Научная статья на тему 'Кусарт кæныны æгъдæуттæ ирон адæммæ [обряд жертвоприношения у осетин]'

Кусарт кæныны æгъдæуттæ ирон адæммæ [обряд жертвоприношения у осетин] Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
486
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА / TRADITIONAL CULTURE / РИТУАЛ / ОБРЯД / RITUAL / ЖЕРТВЕННОЕ ЖИВОТНОЕ / SACRIFICIAL ANIMAL / ПОЛОВОЗРАСТНОЙ ФУНКЦИОНАЛ / РЕГЛАМЕНТ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ РИТУАЛЬНОЙ ПИЩИ / ORDER OF RITUAL FOOD DISTRIBUTION / КАРТИНА МИРА / PICTURE OF THE WORLD / МОЛИТВА / PRAYER / AGE-RELATED AND GENDER FUNCTIONAL

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маргиев Ирбег Туганович

В статье рассматривается традиционный обряд жертвоприношения у осетин, весьма распространенный в современном обществе. Этот обряд относится к базовым основаниям традиционной культуры, картины миропонимания предков современных осетин. Несмотря на запретительные практики российской, а затем и советской системы, древний обряд никогда не прекращал своего бытования. Он исполняется на религиозных празднествах, в семейной и общинной обрядовой жизни, на всех крупных мероприятиях. Вместе с тем, обряд жертвоприношения оброс совершенно неправильными толкованиями, фальсификациями, фантазиями, извращающими его первоначальную смысловую нагрузку. В настоящей статье предпринимается попытка восстановить первичный пласт обряда, объяснить происхождение более поздних напластований и их смыслов, понять феномен его «долголетия», определить перспективы в развивающемся социуме.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Ossetian Rite of Sacrifice

The article examines traditional Ossetian rite of sacrifice, rather widespread in nowadays. This rite is related to the main grounds of the traditional culture, picture of worldview of Ossets' ancestors. Despite of prohibitive practices of the Russian and then the Soviet system the ancient rite never ceased its existence. It carries out for religious celebrations, family and community ceremonial life, in the course of all important events. At the same time the rite of sacrifice is become overgrown with completely wrong interpretations, falsifications, fantasias, perverting its initial meaning. The article attempts to reconstruct an initial layer of the rite, explain the origin of more recent strata and their senses, understand the phenomenon of its “longevity”, and determine perspectives in developing society.

Текст научной работы на тему «Кусарт кæныны æгъдæуттæ ирон адæммæ [обряд жертвоприношения у осетин]»

КУСАРТ КЯНЫНЫ ЯГЪДЯУТТЯ ИРОН АДЯММЯ*

И. Т. Маргъиты

Кусарт кжныны хицжн 'гъджуттж зжххыл бирж аджмтжм ис, уыцы нымш-цы Кавказы жнджр аджмтжм джр. Алы аджмжн джр сж дунежмбарынадмж гжсгж хицжн кжнынц цасджрбжрцжй се 'гъджут-ты миниуджытж жмж сж архайдтж.

Кусарт у, кусжрттагжн кжй равзарынц, ахжм цыппаркъахыг хждзарон цжржгой, кжцыйы фыдызгъжл бжззы хжрынжн, жниу алы аджмтж хжрынц жнджр жмж жнджр цжржгойты фыдызгъжл. Уыцы нымжцы: стур, фыс, хуы, бжх жмж жнджртж. Хждзарон цжржгойтж куыдз, гжды, къамбец, бжх жмж хжргжфсы фыд кжд ирон аджм нж хжрынц, уждджр, уымж нж кжсгжйж, уый тынг ужржхжй парахатгонд у Азийы.

Ирон аджмы дунежмбарынадмж гжсгж, цы хждзарон цжржгойты фыдызгъжл хорд-той, уыдонжй кусжрттжгтжм хжудтой жр-мжст джр стурвос жмж лыстжгкъахвос (фыс, сжгъ). Хуы жмж хждзарон мжргътж нж хауынц кусарттжгтжм. Ам хабар уый миджг ис, жмж кусжрттжгтжм хауынц жр-мжст джр хуыцау жмж зждтжн барст чи у, ахжм хждзарон цжржгойтж, иннжты фыджй сжм кувжн нжй, нжджр сж уыцы фынгтыл жвжрдтой. Баззад ахжм ирон за-гъдау, зжгъгж «фыр жмж куыр (ужныг) нывонджн сты барст», уый та уымжн, жмж уыдон иннжтжм абаргжйж джр сыгъджг цжржгойтж сты. Уыдонжй ноджы сыгъ-джгджр цжржгойыл нымад цжуы сжгъ, фжлж уый аджмы уырнынадмж гжсгж хжй-ржджыты сфжлдисгж фосыл кжй цжуы нымад, уымж гжсгжйж стжм хатт нывонд кодтой. Нывонд жй кодтой жрмжст бынаты (джинкъуырты, кжйджрты, хжйржджыты) жхсжвмж, Уастырджыйы жхсжв жмж жнджр бжржгбонтжм. Иу ныхасжй, кусжрттаг

* Исследование выполнено при поддержке РГНФ, проект № 14-21-13001 — «Инновационные ресурсы культурного наследия Северной и Южной Осетии».

цы нысан кжны жгасжй джр, уымж джлджр жркжсжм.

Дзырд кусарты этимологи Абайты Уассо хъуыдымж гжнжн ис жмж равзжрд ирайнаг дзырджй КшаП | к^аП вероятно, восходит к иранскому кашаёга от каш — закалывать, убывать; ср персидский кш1ап ав каоз-. Специфическая семантика «закалывать согласно ритуалу» (в отличие от а^жуёуп «резать» вообше) могло быть результатом контаминации с евр. (из хазар.) казег, козег «ритуально дозволенное мясо» [1, 603]. Зынгж францаг иранист Бенвенист та зжгъы, зжгъжгж, термин кусарт у ирайнаг дзырд [2, 7]. Ацы дыууж стыр ахуыр-гонджн кжд сж хъуыдытж дзырды этимоло-гийы тыххжй иухуызон не сты, уждджр зж-гъын хъжуы уый жмж кусарт хуымжтжджы жргжвст кжй нжу, ууыл сж дыууж джр разы сты. Жмж жцжгжйджр, ирон жвзаджы ис дыууж жмбарынады: жргжвдын жмж кусарт кжнын. Сыгъджг физиологион гъдаужй ацы дыууж жмбарынады джр жвдисынц иу архайд жмж сты синонимтж, фжлж сжм эт-нографион цжстынгасжй куы ркжсжм, ужд кусарт кжнын нысан кжны исты сжрмагонд боны тыххжй аргжвдын, жмж жргжвдын та — алы боны хардзжн дзидза амал кжнын. Уымж гжсгж хуымжтжджы хжрынжн цы жргжвстой, уымжн нжй сжрмагонд ном, мжнж кусжрттагжн цы ном ис уыйау [2, 7].

Бжржгбоны, иумийагжй цины бонжн, стжй ма рынчыны номыл кжй кусарт код-той, уый фылджр кодтой нывонд. Нывонд та кодтой галтж, ужнгуытж нжл родтж, афтж ма фырытж жмж цжутж джр. Фы-рытж -иу куы нывонд кодтой, ужд ыл хъу-амж жппынджр мацы нысан уыдаит. Стжм хатт-иу нывонджн равзжрстой хъуг джр, фжлж йын жргжвстой жрмжстджр йж нжл ржужды.

Нывонд кжныны гъдау ирон аджммж вжццжгжн сывзжрд тынг раджы, уымжн

жмж нывонд кжнын жмж йж кусарт кж-ныны хицжн гъджуттж зындгонд уыды-сты скифтжм джр. «Историйы фыд» Геродот куыд хъусын кжны, афтжмжй, скифтж куыд сж хуыцжутты номыл, афтж жнджр бжржгбонты цы нывонды кусарттжгтж кодтой, уыдон кжрждзийж нж хицжн кж-нынц. Фжлж абон куыд кусарт кжнжм мах, уымжй хицжн кжны, жмж йж уыдон хурх кодтой, йж хурх ын карджй нж лыг кодтой. Зжгъгж, иу йын йж раздаг къжхтж бабастой жмж иу нывонд чи кодта, уый сжрбосжй фжстжрджм рахжцыд жмж стжй кусжрттаг зжххыл куы жрфжлджхт, ужд ын йж хурхыл бжнджн атыхтой жмж йж стжй лждзжгжй жрыздыхтой жмж иу уый адыл кусжртта-гжн йж бон улжфын нал уыд жмж иу йж уд систа. Цалынмж йж зжххыл жфжлджх-той, уждмж иу кувжг лжг кусжрттаг-ны-вондаг ныххжлжар кодта, цы зжды номыл уыд, уымжн. Жмж иу нывонд гал йж уд куы систа, жрмжст жй ужд райдыдтаиккой стъигъын [3, 26-27]. Джуссойты Нафийы хъуыдымж гжсгж, скифты дуджы хуыца-уы (зжды) номыл цы кусарт кодтой, уый кусартгжнджытж уыдысты скифаг жртж жхсжнаджй: сж иу кувджыты жхсжнад жмж кард та, зжгъгж, уыд афсжддонты жхсжна-ды нысан. Жмж тых жвдисжн мигжнжнжй архайын зжды номыл жмбжлон уагыл ны-мад нж цыд. Кувджыты жхсжнады сж тыхы жвдисжн уыд — зонд жмж монон ужлахиз-дзинад. Абоны бон карджй кжй байдыдтой кусжрттаджы сжр ракжнын, уый та дзуржг у ууыл жмж фжстжджр зонд жмж моныл кжй фжужлахиз тыхы нысан. Ома кувджы-ты жхсжнад сынджггай бар жнжбары йж бартж жмж нысаниужг радта жфсждтон жхсжнаджн [4].

Нж раг фыджлтжм нывонд кжнын жмж кусарт кжныны гъдауы цы хицжн ми-ниуджытж уыд, уый фждыл ницы бжрж-ггжнжнтж ис уадиссаг, фжлж бжржг куыд у, афтжмжй скифтж нывондагы куы кусарт кодтой, ужд иу дзуары лжг, кувжг лжг жнжмжнгжй скуывдта хуыцауы кжннод та цы зжды номыл уыд, уымж [3, 27]

Ам дардджр дзырд ацжудзжн Иры-стоны хжхбжсты, фылджр та йж хуссар хайы бынтон жржджыджр ма цы гъдау

уыд жмж кусарт куыд цжттж кодтой, уый фждыл. Кусартгжнжн бон — иу куы жр-цыд, ужлдай джр зжды номыл бжржгбон, ужд сжумжрайсом, кжстжртж хждзары хистжры амындмж гжсгж кусжрттаджы ракжнынц жргжвджн бынатмж. Лыстаг къах фосжн жмж ржужджн иу уыд сжрма-гонд кусартгжнжн ныллжг фынг (кусарт-гжнжн тжрхжг). Ставд къах фосы та иу кусарт кодтой хждзармж жввахс нжудзар-мыл. Ивгъуыд ржстжджы-иу, кусарты фжд-зжхстой жмж хжлар кодтой къонайы арты цур [5, 448]. Уждмж хждзаржй рахжссынц жртж ужлибыхы тжбжгъы (жртж дзулы), чысыл фжйнжрджмгомау, сж ужлж жртж мыдадз цырагъ, афтж ма дурыны арахъ-хъ сыкъаимж, чысыл джр тжбжгъы цыхты кжрстытж жмж цжхх. Кжстжртжй сж иу фжхжцы кусжрттаджы рахиз сыкъайыл, кжннод та йж бжттжныл (сжрбосыл уж-ныгжн, галжн). В. Миллеры жрмжджытжм гжсгж, ивгъуыд ржстжджыты (чи зоны, хицжн кжмтты жмбжлд жрмжст джр. — И. М.) кусжрттаджы галиу сыкъайыл (фы-рыл) хжцыд хистжр жмж иу афтжмжй скуывдта жмж хжлар кодта куссжрттаджы [5, 449]. Куыд у бжлвырд афтжмжй кувжг фжлжууы цины бжржгбоны ржстжджы кусжрттаджы рахиз фарс худаистжй, йж ргом хурскжсжнмж, зианы фждыл куы вжййы, ужд та галиуварс кусжрттагжн жмж йж зианжн афтжмжй хжлар кодтой. Ам мж банысан кжнын фжнды уый жмж фыц-цагджр уый жмж ирон аджммж цыржгъ-тимж кувыны фжтк кжй фжзынд жржджы, жнхъжл джн жмж 19 жнусты дыккаг жм-бисжй фжстжмж. Жмж фидар та жруыдаит 20 жнусты райдийанты. Уымжн жмж уый ирон аджммж жрбафтыд чырыстон дин парахатгжнджытимж аргъуаны цырыгътж судзынжй, уыйимж ма кусжрттаджы жмж фынгыл ракуывды ржстжджы. Куыд зонжм афтжмжй иржттж фыццаг хатт чырыстон дин куы райстой, ужд жй тагъд ферох код-той, фжлж йж 19 жнусты дыккаг жмбисы дин парахатгжнджыты архайджй ногжй куы райстой, уждарф уиджгтж ауагъта. Уымж гжсгж чи зоны Миллеры ржстжджы джр кжм ныффыста ацы гъдау, уым зын-дгонд нж ма уыд цыржгътж судзын жмж

50 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 18 (57) 2015

хистжр (кувжг) йжхжджг уымжн-иу хжцыд кусжрттаджы сыкъатыл, фжлж фжстжджр цыржгътимж куы байдыдтой кувын, ужд кувжгы къухты уыд дзаг сыкъа жмж жртж цырагъы. Кусжрттагы сыкъатыл та хжцыд кжстжр. Ам ма кувжг галиу сыкъайыл кжй хжцыд кусжрттагжн, уый та жвжццжгжн уыд зианы фждыл жмж йж Миллер джр афтж ныффыста. Кжстжртжй (кжстжр си-ахс) иу уырдыг жлжууы жмж дзаг сыкъа хистжрмж авжры, иннж кжстжр та цырж-гътж ссудзы жмж уыдон джр хистжрмж авжры. Хистжржн йж рахиз къухы сыкъа, галиу къухы та цыржгътж жмж худистжй райдайы кувын. Кжд зжды номыл у кусжрт-таг, ужд йж ныхжстж райдайынц афтж: Ду-нескжнжг Хуыцау, табу джхицжн, жппжт ды сфжлдыстай жмж нын нж алы хъуыддагжн-джр арфжгжнжг у! Кжстжртж жмдзыхжй ныхъхъжр кжнынц «Оммен Хуыцау». Мах иууылджр дж кувжг аджм стжм жмж дын иу бон кувгж куы фжкжнжм, ужд нын сждж хатт та жххуысгжнжг фжу! Уастырджы, джужн джр табу, джхицжн, фжндаггонты фжндарастгжнжг дж жмж нж фжндаггонтж де уазжг, нж алы къахцжфджр у стыр фжн-дагы райдиан жмж иу фжстжмж гас фжн-джгтж куыд уаржм нж хждзжрттжм, ахжм арфж нын ракжн! [6] Уый фжстж хистжр кувжггаг авжры рахизырджм кжстжрмж, зжгъгж «кувжггаг», кжд-иу дзы кжстжр си-ахс уыд, ужд та иу уымж алжвжрдтой кувж-ггаг. Кжстжрмж та уымжн джттой кувжг-гаг, жмж кжстжр жнжтжригъжд у жмж ужд Хуыцау жмж зждтж зжрдиагджр жй айсынц куывдтытж [7]. Зианы фждыл кувжггаг джттой дыууж кжстжрмж. Кувжггаг кжмж авжрынц, уый сыкъа райсы жмж зжгъы «дж куывдты фарн жмж дж куывд сыгъ-джгжй фехъуысжд» жмж дзы стжй чысыл аназы. Уый фжстж сыкъа фжстжмж уырдыг лжуужгмж авжры жмж жртж кжрдзынжй ужллагжй йжм иу кжрдих хистжртжй исчи авжры, уый джр кувжггаг. Уырдыг лжуужг та сыкъа фжстжмж байдзаг кжны жмж йж хистжрмж ратты. Хистжр ма фжзжгъы «Уждж нж ноджы джр Хуыцау жмж Уасты-рджы хорзжх ужд» жмж йж аназы. Куыд ма цжуы нысан, афтжмжй иу, цалынмж кувж-ггаг авжрдтой, уждмж иу зжгъгж кувжг

сыкъайы нуазинагжй артдзжсмж бакалдта жмж иу, зжгъгж, цы ма-иу дзы баззад, уый джтта кувжггагжн кжстжрмж кжс [5, 448]. Уый фжстж ма Хуыцау жмж Уастырджыйы ном ссарынц дыууж хистжры, сж иу фжлжууы рахиз фарс, иннж та галиу фарс. Уыдон джр цыбыртжй ракувынц, уыдонжн джр кжстжртж сж куывды фжстж фжхъ-жр кжнынц «Оммен Хуыцау», фжлж адон кувжггжгтж нал фжджттынц, сжхжджг сж аназынц. Хистжртж джр сж куывды фжстж фжйнж кжрдихжй ацаходынц, авжрынц дзы кжстжртжм джр.

Хъыджы боны кусжрттаг хжларгжн-гжйж ардтой Хуыцау жмж Барастыры нжмт-тж, Ужстырджы жмж зждтжн нж куывдтой. Уырдыг лжуужг та жркжны дыккаг сыкъа жмж та йж ратты хистжрмж. Хистжр дык-каг сыкъайж ракувы жмж ссары зжды ном. Ацы куывды джр фжзжгъы: Табу джхицжн (Атынжгы, Дауджыты...) зжд, абон дж бон у жмж нын жххуысгжнжг у. Де сфжлдыстжй фжстжмж кжй куывдтж айстай жмж кжмжн раарфж кодтай, уый жмбал мах джр бакжн. Мжнж дын цы гъдау кжнжм, уый сыгъдж-гжй айс, нж кувинжгтж дж номыл сты жмж дын хжлар ужт, нж нывондаг та дын барст ужт. Йж сыкъа аназы жмж йж кжстжрмж авжры, йж къухы цы цыржгътж ис, уыдон та сдары кусжрттаджы рахиз ужныл (Миллеры жмж жнджрты жрмжджытжм гжсгж, кувжг уыцы ржстжджы артжй суд-згж жхсидав иу райста жмж иу жй сдардта кусжрттаджы рахиз хъусы фжстж жмж йж ныхыл, дзуарсыгъдгжнгжйж [5, 448]), кжн-нод та йж рахиз ужныл [8, 197] йж дзыхыл ма йын цжхх джр сдары жмж стжй йж цы-ржгътж авжры кжстжрмж жмж сж уый та искуы къулыл бжрзонд ран бандадзы жмж афтжмжй фжсудзынц, цалынмж ахуыссой, уждмж. Уыцы куывд ма ракжнынц иннж дыууж хистжры джр. Уждмж та кжстжр жр-тыккаг сыкъа джр жркжны жмж йж авжры фжстжмж хистжрмж. Жртыккаг сыкъайж та хистжр бафждзжхсы йж бинонты, хъ-жубжсты жмж уазджыты. Йж ныхжсты иу хай та вжййы: Мах дж кувжг аджм стжм жмж нын нж хъуыдджгтжн арфжгжнжг у, нж ацы аз жй нж фиджн хъжздыг джр куыд уа. Цыджридджр стжм, сжрыгас жмж жнж-

низ куыд ужм! Нж кжстжртж жнжниз жмж жнжмастжй куыд байржзой, нж ахуырд-зау фжсивжд хорз куыд сахуыр кжной, нж амондагурджытж сж амжндтж куыд жсса-рой, гуыринаг чи у, уый фарны боны гуырд куыд уа, нж фжндаггондтж сж хждзжрттжм гас фжнджгтж куыд жссарой, нж рынчынтж куыд жснжниз уой! Чи нж цы хъуыддагыл лжуд у, уый фарны хъуыддаг куыд фжуа! Цжмжджридджр бжллжм, уый нын куыд сыххжст уа, цжмжй тжрсжм, уымжй та нж хизгж бакжн! Фыдлжг жмж нж фыддугжй бахиз! Нж фосы жмж нж бжркады сжртжй дж ном уаржм жмж нын фылджржй фыл-джр куыд кжной, нж къжбицтж та бжр-кадджынжй-бжркадджын джр! [6] Ацы куывды джр, алы хъуыдызагъды фжстж кжстжртж фжхъжр кжнынц «Оммен». Кжй зжгъын жй хъжуы, ацы куывд адардджр кжнынц иннж дыууж хистжры. Ацы жртж куывд йедтжмж жнджр куывдтж нал фем-бжлы жмж ужд кжстжртж кувинжгтж хи-цжн ран жрывжрынц, кжннод та сж хжд-зармж байсынц, иннжтж та кусарт кжнын-мж бавналынц.

Кусарт кжнын, иумийагжй жргжвдын куыд жнджр аджмтжм, афтж ирон аджм-мж джр уыд цалджр хуызы, уыцы нымжцы: хурхжй жргжвдын, хурх кжнын — скифтжм, дыууж сыкъайы жхсжн карджй ныццжвын, жмж зжрдж баржхойын — уыцы мадзалжй фылджр жргжвстой хуыйы, Тибеты (Ки-тайы) та фысы. Х. Цгъойты жрмжджытжм гжсгж цины, бжржгбоны номыл цы нывон-даг вжййы уый туг чи суадзы, уый хуыйны кусартгжнжг жмж зжгъгж зианы номыл куы вжййы, ужд та хуыйны жргжвджг [9].

Кусжрттагы жрхуыссын кжнынц йж галиу фарсыл, кжд стыр кусжрттаг уа, уад та йын бжнджнжй бабжттынц йж къжхтж. Кусжрттаг куы жрфжлдахынц, ужд йын йж сжр цжгатырджм фжкжнынц, йж жргжвджн та хурыскжсжнырджм. Сжйраг кусартгж-наг вжййы, кжд дзы ис, ужд астжуккаг кары нжлгоймаг, кжд нжй, ужд та кжстжртжй сж аржхстджынджр. Кусартгжнжг кусжртагжн йж сжрыл, кжннод сыкъайыл фжхжцы га-лиу къухжй, рахизжй та кардыл жмж йын йж хурх лыгкжнынмж куы бавналы, ужд фжзжгъы, цы зжды номыл у, уый номжй,

барст дын фжужт жмж йж сыгъджгжй айс. Уыцы ржстжджы кжстжртж фжхжцынц кусжрттаджы къжхтыл, кжд стыр кусжрт-таг у, ужд жрмжст йж ужнтыл, уымжн жмж къжхтж вжййынц баст жмж уыдонжй нал фжхъыгдары жргжвджджы. Кжд чысыл кусжрттаг уа, ужд йын иу ужрагжй жрхжцы йж ужнтыл, йж къухтжй та раздаг къжхтыл, миджмж къждзжй. Дыккаг хжцжг та фжстаг къжхтыл фжстжрджм ахжцы, ужд йын тжл-фын зынджр вжййы кусжрттагжн жмж нал фезмжлы. Кжд ма фжтжлфы, ужд ма жрты-ккаг та жрхжцы кусжрттаджы синтыл жмж бынтонджр нал фезмжлы. Кусартимж чи фжархайы, уыдон хуыйнынц кусартгжн-джытж. Исчи сж куы жрбаййафы кусар-тимж архайгж, уый та сын фждзуры «нжрд-гусарт ут жмж фарны хъуыдджгты архайут алы хатт джр», кусартгжнджытж та йын фжзжгъынц, «бузныг жмж зжрджрухс у»! Кжцыджр кжмтты уыд ахжм фжтк жмж иу кусартгжнжг Хуыцаужй жртж хатты хатыр ракуырдта, кусарты сжр кжнынмж иу куы бавнжлдта ужд. Йж ныхжстж та иу уыды-сты афтж: Хуыцау хатыр бакжн, жгъдаумж афтж домы, дж бархъомыс ахжм у, дж ном дын дзы ардзыстжм, зжгъгж [9]. Сжйраг кусартгжнжг кусжрттаджы сжр куы ралыг кжны, ужд жй ратты кжстжртжм, цжмжй йж сарауой артыл жмж йж ныссыгъджг кжной бжстон. Ивгъуыд ржстжджыты та иу сжр куы ралыг кодтой, ужд иу жй артыл йж жргжвджны жрдыгжй ацарыдтой жмж — иу жй фжстжмж авжрдтой кжцжй йж ралыг кодтой уым, афтж жртж хатты жмж-иу жй жрмжст уый фжстж радтой арауын-мж кжстжртжм [10]. Ацы гъдау куы кжны кусартгжнжг, ужд архайы жнждзургжйж [11]. Нж рагфыджлтж нывонды кусарттжг-тж судзгж кжй кодтой артыл жмж йж куы-дфжстагмж сж цжст судзын кжй нал уарзта, уымж гжсгж, йж куыд фжстагмж раивдтой жмж иу сжр куы ракодтой, ужд иу жй артыл уымжн ацарыдтой йж жргжвстырдыгжй жмж, зжгъгж, цжмжй йж хус сымаг хуы-цжуттжм цжуа [12]. Куыд зонжм, афтжмжй ацы рагон гъдау кусжрттагы арты басудзын жмж фжстжджр та кусжрттаджы сжр артыл сдарыны нысан уыд арт-хуры бардуагмж табу кжныны гъдау, кжцыйжн нж фыджл-

52 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 18 (57) 2015

тж кодтой ужлдай табу жмж уымж гжсгж жржджыйы онг джр ма йж бжрджытж уы-дысты аджмы уырнынады.

Кусартгжнжг сжр куы фжлыг кжны, ужд жй нырма жнжхъжнжй нж ракжны, йж хурхы онг жй куы балыг кжны, ужд хъуамж ныр ма йж туг рацжуа иууылджр, йж жргжвджны размж та йын фждарынц туггарз — кжхц кжннод та къус. Туггарз чи фждары, уый та хуыйны туггарздаржг. Цалынмж иу туггарз бадардтой, уждмж та хъуамж кусжрттагы тугжй зжхмж акжла, кжннод жй тжригъжд хуыдтой жмж жп-пжтуромжг та зжхх хуыдтой [13]. Жнджр хъуыдымж гжсгж, та дам, цы зжды но-мыл цжуы кусартгонд, уымжн бжсты нж цжуы. Уый фжстж йж акалы искуы фжсвжд зжххыл жмж йыл сыджыт жркжны, цжмжй йж куыйтж жмж гждытж ма басджрой, кжннод зжд фжхъыг уыдзжн. Бжлджржны бжржгбоны та кусжрттаджы туг хъуамж зжхмж акалдаит, уыцы тугжй дам иу зжхх йж монджгтж суагъта жмж йж цардджттжг хъомыс уый руаджы фжтыхджынджр [7]. Тугцыд куы фжвжййы, кусартгжнжг уый фжстж магъз фжцагайы, кусжрттаг ма иу жсхъиуд фжкжны, фжлж йыл фидар кжй фжхжцынц кжстжртж, уымж гжсгж йын феужгъд ужвжн нжй. Магъз куы бацагай-ынц, ужд тагъд жрсабыр вжййы жмж йж уд сисы. Бирж кусартгжнжгжн кусарттаг нж фжмжлы жмж уымж гжсгж аржх жргжвды-ныл джр нж фжразы кжны. Тагъд кжмжн нж мжлы, уый хонынц «хорз къух» ын ис, зжгъгж, жмж тагъд та кжмжн фжмжлы, уымжй та фжзжгъынц жвзжр къух йын ис. Кусжрттаг жржгмж куы фжмжлы, ужд йын кусартгжнжг йж раздаг къахы жсгуыйы онг къахжй кжм хицжн кжнынц, уым чысыл фжлыг кжны жмж ужд тагъдджр сисы йж уд. Кжд ма уждджр фжтжлфы, ужд та йж къ-ухтж зжххыл асжрфы жртж хатты жмж ужд йж уд сисы. Фжлж хатт вжййы афтж жмж уыцы мадзжлттж джр нал феххуыс кжнынц жмж фенхъжлмж кжсынц йжхи гъжджй кжд сисдзжн йж уд, хатт вжййы жмж сахат-мж джр йж къжхтж фжтилы. Жмж кусжрт-таг куы жзмжла, афтжмжй йжм къжрт кжнынмж куы бавнвлынц, ужд уый тжри-гъжддзинадыл цжуы нымад жмж йжм уый

тыххжй не вналынц къжрткжнынмж жмж йж къжхтж лыгкжнынмж.

Уыцы ржстжджы хистжртж фжрсыр-дыгжй фжкжсынц жнждзургжйж, сж цжст фждарынц кжстжрты жзмжлдмж, жмж кжд аржхстджын вжййынц, ужд сын арфжтж фжкжнынц, кжд нж фжзонынц, ужд та сын амонгж бакжнынц.

Цалынмж стигъынмж бавналынц, ужд-мж иу ивгъуыд ржстжджы кусжрттагжн йж сжр куы ракодтой, ужд-иу йын йж хурхы сжртж слыг кодтой жмж йж жппжрстой артмж, цжмжй зжгъгж йж хус сымаг кжла, жмж кжй номыл у, уымжн барст фжуа [2, 92].

Кусжрттагжн йж жргжвджны бын жвжрдтой — суджы къуыдыр, цжмжй жр-гжвджн зжххыл ма счъизи уыдаит.

Дардджр кусартгжнжг фыццаг ралыг кжны къжхтж жмж уыдон джр ратты сжр аразжгмж жмж сж куы ныссыгъджг кжны, ужд сж сфыцы хицжн агы, фжлж сж ныры дуджы фылджр сжримж сфыцынц жмж ивгъуыд ржстжджы уый жнжуагдзинадыл цыд нымад. Сжраразжг кжстжр йж бакжн-гж хжс жххжст кжнын байдайы фыццаг арты цур. Йж дзыхы йын акжны ставд лжд-зжг жмж йж афтжмжй артмж фждары. Йж хъуынтж куы адзидзалжг вжййынц, ома куы ацарауынц, ужд жй райсы, къуыдырыл жй сывжры жмж йж зжронд карджй ных-хафы. Зжронд жвзжргонд кард та уымжн, жмж хорз ног кард тжвды кжны хжлгж. Йж жфсжйнаг фжлмжн кжны. Сжры куы ных-хафы карджй, ужд та йж ногжй артмж ба-дары жмж та йж фжстжмж ныххафы, афтж цалджр хатт, цалынмж йж хъуын кжрон-мж басудза жмж царм жмлжгъзжй разы-на, уждмж. Уый фжстж кжд суадон хжстжг вжййы, ужд жй уырджм бахжссы кжннод та къжртайы (бедрайы) дон рахжссы жмж сжрыл дон кжнгжйж карджй фжхафы, ца-лынмж сурс уа, уждмж. Сжры царм араугж — арауын жмж хафгж-хафын куы ныллыг-тж жмж ныскъуыдта уа, ужд уый худинаг у, зжджн нжмбжлон хъуыддаг, стжй ма фынгы сжрыл сывжрынжн фидаугж джр нал фжкжны. Уымж гжсгж, сжр аразжг фжхъавы, цжмжй йж жмбжлон уагыл жс-цжттж кжна. Жхсад жмж сыгъджггонд куы

фжвжййы, ужд та йж фжхъжуы дыууж дих кжнын ужллаг хайж жфсжры (дзоныгъы). Стыр кусжрттаджы сжр зынджр фаджн у, чысыл та жнцонджр. Уымж гжсгж йж карджй хъуамж аржхстгай балыгтж кжнай дзыхы бакомкоммж, хъусты джллаг фжр-стыл. Стжй ужд дзоныгъы фжстаг хай хъ-устжм кжм ссауы, уым карджй хъуамж лы-ггонд жрцжуа, афтж ма дзыхы комы миджг джр фжхъжуы балыгтж кжнын жмж ужд жнцонтжй джр афжды. Кжй зжгъын жй хъ-жуы, стырджр кусарты сжр зынджр фаджн у жмж дзы фжхъжуы тых. Уымж гжсгж йж фылджр хатт дыуужйж афадынц. Хатт сжр фадын куы нж фжкомы, ужд жй фжржтжй фжлыг кжнынц ныры дуджы жмж уый та ивгъыд ржстжджыты жнаржхст жмж жгуыдзжгдзинадыл нымад уыд. Уый фжстж сжры баужларт кжнынц жмж куы сфы-цы, ужд фынгы сжрыл жвжргж у жрмжст ужллаг хай, жфсжр фынгыл жвжргж нжу. Фынгыл цы хай вжййы жвжрд, уымжн йж ныхыл карджй дзуарлыг акжнынц цины бжржгбоны, зианы гъдаужн та йж жрмжст иуырджм алыг кжнынц, уырдыгмж.

Уый фжстж цыргъ карджй (къуымых карджй архайын джр жгуыдзжгдзинадыл цыд нымад) царм стигъынмж бавналы ку-сартгжнжг, цалджржй та жсгуытыл фжхж-цынц, цжмжй кусартгжнжгжн жнцонджр уа. Стурвос стигъынц жргжвджныл, кжннод та зжххыл жмж лыстжг къахвос та фылджр ауыгъджй цжджындзыл, бжласы цонгыл. къулыл. Царм стъыгъдтой дыууж хуызы: фыццаг дзжкъулстъыгъд, хонынц ма йж къупристыгъд, мжхжлстъыгъд, ла-лымстъыгъд, дыккаг та гуыржй стъигъын [2, 7]. Стыгъд кодтой лыстжг фос, цжмжй дзидза мж схъуын уыдаит. Кжннод та сж царм лалымжн кжннод дзжкъулжн куы хъ-уыд, ужд. Лалым стъыгъд у афтж: кусжртта-гжн фжлыг кжнынц йж къжхты цжрмттж, гуырыл царм нж лыг кодтой. Афтжмжй йж стъыгътой аржхстджын кусартгжнджытж. Царм фыджй куы фжхицжн вжййы, ужд-иу йын йж хуылфы ныннадтой хос кжнж хъ-жмп афтжмжй йж хус кодтой. Цжмжй йж хуылф ма хус кодтаид жмж ма ныскъуыдтж уыдаит, уый тыххжй иу жй сжрстой сжрма-гонд сжрджнтжй [14, 85]. Лалымжй пайда

кодтой доннужзт жмж жнджр ахжмтж хжс-сынжн дард фжндагыл.

Цины кусжрттагжн фыццаг жвна-лынц къжрткжнынмж йж рахиз фарсжй, ома жсгуы жмж жгъдмж, зианы фждыл куы вжййы, ужд та йж галиу фарсмж [8, 198]. Жргжвджнжй риуыгуыдырыл рауад-зынц кард аржхстгай тжнтыл, йж жттжмж кжсжнмж, цжмжй тъжнгтж жмж хуылфы-дзаума ма бахъыгдард уой. Жсгуыты жмж жгъдты миджггаг фжрстыл джр кард жру-адзынц жмж фыццаг жсгуытжй байдайынц стигъын. Жсгуытж цармжй куы рахицжн кжнынц ужд кусартгжнжг сгуты хжцъжф жмж стжджы хсжн карджй фжлыг кжны, ома дзы хъуынкъ ацаразы, цжмжй кусжрт-тагыл чи хжцы, уымжн хжцын жнцонджр уа. Уыцы ржстжджы ма кусартгжнджытжй кжстжр дон жрбахжссы, цжмжй кусартган-джытж сж къухтж рыхсой жмж кусжрттаг ма чъизи кжна. Чъизи къухжй куы фев-налынц кусжрттагмж, уый худинаг у жмж нымад цжуы жнжуагдзинадыл. Жсгуытж стыгъд куы фжвжййынц, ужджй чысыл иуырджмгомау акъул кжнынц, жмж уал ын йж иу фарс бастигъынц, стжй та иннж фарс. Галты, ужнгуыты карджй стыгъдтой, фжлж род жмж фысты та къухжй. Ам джр хъуыд аржхстдзинад жмж тых, къухжй стигъынмж чи нж аржхст, ахжм кусартгжнжг жгуыдзжгыл цыд нымад. Стжй ма стъигъгж стъигъын сырдон фыд ма хъуамж баззайа цармыл, уый джр кусартгжнжгы аржхстд-зинадыл дзуржг вжййы. Кусжрттаг стыгъд куы фжвжййы, ужд ма фжстагмж баззайы къждзил, фыржн та фжхсын. Къждзил джр цасджр бжрцжй растигъынц, миджгжрды-гжй цармыл кард рауадзынц, стжй цармыл жттжрджм рахжцынц жмж 10-15 см куы растъыгъсы, ужд жй алыг кжнынц, кжрон-мж йж не стъигъынц. Фыры фжхсыныл джр иу ран кард рауадзынц цармыл, жмж йж стжй къухы хистжр жнгуылдзы ныхжй аржхстгай астигъынц. Фжхсын стъигъ-ынмж джр аржхстдзинад хъжуы, алчи нж фержхсы уый стигъынмж, карджй та йжм жрмжст бавналынц йж кжрон цы стжг вжййы, уымж жмж жттжмж кжсжны алыварс балыгкжнгжйж. Стигъгж-стигъын царм ма хъуамж алыгтж уа, ма джр ыл сырдон фы-

54 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 18 (57) 2015

джй баззайа, кжннод кусжртгжнжгыл ху-дгж фжкжнынц, зжгъгж, нж ржхсы кусарт кжнынмж.

Кусарты куы бастигъынц, ужд йж стыгъд гуырыл ныр ма нужрттж змжлын байдайынц жмж ис ахжм уырнжн: зжгъ-гж, жхсжв фынжйж чи схъиуы жмж хжй-ржджытжй чи тжрсы, уый йыл хъуамж джндагжй фжхжца, фелхъива жмж, зжгъгж, ужд хжйржджытжй нал фжтжрсы, нал джр схъиугж фжкжны [6].

Кусжрттаг стыгъд куы фжвжййы жга-сжй джр, ужд жм бавналынц къжрткжнын-мж. Стигъын куыд байдайынц, афтж аржх-стгай жргжвджнжй суанг риуы гуыдыр жмж тжнтыл, йж жттжмж кжсжнмж кард рауадзынц, ужлдай аржхстгайджр тжнтыл, уымжн жмж тъжнгтж жмж ужцъжф куы бахъыгдард уой, ужд кусжрттаг зжрджмжд-зжугж нал вжййы. Стжй та ужд риуы гуы-дыры кжрон цы жргъиугонд ис, «риуыгъ-нжг [8, 198]» «сиахсы хай» джр ма йж фж-хонынц (чъепс) [15, 92], риуыгьнжг [8, 198] жмж уый ржбыныл карджй слыг кжнынц жмж йж искуы цжджындзыл, къулыл ныц-цжвынц, фылджр хатт та къжсжры сжрмж, цжмжй бандждза, жмж кжд фжстжмж нж фесхъиуы, нж рахауы, ужд фжзжгъынц нж сиахс хъаруджын у. Фжлж фылджр хатт уый фжнысан кжны кжд цинагы жмж жнджр бжржгбоны кусарт у, ужд ма дзы зжгъгж уыдзжн цинаджы кусжрттжгтж, фжлж куы рахауы, ужд та зжгъгж ржхджы нал. Иумий-агжй сисгжйж, нард кусжрттагжн уыцы хай вжййы фиуджын джр жмж, кжй зжгъын жй хъжуы, тынгджр фендждзы жмж хаугж джр нж ракжны, жнаржхст жхст жй ма фжкжн, уый йедтжмж. Ис ма ахжм хъуыды: цыма уый фжнысан кжны сиахсы жнувыддзинад хждзарыл [7].

Стыр кусжрттагжн риуы гуыдыр фжржтжй балыг кжнынц, чысыл джр кусжрттагжн та карджй. Уыцы стжг лыг-кжнгжйж рабжржг вжййы, кард хъжбжр жмж комджын у, уый. Кжй зжгъын жй хъжуы, комджын кард дарын кадыл нымад цыд, жмж алчиджр архайдта комджын кард самал кжныныл.

Риуы гуыдыр куы балыг кжнынц, ужд фыццаг сисынц фарсылжвзаг жмж

фиутж. Фиутж сты дыууж хуызы, ужцъ-жфы алыварс фиутж (фжрстыл фиутж) жмж тъжнгты фиутж. Тъжнгты фиутж уадиссаг нымад нж цжуынц, фжлж фжр-сты фиутж хжрзгъждыл цжуынц нымад. Цас фиутж фылджр вжййынц, уый бжрц кусарт кадджынджрыл цжуы нымад. Фар-сыл жвзаг куыдджр сисынц, афтж йыл цжх байзжрынц жмж йж фиуты стухынц, жмж йж зынджытыл баппарынц [16]. Уый фжстж саразынц ласжггаг, жргжвджнмж жввахс йж жттаг цъар карджй астъигъ-ынц иу 10 см бжрц, стжй йж ужд куырм жлхынцъ бакжнынц, жлхынцъ кжй асты-гъдтой уырджм куыд жрхауа, афтж жмж стжй кжй астыгътой, уыцы фыдгондыл фжстжмж рахжцынц, цжмжй жлхынцъ бамбжрза жмж ласжггаг жлвасгж-жлвасын ма феужгъд уа. Уый саразын джр аржхстд-зинад домы, уымжн жмж куы феужгъд уа, ужд тъжнгты чъизи кусжрттаджы хуылф фесафдзжн. Ласжггаг ралвасынц раздаг хуылфыдзаумайы жхсжнты. Жнжуи ласжггаг жлвасыны джр тых жмж аржхстдзинад хъжуы, уымжн жмж уый жнджгъд вжййы хурхы уадындзы фжрстыл. Ласжггаг ком-коммж цжуы ахсжнмж жмж уымж гжсгж иумийагжй фжстаг хуылфыдзаумжттимж иумж у сж сисгж фжстаг цжужнты жхсжнты. Цжмжй сж жджрсгжйж раппарай, уый тыххжй жттжмж кжсжны алыварс карджй фжцагайынц, дыууж син джр кжрждзийыл фжхжцынц мжкъуыстжгтжй. Уыдон джр хъжуы карджй фжцагайын. Аржхстджын кусартгжнжг зоны, кжм хъжуы стжг лыг кжнын жмж йж жнцонтжй балыг кжны, жнаржхст кусартгжнжг та йж не ссары, йе та йжм тых нж вжййы жмж йыл фжху-дынц. Дыууж мжкъуыстжгы хсжн балыг гжнгжйж, тжссаг вжййы мисындзжг жмж жттжмж кжсжны тъанг алыг кжнын, ам джр архайын фжхъжуы аржхстгай. Адон жлвасгж-жлвасын хжст вжййынц рагъы-стжг жмж фжрсджытыл, уымж гжсгж сж фжхъжуы карджй бацагайын, жнджгъд кжмжй вжййынц, уыцы фыдты. Фжстаг хуылфыдзаума куы сисынц, ужд фжхицжн кжнынц ахсжн, ныссыгъджг жй кжнынц жмж йж ныхсынц жмж йж уый фжстж хждзары жфсинты жвджид бакжнынц.

Уырдыгжй фжстжмж хъжуы сисын раз-даг хуылфыдзаума, хурхы сжртыл ныххж-цгжйж сыл иумж рахжцынц фжстжрджм. Раздаг жмж фжстаг хуылфыдзаумайы жх-сжн цы тжнжг цъар ис, уый жнджгъд вжййы фжрсджытыл жмж уый джр фжхъжуы карджй фжлыг кжнын, уый фжстж сж жн-цонтжй сисынц, искуы сж цжджындзыл ацауындзынц, йе та сыл кжстжртжй исчи фжхжцы. Лыг жрцжуынц зжрджйы хъу-стж, зжрджйжн джр йжхи дыууж кжннод фылджр дихтж акжнынц, цжмжй йж туг ралжджрса. Дардджр сустж джр цалджр-гай лыгтж фжкжнынц, уыдонжй джр туг ралжджрсы. Игжры ужлж жнджгъд вжййы маст жмж уый джр аржхстгай фжхицжн кжнынц, цжмжй хуылфыдзаумайыл ма нык-кжла. Стуры жмж фысы маст аджмон меди-цинжйы ахъаззаг хосыл цжуы нымад. Ужл-дайджр ахсжн кжмжн фжриссы, уый йж куы баназа, кжннод куы бахжра йе кжрд-зын, йе та игжрыл зжрстжй. Иу кусжрттаджы маст у фаг цыппар хаттжн жмж дзы дыууж жртж маст куы бафжлвжрай, ужд ахсжны рыст фесжфы [6]. Ацы хос автор йжхиуыл джр бафжлвжрдта жмж уыд ит-тжг ахъазгжнжг. Хуылфыдзаумайыл ма кжд вжййы ужлдай ржзынджытж джр, ужд уыдон джр лыггонд жрцжуынц. Басгарынц ма лжмбынжг сустж, игжр жмж уыргтж жмж сыл кжд исты жнжзжрджмж дзжугж нысжнттж вжййы, ужд жнжзжрджмждзжу-гж вжййынц, жмж сж дардджр нал сцжт-тж кжнынц. Фжлж хжхбжсты фос стжм хатт вжййынц рынчын, уазалдзыд ма уа, уый йедтжмж. Фжрсджыты фжстаг хайы цур рагъыстжгыл сты сучъитж, уыдон джр хицжнтжй слыг кжнынц, тынг хжр-зад физонжг сж рауайы. Хуылфыдзаума жппжт джр куы сисынц жмж кжд хуылфы тугамжхст вжййы, ужд жй расжрфынц къухжй, йе та сыгъхджг хжцъилжй, донжй жх-сын нжй гжнжн, уымжн жмж ужд фыдыз-гъжл йж хуыз жмж йж ад сафгж кжны. Ацы архайдты фжстж кусжрттаг фыццаг ужнгтж цжуы фондз хайыл, хицжнжй сисынц ра-гъыстжг кжржй-кжронмж. Аржхстджын кусартгжнжг жй рахицжн кжны карджй, жнжаржхст та — фжржтжй. Хицжнтжй ралыг кжнынц онгыл фжстаг цжужнтж, кжн-

нод та жгъдтж. Раздаг цжужнтимж иумж исынц фжрсджыты джр. Рагъыстжгжй фыццаг лыг цжуы биржгъы хай (мжкъуыр стжг), уый ирон аджм нж хжрынц. Аджмон уырнынадмж гжсгж, уый чи бахжры, уымж Тутыр фыджх кжны жмж йын йж фосыл та биржгъты бафтауы. Дыккаг хай у жвцжг (нагъы хай), жртыккаг та бжрзжй. Бжрзжй куы фжисынц, ужд ранымайын фжхъжуы авд уырынгы рагъы стджытжй. Адон лыг кжнгжйж аржхстджын кусартгжнжг жвна-лы карджй, жнжаржхст та фжржтжй. Ныры дуджы биржтж бжрзжй жмж жфцжг хицжн ужнгтыл хъжуы исын, уый зонгж джр нал кжнынц жмж сж аржх иумж сисынц бжрзжйы жфсон, стжй бжрзжй цал уырын-гжй у конд, уый зонгж джр нал кжнынц. Уырдыгжй джлжмж хуыйны рагъыстжг, стжй та чъылдым стжг лыг цжуынц жрты-гай уырынгтж жмж афтжмжй аржзт цжуы хицжн хжйттж. Кжройнаг у дымжг (къждзил), чысыл жнжзивжгджр лжппуты буц-гжнжн хай. Фысжн та фжхсын лыг цжуы хицжнжй. Ивгъуыд ржстжджыты фжхсын фыхжй фынгыл бадджыта тжнжг карстжй зжрдийагжй хордтой, фжлж ма йж ныр стжмтж уарзынц, фылджр жй кжнынц жп-паргж. Жмж уый та раст нжу, уымжн жмж уый цины фынгыл кадджынджр хжйттыл цжуы нымад. Раздаг цжужнтж джр хи-цжнгонд фжцжуынц фжрсджытжй, стжй ужд фыццаджы онгыл лыг цжуынц онтж (ужнтж) жмж жсгуытж. Онмж кард хъуамж ма баххжсса, жрмжстджр базыгы хъулыл кжм иу кжнынц, уымжй дардджр. Уымжн жмж оныл кард куы андзжва, ужд фынгыл рывжргжйж дзы оны кжсджытж куы кж-сой, ужд раст нал жвдисдзысты жрцжуинаг хъуыдджгтж. Кжсгж фжкжнынц рахиз оны, фжлж галиу онимж хъуамж уой жмхуызон, сж нысжнттж кжннод раст нж февдисынц [17]. Фжрсджытж цины гъдауы дих цжуынц жртыгай, зианы фждыл та дыгжйттыл. Зжды номыл кусарт куы вжййы, ужд раззаг рахизфарс жртж фжрсчы вжййынц сжйраг физонжгыл конд ужхстыл разырдыгай. Раздаг цжужнтж фжрсджытимж хуыйнынц — жвдысжрмттж [8, 200].

Раздаг фжрсджытж кжм иу кжнынц, уыцы хай та хуыйны «каразимаг» уырысса-

56 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 18 (57) 2015

гау «грудинка». Ис ма йын хицжн кжмтты жнджр нжмттж джр: «риуыгуыдыр», «риуы-гжрджн», «мжргъыстжг» [2, 7]. Фжстаг цжужнтж джр дих сты ахжм ужнгтыл: мжкъуыстжг, синыстжг жмж ЖСТуы.

Ацы хжйттж онггай дих куы жрцжуынц, уждмж фарсыжвзаг джр сфыцы, кжстжртж авжрынц чысыл фынг, жмж, зжды ном ссар-гжйж, иу куывд ракжнынц, стжй ужд фарсыжвзаг лыстжг ныккжрдихтж кжнынц жмж дзы дзулимж ацаходынц. Фарсыл жвзаг нымад цжуы кусартгжнджыты хай-ыл жмж дзы жрмжст джр уыдон ацаходынц.

Скифтж та иу кусжрттаг куы акодтой, ужд иу йын йж иу хай фыдызгъжлжй жмж раздаг хуылфыдзаумайж зжджн ныххлжар кодтой жмж иу сж, зжгъгж, жнжфыхжй ны-ууагътой зжххыл [3, 27]. Ацы скифаг гъдау кусжрттаджы кжрдихтж зжхмж жппарын, мжнмж гжсгж, абон джр жххжст цжуы кусжрттаджы биржгъы хай жмж зжрджйы хъустж кжй аппарынц зжхмж, аф тж ма иу хурхы сжртж та армж кжй жппжрстой, уый та амоны ома сж хжлар кжнынц сж зжджн, уымж гжсгж сж хжргж джр нж кжнынц.

Иумийагжй, кусжрттаджы хжйттж сты сжры хжйттж: тжрных, сжрыкъуыдыр, жфсжрыкъждз-дзуака, дыууж хъусы, дыууж цжсты, жвзаг жмж магъз. Нагъы жмж астжустжджы хжйттж: биржгъы (мжкъуы-ры) хай, жфцжг (нагъ), бжрзжй, рагъыстжг, чъылдымстжг, къждзил, дымжг- фжхсын фысжн, кждзилы алгъ.

Жвджсармы хжйттж: жвдысжрмттж — фжрсджытж, базгуытж, ужнтж (онтж). Ка-разимаг (риуыгуыдыр), риуыгънжг жмж фжлымтж. Фжрсджытжй фжстаг кжройнаг фжрск та хуыйны сидзжр фжрск. Фжстаг цжужнтж (жгъдтж): сины хжйттж, мжкъ-уысджытж жмж жсгуытж.

Раззаг хуылфыдзаумжттж: хъахъ-жлжг (хъахълато), ласжггаг, хурхыуадын-дзтж, зжрдж, зжрджйы хъустж, игжр, су-стж (ржуджытж), масты дзжкъул, саунж-гъ-хжлур. Фжстаг хуылфыдзаумжттж: уж-цъжф, зынжхсжн, ахсжн, лыстжг тъжнгтж, жрмжчъытж, фарсылжвзаг, уыргтж, лыстжг тъжнгтж, мизг, мжхстжттж (куыртжн), гуы-быны — тъжнгты фиуыцъар, мисындзжг, суй, фарсыл фиутж [8, 200].

Афтж ма раззаг жмж фжстаг къжхтж.

Цины фждыл куы вжййы кусжрттаг, ужд кусжрттаджы хицжн ужнгтж фжржтжй лыг кжнын нж жмбжлы, уымж гжсгж ужл-дайджр фжрсджытж фжхицжн кжнынц жр-тыгжйттыл, кжннод та иугжйттыл, фжлж сж сж астжуыл лыг кжнын нж жмбжлы. Уымжн жмж фарн, амондджттжгжн алцы-джр нымад у, саст та жнамонды нысан у [9].

Хжхбжсты ирон аджм та иу кусжрттаг конд куы фжвжййынц, ужд цуайнаг ба-ужларт кжнынц, жмж дзы фыдызгъжл ны-ккалынц, жмж стжй цуайнаг донжй байд-заг кжнынц дзидзаты куыд жмбжрза, афтж чысыл ужлджр, цжмжй куы снжрсой, ужд донжй ужлджр ма уой. Цжх сыл фжкжнынц иутж, дон куы рафыцы жрмжст ужд, ан-нжтж та цалынмж дон нж рафыхт, уждмж. Цуайнагмж йж хъус чи дары, уый хуыйны — аггжс, артмж та чи кжсы, ома жндза-ры, уый та — артгжнжг. Историон ратжд-зжнтжй бжржг куыд цжуы афтжмжй нжра-гфыджлтж — скифтж иу кусжрттаг куы акодтой, ужд-иу фыдызгъжлжй жсджытж рахицжн кодтой жмж иу жй стыр цуай-наджы баужларт кодтой, хъжд сжм хжрз цъус кжй уыд, уымж гжсгж иу кусжрттаджы жстджытжй арт скодтой жмж фыдызгъжл афтжмжй фыхтой. Цуайнаг иу сжм куы нж уыд, ужд та иу фыдызгъжл фыхтой кусжрт-тагы ахсжны миджг, чысыл иу йыл дон джр ныккодтой. Стжй иу йыл зжгъгж бынжй арт бандзжрстой, фыдызгъжлжй рахицжн-гжнгж жсчытыл. Ома иу гал (кусжрттаг) йжхжджг йжхи фыхта [3, 27]. Кусжрттаг уа, жргжвдинаг, цалынмж сфыца, цины хъ-уыдтаджы дзы цалынмж Стыр Хуыцауы, йе сконд зждты жмж дауджыты ном ссарой, зианы дзы марджн цалынмж ныххжлар кжной, уждмж дзы хжрын нж фжтчы, хъу-амж дзы мачи жмж мацы фжхъжстж уа [9]. Жрмжсстджр ын йж фарсылжвзагжй цы са-ходынц кусартгжнджытж (жргжвдджытж), уымжй дардджр.

Зжды номимж баст куы вжййы бжржг-бон, ужд жнжмжнгжй фжкжнынц зжды номыл ужхстыл физонжг джр. Ацы физонж-гыл вжййы конд: фыццаг рахиз сусы карст, уымжн жмж уый тагъдджр фыцы, дардджр та куыд зынджр фыцжн вжййынц афтж,

игжр, уырг, зжрдж жмж раздаг рахиз жртж фжрсчы уонг. Цжх сыл байзжрдынц жмж сж стжй хуылфыдзаумайы фиуты стухынц. Афтжмжй иужй физонжг судзгж нж кжны, аннжмжй та хжрзадджр вжййы фиуы тых-тжй. Ацы физонжг хицжн кжмтты кжнынц жнджр жмж жнджр хуызжн. Иутж йж кж-нынц жрмжст хуылфыдзаумайж жмж йж хонынц «жхсырфжмбал» «жхсжмбал». Тырсыгомы та кувжндонмж ужхстыл физонжг кжнынц рахиз раздаг жртж, кжнж фондз, фжрсджытжй, стжй ма игжры жмж зжрджйы хжйттимж [18, 249-259]. Мамы-сонгомы жмж жнджр кжмтты та жхсыр-фжмбал физонджытж аржзтой жрмжст зжрджйы, игжры жмж сусы (ржужгы) хжйт-тжй. Уыйимж ма иу физонжгыл конд уыд жртыгай, фжндзгай, жвдгай жмж фарастгай хжйттж [8, 224]. Ацы физонжг ныры дуджы иутж фыццаг джр цуайнаджы нывжрынц ужхстимж жмж жрджг фых куы вжййы, жрмжстжй ужд бадарынц арты цжхжрмж. Жртж фжрскы та фыцынц хицжн ужхстыл. Фжлж ацы гъдау, мжнмж гжсгж раст нжу уымжн жмж уый кувжндонмж фжхжссынц, йе та фынгы сжрмж жмж уым жвжргж уж-либыхты сжрыл жрмжст иу физонжг вжй-йы фондз хайж аржзт, растджр та уыдзжн авд хайж, жртж онгыл нымад цжуынц фжрсджытж жмж цыппар хайыл та хуыл-фыдзаумайж конд хжйттж жмж сты кжнгж иу ужхстыл. Ужхстытж джр вжййынц ды-ууж хуызы: жфсжйнагжй аржзт жмж уисжй конд. Жфсжйнагжй конд ужхстытж джр уыдысты цалджр хуызжн, хуымжтжджы ужхст, саджил ужхст, жмж хждзилгж ужхст. Хждзилгж ужхстжн уыдис дыууж, кжнж цыппар цыргъ къабазы. Къухы дарынжн жд дзидза ужззау кжй уыдис, уымж гжсгж йын жржзтой жртж къахы, цжхжрмж иу жй бавжрдтой жмж йж зылдтой йж хи миджг, хждзилгж ужхст джр уымжн хуыйны [2, 7]. Уисжй конд ужхст зжды номыл кадджын-джр уыд бжрз жмж кжрзбжлжсты жвзонг къалиутжй, физонжджы зынджы сжрыл рывжргжйж куыннж таса ахжм стжвджн. Ацы дыууж бжлас цы ужлдай сты кадджын-джр физонжджы ужхсттжн, уый тыххжй ис ахжм фольклорон жрмжг. Нарты Сослан Балсжджы цалхы куы расур-басур кодта,

цжмжй йж амара, ужд цалх батылдис хъ-ждмж. Сослан бжлжсты мыггжгтжм хатыд, цжмжй Балсжджы цалхы бауромой жмж йж баййафа, фжлж йын ничи сразы бжрз-бжлас, жхсжр жмж хуымжллжг йедтжмж. Ужд иннжты Сослан ралгъыста жмж сыл йе лгъыст жрцыд, бжрз, кжрз жмж хуымжл-лжгжн та арфж ракодта жмж сыл жрцыд йж арфжтж. Бжрз джр жй кжд уромгж нж бакодта, уждджр йж разы балжууыд, фжлж йын ницы йж бон бацис, уымж гжсгж бжрзжн раарфж кодта «Бжлжсты хуызджр фжу, бжрз, дж уис дын физонжджы ужхстжн куыд агурой аджм» [19, 162-163]. Жн-джр легенджмж гжсгж Балсжджы цалхы баурждта кжрзбжлас жмж йын Сосланы арфжтж уыдысты, цжмжй йын аджм йж къ-алиутж агурой ужхстытжн [20, 127]. Афтж ма жхсжр къутжры къалиужй конд ужхст джр барст уыд зждтжн. Бжласы калиужй аржзт ужхст хъужмж уыдаит жнжмжнгжй джр жртжтигъон [8, 224].

Стжй ма стыр нысаниужг уыд, фи-зонжг цы сугтыл жрцжуа аржзт, уымжн джр. Баззад ахжм дзырд, зжгъгж, бжрз жмж жхсжрыл аржзт физонджыты тжф Хуы-цаумж куы скжлы, ужд барст вжййынц [21]. Жнжуи джр бжрзбжлас Ирыстоны цы бжлжстж ис, уыдонжй хуызджр зынг джт-ты, кжцыйыл физонжг судзгж нж кжны, фжлж дзидзалжг кжны сынджггай, уыцы нымжцы жхсжр жмж фугжйы зынджытыл джр. Иннж бжлжсты зынг та, зжгъжм, тжрс, тжгжр, тулдз, фатхъжд жмж жнджртж, жгжр жндавынц, жмж сыл кжны судзгж. Нжзы, хжрис, гжды, фжрв ж.а.д. чи сты, уы-дон та зынг нж джттынц. Уымж гжсгж бжрз жмж жнджр ахжм бжлжсты зынгжн ис стыр кад [22].

Ис ма «фарс физонжг» джр, хонынц ма йж Уастырджыйы физонжг. Аразгж джр жй кодтой Уастырджыйы номыл. Уый иу куы сцжттж, ужд жй лжвжрдтой фынджы хистжрмж. Уый иу скуывдта жмж физонж-гжй иу карст арты хай аппжрста цжхжрмж, иннжты-иу байужрста куыд хистжржй [2]. Кусжрттаг-иу бжстонгонд куы жрцыд, фыдызгъжл та ужларт, ужд та царм бабжстон кодтой. Кжд-иу кусжрттаг кувжндоны жр-цыд жргжвст, ужд йын йж царм ауыгътой

58 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 18 (57) 2015

бжласы цонгыл. Хъжуы миджг куы цыд жргжвст, ужд та иу йыл цжхх байзжрстой жмж иу жй афтжмжй хус кодтой ужлхжд-зжртты. Уый фыццаг уымжн бжстон кодтой жмж ужд цармжй кодтой къахы дзаума, ужлждаржс ж.а.д. Ирон аджмы рагфыджл-тж ивгъуыд ржстжджыты галы цармыл хордтой ард, сжйраг джр та иу кувжндоны цур цы кусжрттаг кодтой уымжй. Галдзар-мыл та уымжн хордтой ард, жмж гал нымад цыд Хуыцауы кувинагыл. Жгжрыстжмжй, кодтой сомы джр, раст ныхасы равдисыны тыххжй «зжгъгж ма дын кжд галдзармыл бахжрон ард, жнджр дын мж бон ницыуал у». Уымжй дардджр ма баззад ахжм загъда-утж галдзармы фждыл. «нж хъонагъдзинад баст у галдзармыл», «дж галдзармыл дын ныллжууыд мийаг», стжй ма иу дзырдтой, зжгъгж, «галдзармжй жрчъитж хуыйын жв-гъау у, зжгъгж» [23, 24-25]. уыцы дзырды нысан уыд, зжгъгж, галдзарм сомы кжнжн у жмж дзы ды та къахы даржс куыд хуыйыс. Галдзармы ужлж ардхжрыны гъдау ма уыд суанг скифты дуджы джр, уый тыххжй нын хъусын кжны зынгж рагон историк Лукиан. «Если кто-нибудь, будучи оскорбленным, собирается отомстить обидчику, но видит, что у него не хватает сил, то он приносит в жертву быка, и нарезав мясо, варит его; затем, расстелив шкуру на земле, садится на нее, заложив обе руки за спину, как если бы они были связаны в локтях. Этим выражается самая сильная мольба. Когда мясо быка разложено, родственники и любой из посторонних подходят и берет каждый по куску. При этом они ставят правую ногу на шкуру и обещают доставить кто сколько в силах: кто пять, кто десять всадников на своем хлебе и жаловании, другой же большее число, иной тяжеловооруженных или пехотинцев сколько может, самый бедный — только самого себя. Собирается иногда с помощью шкуры большое число воинов. Такое войско, чрезвычайно стойко и непобедимо. Ибо они связаны клятвой: поставить ногу на шкуру значит поклясться» [23, 25].

Хуыцау жмж хицжн зждты номыл цы кусарттж кжнынц, уыдоны хсжн ис чысыл хждхуыз гъджуттж. Зжгъжм, Ирыстоны цжгат хайы Санибайы хъжу жмж Цымы-

тийы хъжуы жхсжн ис Къаурийы дзуар. Ис жм боны бар лжвжрд, жмж йж номыл цы кусарттж фжкжнынц, уыдонжн сж сжртж цармжй нж рахицжн кжнынц, афтжмжй сж жркжнынц кувжндоны фарсмж цы жвгъил-тж ис, уыдоныл. Сывжллон куы фжрынчын вжййы, ужд ын уыцы жвгъилжй фжйнж амайжны ракжнынц жмж сж чиныг сараз-ынц, уый, зжгъгж, йж жнжниздзинаджн у ахъаз [7].

Жмткжй сисгжйж, кусарт кувжндоны бын куы фжкжнынц, ужд уым джр уыд цасджр бжрцжй хицжндзинждтж. Кувжндоны бын кусарт кжныны гъдау бжржгбо-ны ржстжджы алы комы зындгонд нж уыд. Фылджр кувжндоны кусарт кодтой амынд кжмжн уыд, жрмжст уымжн. Зжгъжм, рын-чыны тыххжй жмж сывжллоны райгуырды тыххжй, ужлдай аржхджр кодтой кусарт кувжндоны раз, стжй ма иу жнджр амынд-ты фждыл джр. Хицжн хъжуты бжржгбоны фысым чи уыдаит, уый жнжмжнг джр йж кусарт кодтаит бжржгбоны номыл кувжндоны. Кувжндонмж цы кусжрттаг кодтой, уый жнжмжнгджр уыдаит нывонд кжй скодтой, ахжм хждзарон фос. Кусжрттагжн иу йж хъуырыл конд уыд мырмыржг (чысыл дзжнгжржг), кжннод та йж сыкъатыл урс, бур, сырх зжлдаг бждтжн. Иужй иу хъжуты иу кусжрттаджы жрзилын кодтой кувжндоны алыварс жртж хатты, кжм та иу жй кувжндоны размж бакодтой жрмжст жмж иу жй хистр куы ныххжлар кодта, ужд, куыд хждзары, афтж ам джр жххжст кодтой жппжт гъджуттж. Фылджр хатт та кусжрттаг кувжндонмж нж кодтой, фжлж иу жй уымж жввахс ныххжлар кодтаид кувжг лжг жмж иу йжм стжй уый фжстж бавнжлдта кусарт кжнынмж. Кувжндоны бын кусарт-кжнынжн уыд сжрмагонд джргъжццон къ-жйдуртж, зжххы жмвжзаджй цасджрбжрц бжрзондджр. Кусжрттаг иу куы фжцис кусарт конд, ужд иу жй цуайнаджы баужларт кодтой иууылджр, жнж фыхжй ныууадзын не жмбжлд фыдызгъжлжй, ужд жй зжд джр нж иста. Зжды номыл сжйраг физонжг иу куы сцжттж, ужд фжцжуынц кувжндонмж жртж кжрдзын, сж ужлж физонжг, бжгж-ны, арахъхъ жмж жртж цырагъимж. Уым иу сжхи куы бафждзжхстой, ужд фжстжмж

разджхтысты жмж иу кувжндонжй чысыл фалджр жрбадтысты сж бжржгбоны фын-гыл.

Кусарт кжныны гъджутты фждыл бирж цымыдис жмж иртасинаг фарстатж ис, фжлж ацы уацы рард нж уыд, цжмжй сыл бжстон жрдзырдтаин. Стжй ма фадат нж уыд алцжй фждыл лыстжггай жрдзурын, уымжн жмж уацы алцжй фждыл не жрд-зурдзынж. Мжн фжндыд жрмжст равдисын сж сжйрагджр миниуджыты, кжцытж азжй азмж цжуынц рохгонд, жмж дзы биржтж та бынтонджр басусжг жсты.

Куыд кжсжм, афтжмжй кусарт кжны-ны гъджуттж ирон аджммж жнжхъжн зо-над уыдысты жмж уыдон та цы нжлгоймаг нж зыдта жмж аржхст, уый та жхсжнады жгуыдзжгыл цыд нымад. Уымж гжсгж-иу сывжллонжй фжстжмж лжппуты ахуыр

жмж цайдагъ кодтой кусарт кжныныл. Цы хицжн гъджуттж иу цыд жххжст, уыдон та баст уыдысты, ужлджр ма куыд загътон, афтжмжй сж дунежмбарынад жмж уырны-надимж. Уыцы гъджуттж махмж жрхжццж сты ржстжджы фжлм цы дугтыл ныббатт, уырдыгжй жмж сж мах, ирон аджм куы нж зонжм жмж ахуыр кжнжм, ужд нжм цы сомбон жнхъжлмж кжсы, уый зынзжгъжн у. Ужлдайджр сыл кжстжр фжлтжры куы нж цайдагъ кжнжм жмж сж куы нж жххжст кжной, ужд фжстжджр жрмжст сырдау ку-сарттаг жргжвдзысты. Аджм та сырдтжй, иумийагжй, цжржгойтжй, уымжй хицжн кжнынц жмж сын ис культура, жнж кж-цыйж жхсжнаджн ужвынад кжнын нжй жмж культура та цы адаммж нж уа, уыдон та царды асинтыл нж акъахцжф кжндзысты размж.

1. Абаев В. И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. М.-Л., 1958. Т. I.

2. Уанеты В. Кусарты иужй-иу терминтж ирон жвзаджы // Фидиужг. 1970. № 7.

3. Геродот. Мельпомена. Книга четвертая. Владикавказ, 1991.

4. Джуссойты Н. Осетинское застолье и скифо-нартовское общество // EURASIA SCYTHICA. 2006. № 1.

5. Миллер В. Осетинские этюды. Владикавказ, 1992.

6. Мжргъиты И. 2000 азы быдырон жрмжджытж.

7. Тменаты Дз. Уырнжннтж жмж мжнг уырнжнтж //Мах дуг. 2008. № 6.

8. Айларты И. Ирон фарн. Дзжуджыхъжу, 2012.

9. Цгъойты Х. Ирон царды гъджуттж. Кусжрттаг жргжвджг // Ржстдзинад. 01.08.2015. № 137 (23931).

10. Пчелина Е. Уазжгисын гъдау Ирыстоны //Фидиужг. 1998. № 2.

11. Тменаты Дз. Уырнжннтж жмж мжнг уырнжнтж //Мах дуг. 2008. № 2.

12. Джыккайты Ш. Фынг жртжкъахыг // Мах дуг. 2004. № 10.

13. Гаглойты З. Фосдарды куыст Къуыдаргомы //Фидиужг. 2007. № 5.

14. Дзабиты З. Т. Уацтж ирон жвзаджы тыххжй. Цхинвал, 2010.

15. Хъайттаты С. Ирон хабжрттж. Дзжуджыхъжу, 1992.

16. Канукова З. В. Традиционная осетинская пища. Владикавказ, 2005.

17. Пжрржстаты И. Гадание на бараньей лопатке. 2012 азы планон куыст.

18. Бациты А. Б. Кокайты Т. А. Фыдыужзжг. Дзжуджыхъжу 2008.

19. Нарты кадджытж. Дзжуджыхъжу.1995.

20. Чибиров Л. А. Традиционная духовная культура осетин. Владикавказ 2008.

21. Тменаты Дз. Уырнжннтж жмж мжнг уырнжнтж //Мах дуг. №7. 2010

22. Канукова З. В. Экологическая культура осетин: традиции и инновации // Устойчивое развитие горных территорий. 2009. № 1. С. 97-102.

23. Алборов Ф. Об одном фразеологизме в осетинском // Кавказ. 1992.

60 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 18 (57) 2015

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.