CC BY
27
И KVALITET U TRANSPORTU l* ROBE I POŠILJKI
Dr Slavics Cvetković, smijoc@yahoo.com, o'0 Fakultet tehničkih nauka, Kosovska Mitrovica
Rezime:
Danas je kvalitet dominantan kriterijum pri izboru isporučioca, a novi koncept kvaliteta smatra se superiornim metodom za reformu me-nadžmenta. Za razliku od tradicionalnog pristupa, novi koncept kvaliteta obezbeđuje povećanje prodaje uz istovremeno sniženje ukupnih troškova poslovanja. Obezbeđenje kvaliteta u skladu sa međunarod-nim standardima serije ISO 9000 predstavlja uslov za nastup na svet-skom tržištu i saradnju sa inostranim preduzećima.
Ključne reči: kvalitet, transport, logistika.
QUALITY OF PRODUCTS AND FORWARDED GOODS TRANSPORT
Summary:
When choosing a supplier today, a dominant criterion is quality, and a new concept of quality is said to be a superior method in the management reform. Unlike the traditional approach, the new concept of quality provides sales growth as well as a reduction in overall business expenses. Providing quality in accordance with the international standards series ISO 9000 is a condition to be fulfilled in order to enter the world market and cooperate with international companies.
Key words: quality, transport, logistics.
Uvod
Prema standardu ISO 8402 kvalitet se definiše kao: „Celokupnost karak-teristika nekog entiteta, koje se odnose na njegovu sposobnost da zadovolji iskazane potrebe i potrebe koje se podrazumevaju". Entitet može biti: aktiv-nost, proces, proizvod, kompanija, sistema, osoba ili bilo koja kombinacija na-vedenih izraza. U ovom radu govori se o transportu i kvalitetu transporta.
Transportna usluga je rezultat koji je proizišao iz niza aktivnosti pre-voznika (operatora), počevši od stvaranja svih uslova za obavljanje tran-sportne delatnosti (nabavka vozila, obezbeđenje finansijskih sredstava, odgovarajućih ljudskih resursa, itd.), preko planiranja transportnog proce-sa, pripreme vozila i osoblja, pa do izvršenja premeštanja robe ili putnika,
127
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
u skladu sa njihovim zahtevima u pogledu obima, količine, rastojanja, kvaliteta: brzine, ritma, komfora, usluge, itd.
U istim standardima kvalitet se definiše kao sveukupna svojstva - ka-rakteristike usluge, koje se odnose na sposobnost davaoca (prevoznika) da zadovolje zahtevane i sve one potrebe korisnika koje se podrazumevaju.
Transportni sistemi, transportna tehnologija i transportna usluga imaju značajne specifičnosti u odnosu na druge proizvodno-tehnološke sisteme i proizvode. Osnovne karakteristike transportne tehnologije i transportne usluge su:
- putnik ili roba ne pripadaju proizvođaču - isporučiocu transportne usluge;
- višeparametarski karakter transportne usluge;
- pored obima i kvaliteta bitni parametri transportne usluge u odnosu na druge proizvode i usluge su prostor i vreme;
- istovremenost proizvodnje i trošenja usluge u prostoru i vremenu. Transportna usluga se mora pružiti, na mestu gde je i momentu kada je zahtev ispostavljen, u obimu i kvalitetu kako je zahtevano;
- pouzdanost funkcionisanja u pogledu obima i kvaliteta usluge tran-sportnih sistema, kao organizacijsko-tehnoloških sistema, obezbeđuje se rezervisanjem kapaciteta vozila, a ne kao kod drugih proizvodno-tehno-loških sistema rezervisanjem proizvoda - usluga;
- završna kontrola kvaliteta, kao faktor pouzdanosti sistema, pre re-alizacije usluge nije moguća zbog pomenute osobine jednovremenosti is-poruke i „trošenja" usluge. Kontrola kvaliteta usluge obavlja se, dakle, jednovremeno sa „trošenjem" usluge.
Uloga i značaj transporta u društvu i okruženju
Transport je delatnost od višestrukog i izuzetnog značaja i uticaja na okruženje. U oblasti društvene proizvodnje transport ima nekoliko značaj-nih uloga:
- kao podsistem logističke podrške svim proizvodnim procesima di-rektno utiče na rezultate svih primarnih i sekundarnih proizvodnih proce-sa. Naime, putem premeštanja objekata stvaraju se uslovi da se osnovni elementi proizvodnje (živi rad - ljudi, predmeti rada i sredstva za rad) na-đu „na pravom mestu u pravom trenutku";
- indirektno, kroz ostvaren kvalitet procesa izraženog kroz zamor ljudi ili oštećenja stvari, utiče na kvalitet i efektivnost tih procesa;
- kao privredna delatnost angažuje velika sredstva uložena u transportna vozila, živi rad, energiju, finansije i dr., i značajno je da ona po-sluje ekonomično.
Transport, takođe, utiče i na mogućnosti realizacije i drugih potreba ljudi. Svojim performansama i tehnologijom utiče na lokaciju, formu, veli-
<$>
činu i kvalitet života u gradovima i vojnim objektima. Takođe, značajni su i uticaji transporta na okolinu.
Jedan od neželjenih koprodukata transporta su povrede i gubici ži-vota ljudi, kao i materijalni gubici i štete na transportnim vozilima i okolini usled saobraćajnih nezgoda kojih je sa povećanjem obima transporta svakog dana sve više.
Drugi negativan uticaj transporta na okolinu jeste stvaranje buke, za-gađenje izduvnim gasovima i otpadnim materijama, što su neželjeni pro-dukti transportne tehnologije.
Treći značajan uticaj ogleda se u tome da struktura i performanse transportnog sistema (brzina, kapacitet i cena, vidovna raspodela, itd.) bitno određuju racionalno korišćenje površina kao jednog od osnovnih prirodnih resursa, naročito u gradovima.
Transportni sistem takođe utiče na potrošnju energije koja potiče od prirodnih resursa (nafte, uglja, itd.), čije je racionalno trošenje vrlo značaj-no za svako društvo.
Kvalitet usluga u transportu robe i pošiljki
Da bi se obezbedila kvalitetna usluga i njeno stalno unapređenje prema standardima ISO 9001-4 neophodno je realizovati određene pro-cese i dokumente koji ih prate.
I N T E R F E J S
KORISNIK
Potrebe za uslugom/ rezultati
Dokumenti procesa
vršenja usluge
Ocenjivanje
usluge
Slika 1 - Petlja kvaliteta pružanja usluge
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
Osnovni procesi i dokumenti koji treba da prate obavljanje svake, pa i transportne usluge prikazani su u blok-dijagramu tzv. petlje kvaliteta (sl. 1).
Pod organizacijom transportnog procesa podrazumeva se niz usklađenih operacija, čiji je zadatak obavljanje transportne usluge. Da bi se uspešno or-ganizovalo i upravljalo ovim složenim procesom, neophodno je da se prethod-no sagledaju svi potprocesi i operacije u njemu, koje treba da budu usklađene sa petljom kvaliteta. Osnovni potprocesi i operacije u okviru transporta robe, odnosno pošiljki, uzimajući u obzir petlju kvaliteta TU, prikazani su na slici 2.
KONTROLA PROCESA
1
MARKETING
definisanje TZ
konkurenti
promocija
_£
I
PLANIRANjE I PROJEKTOVANjE
izbor itinerera režim rada vozila režim rada vozača
PLAN TEHNICKOG OPSLUŽIV ANj A
------a
^ Transportni proces
PRIPREMA
vozača
vozila
robe
REALIZACIJA I FUNKCIONISANjE
u P i
t R s
o E t
v V o
a O v
r Z a
r
_£
REZULTATI RADA
naturalni (Z,TR)
finansijski
kvalitet
uticaj na okolinu
POSLOVNI INFOSISTEM
Okruženje
Slika 2 - Potprocesi i operacije u procesu transporta robe
Potprocesi u transportu robe i pošiljki
Kako se iz blok-dijagrama na slici 2 vidi, osnovni potprocesi u reali-zaciji transporta robe su: marketing; planiranje i projektovanje transport-nog procesa; proces transporta; kontrola kvaliteta koju obavlja prevoznik; prikupljanje; memorisanje i obrada informacija; transportna usluga - ob-račun rezultata rada i učinka.
Marketing
Marketing obuhvata tri potprocesa:
- istraživanje i definisanje transportnih zahteva,
- istraživanje karakteristika najznačajnijih konkurenata na tržištu usluga,
- promociju i reklame transportnih usluga.
Prva faza u organizaciji svakog transportnog procesa jeste da se utvrde konkretne vrednosti osnovnih svojstva i kvantitativni pokazatelji transportnih zahteva.
Pri definisanju kvantitativnih pokazatelja treba odrediti brojne vrednosti za količine robe - broj pošiljki koje treba transportovati, protoke i obim transportnog rada po vrstama roba, kao i ostale karakteristike toko-va roba za svaki karakterističan period: po polascima, u toku dana, sed-mice, sezone u toku godine, kao i njihovu raspodelu u prostoru (početne i završne tačke otpreme - prijema robe ili pošiljki).
Pri definisanju kvalitativnih pokazatelja transportnih zahteva potreb-no je definisati zahteve u pogledu kvaliteta usluge i rangirati ih po značaj-nosti sa aspekta korisnika. Do definisanja zahteva dolazi se istraživanjem tržišta i, po mogućnosti, stvaranjem dugoročnih odnosa korisnika i prevo-znika u kojima će biti precizirani svi elementi usluge u dužem periodu.
Ova aktivnost podrazumeva bliže definisanje performansi glavnih konkurenata, kako u pogledu ponuđenih kapaciteta, kvaliteta usluge, ce-na i sl. Izlazni rezultati iz ove faze u organizaciji transportnog procesa su transportni zahtevi merodavni za proračun potrebnih kapaciteta (vozila, ljudi, energije itd.) za izvršenje procesa.
Planiranje i projektovanje transportnog procesa
U okviru ovog potprocesa vrši se planiranje i projektovanje usluge:
- izbor optimalnog sistema kretanja vozila - itinerera,
- režim rada vozila i vozača,
- sistem tarifa, i
- plan rada tehničkog opsluživanja.
Organizacija kretanja vozila u toku rada treba da obezbedi najveći učinak - proizvodnost uz najmanji utrošak resursa (vozila, živog rada, energije). Pod itinererom (putanja, obrt, tura) podrazumeva se kretanje vozila u toku jednog ciklusa transportnog procesa od početne tačke puta (Us) do ponovnog povratka u istu tačku puta.
Obrt vozila sastoji se od više vožnji (kretanje vozila između svaka dva utovarno-istovarna mesta u toku jednog obrta vozila), koje mogu biti sa teretom ili bez njega.
Za utvrđivanje ukupnog učinka prevoznika uvek se polazi od učinka u toku svakog obrta vozila koji se sumiraju na nivou grupe vozila, podsi-stema i sl. Zbog toga je važno definisati osnovne pokazatelje rada vozila, počevši od jednog obrta vozila.
Osnovni pokazatelji rada jednog vozila u toku jednog obrta su:
- dužina itinerera - puta transporta (K), koja predstavlja rastojanje koje vozilo pređe u toku jednog ciklusa kretanja. Dužina puta predstavlja zbir dužina pojedinih vožnji sa teretom (Kts) ili bez tereta (Kps), odnosno:
K =ZKt,s + TKP, (1)
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
- vreme obrta (T), koje predstavlja vreme trajanja ciklusa u okviru ko-jeg se obave sve operacije u toku jednog itenerera: kretanje vozila između krajnjih tačaka itinerera, i utovarno-istovarni procesi. Vreme obrta predstavlja zbir vremena provedenih vožnji (tw) i na utovaru-istovaru (tui), odnosno:
T = 1 tui +X t
(2)
- broj obrta u toku rada (no), koji predstavlja broj ponovljenih ciklusa u toku rada vozila i dobija se iz odnosa vremena vozila na radu i vremena obrta:
H
T
(3)
- broj vozila na radu (N),
- nosivost - kapacitet jednog vozila (Cv),
- količina transportovane robe, odnosno broja pošiljki u toku jednog obrta vozila (P).
Količina transportovane robe u toku jednog obrta vozila predstavlja zbir količina roba transportovanih u pojedinim vožnjama (Us), odnosno:
P = IU. (4)
no =
S druge strane, količina robe, odnosno pošiljki koje može da preve-ze jedno vozilo u toku vožnje jednaka je proizvodu između nosivosti vozila (Cv) i iskorišćenja te nosivosti (ys):
ZS = CV ■ Ys , (5)
pa je količina transportovanih pošiljki u toku jednog obrta:
P = Cv -YjYs (tona). (6)
S
Iz prethodnih jednakosti se vidi da iskorišćenje korisne nosivosti vozila predstavlja odnos između nosivosti vozila i prevezene količine robe, odnosno:
Ys = C- (0<Ys<1). (7)
Cv
Obavljeni transportni rad (NTR) predstavlja proizvod između transportovane količine robe, odnosno pošiljki i rastojanja prevoza i može se izračunati:
- za jednu vožnju (NTRs):
NTRs = Zs • ls (tkm), (8)
- za jedan obrt (NTR) kao zbir izvršenog transportnog rada u pojedinim vožnjama:
NTR = X NTRs =X Z • ls (t km). (9)
Ponuđeni transportni rad (BTR) predstavlja proizvod između ponu-đenog kapaciteta vozila (Cv) i dužine transporta i može se izračunati:
- za jednu vožnju;
BTRS = Cvs • ls (t km). (10)
za jedan obrt vozila;
BTR = XBTRS =XCVs • ls (t-km). (11)
Zaključak
Za izvršenu transportnu uslugu korisnici plaćaju određenu nadokna-du, čija je visina unapred definisana tarifnim sistemom ili međusobnim dogovorom isporučioca i korisnika usluge koji se utvrđuje ugovorom.
U transportu se cena usluge određuje se prema izvršenom učinku i zavisi, najčešće, od dužine (distance) transporta. Tarifni sistem predstavlja uređen sistem po kojem se određuje visina naknade za izvršene transportne usluge.
Za korisnika tarifni sistem predstavlja spisak cena za pojedine vrste usluga, a za prevoznika to je složen sistem koji obuhvata: izbor tipa tarif-nog sistema koji će biti primenjen, određivanje tzv. osnovne cene (tarif-nog modula), izbor tarifnih koraka, vrste i visine popusta za određene ka-tegorije korisnika, itd.
U toku eksploatacije dolazi do promene tehničkog stanja vozila. Osnovni procesi koji utiču na promenu tehničkog stanja podsklopova, sklopova i vozila su: trenje, korozija, zamor i starenje materijala od kojih je vozilo sačinjeno. Intenzitet ovih procesa zavisi od kvaliteta vozila (ugrađena svojstva vozila), uslova eksploatacije (opterećenja, usponi, vlaga, itd.) i intenziteta eksploatacije (časovi vozila u radu).
Literatura
[1] Internet: Computerised Vehicle Routing and Scheduling (CVRS) for Efficient Logistics Freight Best Practice, DfT (Department for Transport), 2005, UK,
[2] Marinković, Z., Skladišna tehnika - autorizivana predavanja, MF Niš, 2003.
[3] Filipović, S., Osnovi tehnologije transporta, Saobraćajni fakultet Beograd,
2005.
[4] Jovanović, A., Operaciona istraživanja, Rudarsko-metalurški fakultet Bor, 2005.
[5] Špagnut, D., Tehnološke osobine transportne robe u prevozu, Saobra-ćajni fakultet Beograd, 1989.
[6] Cvetković, S., Barac, N., Milovanović, G., Poslovna logistika (zbirka rešenih zadataka), Niš 2004.
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 3 / 09
