan tashqari nutqqa ma'no va emotsional-ekspressivlik beradi. Shuningdek intonatsiya tinglovchining hislariga ta'sir eta olish kuchiga ham ega desak xato bo'lmaydi. Intonatsiya tufayli so'zlovchi nutqi o'ziga xos bo'yoq bilan jilolangan turli-tuman nutq shakllariga ega bo'ladi5. Tilshunos olim N.I.Jinkin ta'biri bilan aytganda "intonatsiya "ifoda indikatori" bo'lib, shaxsning o'zini tanituvchi va namoyon qiluvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi6.
Har qanday tildagi interferensiya hodisasi uning intonatsiyasida yorqin namoyon bo'ladi. Bu esa o'z navbatida o'rganilayotgan tillarni qay darajada o'zlashtirishga bog'liq jarayon hisoblanadi. Interferensiyaning fonetik darajasi fonetik interferensiya deb ataladi. Keyingi yillarda ko'plab tilshunos olimlar interferensiyaning turlariga bag'ishlab anchayin salmoqli ishlar, izlanishlar olib bordi. Biroq lisoniy interferensiyaning intonatsiya darajasida o'rganish o'zining murakkabligi va istalgan tilning intonasion sistemasi rang-barangli sabab, mazkur mavzuga bag'ishlangan tadqiqotlar boshqa turlarining tadqiq etilishiga qaraganda kamroq o'rganilgan.
Taniqli rus tilshunos olimi G.M.Vishnevskaya, bilingv nutqidagi intonasion sistemalarning tabiiy yoki sun'iy til kontakti sharoitida o'zaro ta'sir etishini intonasion interferensiya7, deb ta'kidlagan. Til egasiga kommunikativ jihatdan ta'sir etishda intonatsiyaning alohida roli bor, deb izohlaydi yana bir tilshunos olim
4 Cook V. Active Intonation.-London: Longmans,, 1968. *» 99 p.
5 Всеволодский-Гернгросс, В. Н. Теория русской речевой интонации / В. Всеволодский-Гернгросс. - Петербург : Государственное издательство, 1922. - 128 с. : ил., нот.
6 Газиева, М.М. Просодика. "Akademnashr" Тошкент - 2019. - Б. - 49-50 Б. - 51.
7 Вишневская, Г.М. Интерференция и акцент (на материале интонационных ошибок при изучении неродного языка) [Текст]: дис. ... д-ра филол.наук / Г.М. Вишневская. СПб., 1993.
272
N.D.Klimov8. Bilingv tomonidan ona tili yoki ikkinchi chet tili intonasion modellarining ona tili bo'lmagan tildagi nutqqa beixtiyor qo'llab yuborishi muloqot davomida maqsadning notug'ri anglanishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o'z navbatida til normalari va qoidalaming buzilishiga sabab bo'lishi mumkin. Bilingv tomonidan yo'l qo'yiladigan navbatdagi xatolik bu uning o'zlashtirgan chet tili intonasion modellarini taxminan yoki yetarli darajada bilmay turib muloqot jarayonida qo'llab yuborishidir. Mazkur holatda tinglovchi bo'lgan til egasidan xatoliklar yashiriladi, sababi u faqat o'z ona tili normalaridan kelib chiqib mazkur intonasioon modelni o'zicha talqin qilishga urinadi va so'zlayotgan bilingvning nima demoqchi ekanligi unga mavhumligicha qolaveradi.
Ikki til egasi ya'ni bilingv nutqining til egasi tomonidan tushunish darajasi quyidagi interferensiya tiplarining klassifikatsiyasiga asoslanadi: tushunishni qiyinlashtiradigan interferensiya ( bunda so'zlovchining umuman olganda, nima demoqchi ekanligini tushunish qisman saqlanib turiladi); tushunib bo'lmaydigan inteгfeгensiya (bunda so'zlovchining nima demoqchi ekanligi unchalik ham tushunañi emas); tushunishga to'sqinlik qiladigan interferensiya ( muloqotni tubdan izdan chiqarib, tushunmovchilik keltirib chiqaradi).9 Bu kabi interferensiya turlarini mos ravishda zaif, o'rtacha va kuchli interferenisiya, deb ham ataydilaг.10
Xorijlik kishi nutqini tinglayotganda intonatsiya vositalari orqali nutqdagi uning nozik ma'nosini tinglovchi o'tkazib yuborishi yoki anglashga ulgurmay qolishi mumkin. Ma'lumki ko'p hollarda boshqa tildagi hazil-mutoyiba, ajablanishning turli ko'rinishlari, g'azab, achchiqlanish, nafratlanish, jirkanish intonatsiya bilan beriladi va bu holatlarni anglash tinglovchiga qiyinchilik tug'dirishi tabiiy. Shuningdek, xorijiy tilni o'rganishdagi qiyinchiliklardan biri aynan intonatsiyadir, desak xato qilmagan bo'lamiz.
Shuningdek, xorijiy tilni o'rganishdagi qiyinchiliklardan biri aynan intonatsiyadir desak xato qilmagan bo'lamiz. Kishilar xorijiy tilda biyron so'zlashi, so'zlarni benuqson talaffuz qilishi mumkin, biroq aynan intonatsiyaga kelganda esa xatoga yo'l qo'yishi mumkin. Intonatsiyaga asoslanib kishi qay darajada muloyim, his-hajonga boy, muloqotga dahldorligini va b. bilish mumkin. Shuningdek intonatsiya nutqning ma'no doirasinini kengaytiribgina qolmasdan balki fikrning nozik taraflarini ochib berishiga ham xizmat qiladi. "Oddiygina "salom" so'zini, -
8 Климов Н.Д. Некоторые проблемы изучения иностранного акцента как фактора устноречевого воздействия [Текст] I Н.Д.КлимовИ Проблемы организации речевого общения. M., 1981. С. 63-77.
9 Бородулина M.K., Карлин A^ Лурье A.C., Mинина H.M. Обучение иностранному языку как специальности (немецкий язык). M.: Высш.школа,1982.-255 с.
10 Aбдыгалиев, CA. Пути преодоления лексичечкой интерференции при обучении немецкому языку : автореф. ... дис. конд. филол. наук. I СААбдыгалиев. - Mосква, 1975. - 17 с.
273
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
Scientific Journal Impact Factor
О
R
VOLUME 1 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423
deb ta'kidlaydi I.Andronikov, kito bilan, uyatib, befaгqlik, muloyimlik, g'amginli k, ta'siгsiz, do'stona, uzuq-uzuq, iztehzoli qilib aytish mumkin" Aynan intonatsiyaning rang-barangligi evaziga og'aki nutq yozma nutqqa nisbatan fikmi, tuyg'uni va kayfyatni mo'ljalga aniq yetkaza oladi. "Ha so'zini 50 xil yo'sinda ifodalash mumkin", - deydi B.Shou, - shuningdek "yo'q" so'zini ham" va faqatgina bñ usul bilan ulami yozuvga tushiгish mumkin". Yana ham aniqraq yondashadigan bo'lsak tilda intonatsiya yetkazib bera oladigan ma'noni yozuv to'laligicha yoгitib bera olmasligiga guvoh bo'lamiz. Shu o'rinda tilshunos olim R.Kingdon "intonatsiya -tilning ym-agidn"11 deb ta'kidlaganini eslash o'rinli bo'laг edi.
Tilshunoslikda intonatsiyaga bo'lgan qiziqish uzoq yillaгga borib taqalsada, mazkur sath borasidagi muammolar, yechimini kutayotgan masalalaг va to'ldirilishi lozim bo'lgan kemtik joylaг hali hanuz mavjuddiï. Biг so'z bilan aytganda esa intonatsiya masalalaгi bugungi kunda ham o'z ahamiyati va do^^ngim yo'qotgan emas.
REFERENCES
1. Palmer, H. E. English Intonation with Systematic Exercises / H. E Palmer. -Cambridge : Heffer, 1924. - 105 p. Cook V. Active Intonation.-London: Longmans,, 1968. *» 99 p. Мартинкенас A.A. Сравнительный анализ эффективности использования визуальных опор в процессе обучения иноязычной интонации (немецкий язык, языковой вуз): Автореф. дис. . канд. филол. наук. M., 1988. -23с. Вишневская, Г. М. Интерференция и акцент: (на материале интонационных ошибок при изучении неродного языка) : дис. ... д-ра филол. наук : 10.02.19 I Г. М. Вишневская. - Санкт-Петербург, 1993. - 373 с.
2. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М. : Высш. шк., 1979. - 312 с.
3. Palmer, H. E. English Intonation with Systematic Exercises / H. E Palmer. -Cambridge : Heffer, 1924. - 105 p.
4. Cook V. Active Intonation.-London: Longmans,, 1968. *» 99 p.
5. Всеволодский-Гернгросс, В. Н. Теория русской речевой интонации I В. Всеволодский-Гернгросс. - Петербург : Государственное издательство, 1922. -128 с. : ил., нот.
6. Жинкин, Н.И. Речь как, проводник информации I Н.И.Жинкин. - М.: Наука,
XULOSA
1982. - 160 с. - С.128, 154.
11 Р. Кингдон. Практика в английской интонации. 1978г.
