CC BY
348"LAYLI VA MAJNUN" SYUJETI Tamikayeva Ozoda
SamDU magistranti
Annotatsiya: "Layli va Majnun" ko'p asrlik tarixga ega. Uning ildizlari, mashhur adabiyotshunos-matnshunos akademik I.Krachkovskiy ta'kidlaganidek, VII asrning ikkinchi yarmiga borib taqaladi. "Layli va Majnun" nomi ostidagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon bo'lgan. Keyinchalik bu mavzudagi asar Bobil (Iroq) adabiyotida nomi keltirib o'tilsa-da, lekin asar haqidagi ma'lumotlar saqlanmagan. Yozma shakldagi dostonlarning ko'pligi hamda asar g'oyasining yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini o'rganishga doir Yevropa adabiyotida XX asr o'rtalarida yaratilgan tadqiqotlar ham alohida yangilik sifatida vujudga keldi. Badiiy adabiyotda bu qissa doston shaklida ilk bor Nizomiy Ganjaviy tomonidan 1188-yilda vujudga keldi. Nizomiy xalq orasida tarqalgan rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda "Layli va Majnun" qissasini g'oyaviy jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar darajasiga ko'tardi. Keyinchalik Nizomiy an'anasini davom ettirgan bir qancha, Sharq adabiyotida, salaflar paydo bo'ldi.Ushbu maqolada "Layli va Majnun" turkumidagi dostonlarning kelib chiqish tarixi, undagi obrazlarning tarixiy jihatlari, genezisi haqida mulohaza yuritiladi. Majnun obrazining tarixiyligi, u real hayotda mavjud inson bo'lganligi haqidagi ma'lumotlar maqolada keltiriladi. Shuningdek, "Layli va Majnun" turkumidagi dostonlarni o'rgangan olimlarning ishlari ham tahlilga tortilgan.
Kalit so'zlar: Majnun obrazi, Layli obrazi, Qays ibn Mulavvah, Qays ibn Muod, tarixiy haqiqat va badiiy haqiqat, genesis, salaflar.
ABSTRACT. Leyli and Majnun" has a long history. Its roots, the famous literary critic-text critic academician I. Krachkovsky noted, it dates back to the second half of the VII century. The plot under the name" Layli and Majnun " was shown in the form of fairy tales in Arabic folk literature until the XII century. Later, the work on this theme existed in the Babylonian (Iraqi) literature, but the information about the work was not preserved. Studies created in the middle of the XX century in European literature on the study of the nature of the epic and the genesis of its origin from the abundance of epics in written form and the maturity of the idea of the work have also emerged as a separate innovation. In literature, this tale first appeared in the form of a poem by Nizami Ganjavi in 1188. Using creative narrations spread among the people Nizami raised the story" Leyli and Majnun " to the level of an ideaually perfect and artistically high work. Later a number of poets
who kept on Nizami's tradition in the Eastern literature, appeared "salaf s .In this article is discussed about the history of the origin of the epics in the category "Layla and Majnun", about the historical aspects of the figures in it, about Genesis. Information about the historicity of the figure of the Majnun, the fact that he was a man in real life, is given in the article. The works of scientists who studied the epics of the series" Layla and Majnun " were also analyzed.
Keywords: figure of Majnun, figure of Layla, Kays ibn Mulawwah, Kays ibn Muad, historical truth and artistic truth, genesis, predecessors.
KIRISH.
"Layli va Majnun" jahon adabiyotida sevgi haqida yaratilgan eng g'amgin qissalardan biridir. Biz, boshqa biron-bir sevgi asarining "Layli va Majnun"chalik fojiaviy, sevishganlar ma'naviy-ruhiy olamining chuqur va o'ta ta'sirli ochilganini bilmaymiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy o'z "Layli va Majnun"ining so'ngida quyidagi baytni keltirgan:
So'gin nechakim uzatdim oxir,
Yig'lay-yig'lay tugatdim oxir.1
"Layli va Majnun" ko'p asrlik tarixga ega. Uning ildizlari, mashhur adabiyotshunos-matnshunos akademik I.Krachkovskiy ta'kidlaganidek, VII asrning ikkinchi yarmiga borib taqaladi. Ayrim arab manbalarining ma'lumotiga ko'ra, Majnun tarixiy shaxs. U Bani Omar qabilasidan chiqqan, uning asl nomi Qays ibn Mulavvah (yoki Qays ibn Muod ) bo'lgan. U qabiladoshi Laylini sevgan va o'z sevgisi, hijron azoblari haqida mungli she'rlar bitgan. Bunday ma'lumot ibn Qutaybaning "Kitobutshe'r va shuaro" asarida ham keltiriladi. Shu bilan birga, boshqa manbalar bu ma'lumotlarni rad etadi. Jumladan, arab olimi Avon ibn Hakim al-Qalbiy (764 yilda vafot etgan), arab tarixchisi Hishom al-Qalbiy (819 yilda vafot etgan)lar Majnun tarixiy shaxs emas, uning nomi majoziy, sevgi, hijron she'rlari esa umaviy xonadoniga mansub bir oshiq yigit tomonidan bitilgan va asl nomini oshkor etmaslik uchun Majnun taxallusini qo'llagan, deyishadi. Shu tariqa VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab arab poeziyasida Majnun taxallusli mungli she'rlar ko'payib, keng tarqalib boradi. Vaqtlar o'tishi bilan ko'plab afsonalar, rivoyatlar to'qiladi va ular turli manbalardan joy ola boradi.
"Layli va Majnun" nomi ostidagi sujet XII asrgacha arab xalq adabiyotida ertak shaklida namoyon bo'lgan. Keyinchalik bu mavzudagi asar Bobil (Iroq) adabiyotida
1 Navoiy A. Layli va Majnun. - Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 208-bet.
303
nomi keltirib o'tilsa-da, lekin asar haqidagi ma'lumotlar saqlanmagan.2 XI asrning o'rtalarida fors sayohatchisi Nosir Xusravga ko'chmanchilar Toif (Saudiya Arabistoning g'arbida joylashgan shahar) yaqinidagi Araviyada Layli yashagan qal'a xarobalarini ko'rsatishganligini, shu bilan birgalikda, bu yerda ko'chmanchi Amir qabilasidan Al-Mulavvahning o'g'li Qays Layliga oshiq bo'lib, undan ayrilgandan so'ng sahroda halok bo'lganligi haqida hikoyani so'zlab berishganini aytib o'tgan.3 Keyinchalik og'zaki shakldagi ertak sujeti yozma adabiyot shaklida namoyon bo'la boshladi.4
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR.
Ishda arab, fors-tojik, turkiy manbalarga, jahon adabiyotshunosligi, xususan, rus sharqshunosligi va ozbek adabiyotshunosligida "Layli va Majnun" sujeti bo'yicha amalga oshirilgan ishlar haqida ma'lumotlar berilgan. Maqolada qiyosiy-chog'ishtirma, tarixiy-tipologik metodlardan foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR.
Badiiy adabiyotda bu qissa doston shaklida ilk bor Nizomiy Ganjaviy tomonidan 1188-yilda vujudga keldi. Nizomiy xalq orasida tarqalgan rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda "Layli va Majnun" qissasini g'oyaviy jihatdan mukammal va badiiy jihatdan yuksak asar darajasiga ko'tardi. Keyinchalik Nizomiy an'anasini davom ettirgan bir qancha, Sharq adabiyotida, salaflar paydo bo'ldi. Bular: Amir Xusrav Dehlaviy ("Majnun va Layli"), Jamoliy ("Mahzun va Mahbub" nomi ostida "Layli va Majnun" dostoniga tatabbu'), Ashraf Marog'iy ("Ishqnoma" nomi ostida 1438-yilda yaratilgan bo'lib, bu ham tatabbu'), Abdurahmon Jomiy, Kotibi Turshiziy ("Layli va Majnun"), Abdulloh Xotifiy ("Layli va Majnun"), Badriddin Hiloliy ("Layli va Majnun"), Shahobiddin Jomiy ("Layli va Majnun"), Shayxim Suhayliy, Ali Ohiy, Xoja Imod Loriy, Xoja Hasan Xizrshoh, Nosirxoja valadi Mansurxoja va yana bir qator ijodkorlar yuzdan ortiq bu dostonga javob tariqasida o'z asarlarini yaratishadi. Alisher Navoiy o'zining "Mahbub ul-qulub" asarida o'z davrigacha 12 ta "Layli va Majnun" dostoniga javob yozganlarning ism sharifini keltirib o'tadi5. Bu ijodkorlarning asarlarida Qaysning nomi o'zgartirilgan bo'lsada, Nizomiy Ganjaviy an'anasi asosida yozilgan va hamohang yaratilishi odat tusiga aylangan.
2 Передисловие Е.Дунаевского к поэме Незами Гянжеви: Лейла и Меджнун, перевод А. Глоби, М., 1935, стр.
17.
3 Насир Хусрау. Сафар-наме. Книга путешествия. Перевод и вступительная статья Е.Э.Бертелыса, Мос-Лен., 1933, стр 173.
4 Игнатий Юлианович Крачковский. Избранные сочинения. Том II. Мос-Лен: Aкадемии наук СССР, 1956. стр 588-561.
5 Abdurahmon Jomiy, Hoja Hasan Xizrshoh, Ahmad Shayx Suhayliy, Mavlono Abdulla, Xoja Imod, Ashraf Marog'iy Hazrat Shayx - Abdulla Muhammad Ilyosa ibn Yusuf ibni Zakiy Muayid Nizomiddin, Mavlona Hiloliy, Mavlono Safiy va boshqalar.
Yozma shakldagi dostonlarning ko'pligi hamda asar g'oyasining yetukligidan dostonlar xususiyatini va kelib chiqish genezisini o'rganishga doir Yevropa adabiyotida XX asr o'rtalarida yaratilgan tadqiqotlar ham alohida yangilik sifatida vujudga keldi. Xususan, I.Y.Krachkovskiyning "Arab adabiyotida "Layli va Majnun" dostonining ilk tarixi" (Ранняя история повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе)6 nomli tadqiqoti dostonlar sujetining kelib chiqishi haqida dastlabki manbalar umumlashmasi sifatida maydonga chiqqan bo'lsa, Y.E.Bertelsning "Arab hikoyalari asosida "Layli va Majnun" dostoni sujetini, Nizomiy va Navoiy dostonlari talqini" ("Лейли и Межнун", история арабского предания, версия Низами и поэма Навои) 7 nomli tadqiqoti Nizomiy va Navoiy asarlarining qiyosiga bag'ishlangan dastlabki keng ko'lamdagi ilmiy tadqiqot edi.
Dastlabki o'zbek adabiyotida "Layli va Majnun" qissalarining tarixiy taraqqiyoti, genezisi va ijodkorlar asarlarining tahliliy jihatdan o'rganilishi quyidagi ijodkorlar tomonidan amalga oshirilgan:
1. Natan Mallayev. 8 Olim Sharq adabiyotida yaratilgan "Layli va Majnun" asarlari genezisiga to'xtalar ekan, I.Yu.Krachkovskiy va boshqa ijodkorlar tomonidan keltirilgan ma'lumotlarni umumlashtirishdan tashqari, xamsanavistlar ijodiga ham alohida to'xtalib o'tadi. Dastlabki yozma "Layli va Majnun" dostonini yaratgan Nizomiy Ganjaviy an'anasidagi o'ziga xoslik, Xusrav Dehlaviy va boshqa xalaflarning asar voqealar rivojidagi ta'sir masalari haqida fikr yuritiladi. Shu bilan birgalikda ijodkor Navoiy ijodiga to'xtalar ekan, shunday degan xulosaga keladi: "... Navoiy o 'z oldiga qo 'ygan ikki masalani - hayotiy mazmun va til masalasini katta muvaffaqiyat bilan hal etdi, "Layli va Majnun "ning tarixiy takomilida yangi davr boshlab berdi..."9
2. Muso Toshmuhammad o'g'li Oybek. Ijodkor asarida10 Navoiy ijodidagi "Layli va Majnun" dostonining badiiy tahlili aks ettirilgandir. Ijodkor shoir asarlari tahlilini boshqa asarlari tahlili jarayonida voqeaviy tarzda mazmunini keltiradi va obrazlardagi ijodkor mahoratiga baho bergan holda: "Farhod va Majnun, Shirin va Layli ideal qahramonlar. Ular hayotiy bachkanaliklar bilan o 'ralmaydilar, maishiy faktlarga ko'milmaydilar. Ularning shoirona yorqinligiga, ideyaviy ulug'vorligiga
6 И. Ю. Крачковский. Ранняя история повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе Избранные соч., М., 1956 г.
7 Е.Э.Бертельс. "Лейли и Межнун", история арабского предания, версия Низами и поэма Навои. - Т.: "Литература и искусство Узбекистана", 1940.
8 Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. - Тошкент: Укитувчи, 1965.
9 Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. - Тошкент: Укитувчи, 1965. 464-Ье1.
10 Ойбек. Навоий Гулшани (Навоий х,акида маколалар) Тошкент: "Тошкент" бадиий адабиёт нашриёти, 1967-йил. 42-45, 89, 98-111, 122-124 ЬеШг.
ko 'lka tashlovchi har nav tasodifiy chizg 'ilar, tor maishiy sharoitlar shoir tomonidan ustalikbilan o 'chiriladi..."1 - deya o'z xulosasini keltiradi.
3. Abduqodir Hayitmetov. Ijodkor Navoiy ijodida "Layli va Majnun" dostonining o'rni haqida gap yuritar ekan, davr tazyiqlarini inobatga olishga, ishq-muhabbat mojarolarini davr voqealariga moslashtirishga (Navoiy davrini XX asrning 70-yillariga qiyosan o'rganishga) majbur bo'lganligiga guvoh bo'lamiz: "Alisher Navoiy o'z qahramonlaarining ayanchli taqdiri orqali o'z davridagi ezilgan xalq ommasining taqdirini ham aks ettirgan va bunday o 'rinlarda xalq ommasining keskin noroziligini ham ifoda etgan..."12
4. Olim Sharafiddinov.13 Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida fikr yuritgan ijodkor, shoir hayot yo'li bilan birgalikda, asarlarining tahliliga ham alohida boblar ajratadi. "Layli va Majnun" nomi ostidagi bobda quyidagi fikrlarni bayoniga guvoh bo'lamiz: "Layli va Majnun" mashhur arab afsonasi sujetida yozilgan dostondir. Shoir unda bir-birini sevgan oshiq-ma'shuqning boshidan kechirgan qayg'uli voqealarni, ularning halokatga uchrashlarini ... yozadi".
5. Aziz Qayumov. Ijodkor Navoiy yaratgan "Layli va Majnun" asaridagi Qays obraziga alohida to'xtalganligiga guvoh bo'lamiz. Ijodkor Qaysning dunyoga kelishi va ta'lim olishidan tortib, Layliga oshiq bo'lib qolgan "Majnun"ga aylanishini alohida ta'kidlaydi va quyidagicha xulosa yasaydi: "Dostonning yakulovchi bobida Navoiy bu g'am dostonini "yig'lay-yig'lay tugatdim" deb xabar qiladi, dardman, ishqli kishilarni ulug'laydi, yasama, qalbaki ishq egalarini qoralaydi... Shoir o'quvchilarining ishq g'ami bilan shod bo'lishlarini va shunda uni ham yod etishlaridan umidvor bo 'ladi ".14
6. Saida Narzullayeva. "Sovet Sharq xalqlari adabiyoti tarixida "Layli va Majnun" mavzusi" (Тема «Лейли и Меджнун» в истории литератур народов Советского Востоко) nomli doktorlik dissertatsiyasi muallifi, dostonning kelib chiqish tarixidan tortib obrazlar qiyosi, sujet va kompozitsion tuzilishgacha bo'lgan barcha ma'lumotlarni o'sha davr ruhida aks ettirgan bo'lsada, lekin hozirgi kunda ham o'zining salmog'ini yo'qotmaganligiga amin bo'lamiz. Olima "Layli va Majnun" turkumidagi dostonlarda dastlab Majnun yetakchi obraz bo'lgani,
11 O'sha asar. 89-bet
12 Х,айитметов А. Навоий дахрси. - Тошкент: Гафур Гулом нашриёти, 1970-y.
13 Шарафиддинов О. Алишер Навоий (Х,аёти ва ижоди) - Тошкент: Гафур Гулом нашриёти, 1971.
14 Каюмов А. Алишер Навоий (шоирнинг хаёти ва ижоди хасида лавхалар) -Тошкент: Камалак, 1991. 85 б.
306
keyinchalik Layli timsoli ham oldingi planga o'tgani haqida mulohazalarini bayon etadi.15
7. Dilnavoz Yusupova. Navoiy ijodi bilan davomli shug'ullangan ijodkor o'zining "O'zbek mumtoz milliy uyg'onish adabiyoti" (Alisher Navoiy davri) nomli o'quv qo'llanmasida "Layli va Majnun" dostoniga alohida bob ajratib, unda dostonning kelib chiqish tarixi bilan birgalikda uch buyuk daho: Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy dostonlarini tahlil maydoniga tortadi16.
XULOSA.
Yuqoridagi fikrlar asosida quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin:
1."Layli va Majnun" turkumidagi dostonlar ko'p asrlik tarixga ega. Majnun obrazining prototipi Qays ibn Mulavvah yoki Qays ibn Muod ismli tarixiy shaxs bo'lib, VII asrda Arabistonda yashab o'tgan. U Layli ismli qizga oshiq bo'lib, unga bag'ishlab, sevgi haqida she'rlar yozgan.
2.Adabiyotda ilk bora 1188-yilda Nizomiy Ganjaviy Majnun obraziga murojaat qildi. "Majnun va Layli" dostonida Qays timsoli yordamida ishq masalasiga to'xtaladi va muhabbat mavzusini yuqori pafosda kuylaydi.
3. "Layli va Majnun" dostonini bir qator olimlar o'rgangan. Natan Mallayev, Muso Toshmuhammad o'g'li Oybek, Abduqodir Hayitmetov, Olim Sharafiddinov, Aziz Qayumov, Saida Narzullayeva, Dilnavoz Yusupova kabi olimlar "Layli va Majnun" turkumidagi dostonlarni u yoki bu jihatdan o'rganganlar. Bu dostonlar qahramonlarini qiyosiy tahlil qilish masalasi adabiyotshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir.
ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Navoiy A. Layli va Majnun. - Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006.
2. Передисловие Е.Дунаевского к поэме Незами Гянжеви: Лейла и Меджнун, перевод А. Глоби, М., 1935.
3. Насир Хусрау. Сафар-наме. Книга путешествия. Перевод и вступительная статья Е.Э.Бертелыса, Мос-Лен., 1933.
4. Игнатий Юлианович Крачковский. Избранные сочинения. Том II. Мос-Лен: Aкадемии наук СССР, 1956.
15 Нарзуллаева С. Тема "Лейли и Меджнун" в истории литератур народов советского востока. - Ташкент: Фан, 1983. 10 бет.
16 Dilnavoz Yusupova. O'zbek mumtoz va milliy uyg'onish adabiyoti (Alisher Navoiy davri). T.: Tamaddun, 2016-y.
307
5. И. Ю. Крачковский. Ранняя история повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе Избранные соч., М., 1956 г.
6. Е.Э.Бертельс. "Лейли и Межнун", история арабского предания, версия Низами и поэма Навои. - Т.: "Литература и искусство Узбекистана", 1940.
7. Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. - Тошкент: Укитувчи, 1965.
8. Маллаев Н. Алишер Навоий ва хал; ижодиёти. - Тошкент: "Гафур Гулом" нашриёти, 1974.
9. Ойбек. Навоий Гулшани (Навоий хдкида маколалар) Тошкент: "Тошкент" бадиий адабиёт нашриёти, 1967-yil.
10.Х,айитметов А. Навоий дахрси. - Тошкент: Гафур Гулом нашриёти, 1970-y.
11.Шарафиддинов О. Алишер Навоий (Х,аёти ва ижоди) - Тошкент: Гафур Гулом нашриёти, 1971.
12Даюмов А. Алишер Навоий (шоирнинг хдёти ва ижоди хдкида лавхалар) - Тошкент: Камалак, 1991.
13.Нарзуллаева С. Тема "Лейли и Меджнун" в истории литератур народов советского востока. - Ташкент: Фан, 1983.
14.Dilnavoz Yusupova. O'zbek mumtoz va milliy uyg'onish adabiyoti (Alisher Navoiy davri). Т.: Tamaddun, 2016-y.
15.Po'latov, Sh.N., Hindistonda pedagogik ta'limning rivojlanish bosqichlari. //"SCIENCE AND EDUCATION" Scientific journal Volume 1, Special issue 2020 21-27 P.
16.Jurayev SH.S., Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlarida baxt-saodat masalasi // Academic Research in Educational Sciences, 2 (Special Issue 1), 395-401 P.
17.Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi qarashlarida jamiyat tahlili//Academic Research in Educational Sciences, Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.
18.Sulaymonov, J.Karimov N.Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the Science of Hadith //International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1, November, 2019. P. 593-599.
