Научная статья на тему 'Осетинская войлочная шляпа'

Осетинская войлочная шляпа Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
190
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Известия СОИГСИ
ВАК
Область наук
Ключевые слова
народные промыслы / изготовление войлока / мужские головные уборы / войлочная шляпа / этикет / взаимовлияние культур / handicraft trades / felt mak- ing / men’s headgears / felted hat / etiquette / interaction of cultures

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Маргиев Ирбег Туганович

В статье рассматривается история появления, способы изготовления и ношения одного из самых популярных видов осетинского мужского головного убора — войлочной шляпы. С привлечением археологического, лингвистического, фольклорного, иллюстративного и полевого этнографического материала исследованы этнокультурные параллели с иранским и тюркским материально-предметным миром, выявлены этикетные нормы, связанные с войлочной шляпой. Ставится проблема возрождения народных промыслов, в частности, востребованности, сохранения и организации производства этого головного убора в современных горных условиях, передачи традиционных навыков его изготовления молодому поколению.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Ossetian Felted Hat

The article discusses the history of origin, modes of production and bearing of one of the most popular types of Ossetian men’s headgear — felted hat. Ethno-cultural parallels with Iranian and Turkic material-objective world are researched with assistance of the archaeological, linguistic, folkloric, illustrative and field ethnographic data, etiquette rules associated with felted hat are revealed. The problem of revival of folk handicraft trades is raised, in particular the relevance, keeping and organization of production of this headgear in the modern mountain conditions, transfer of the traditional skills of its making to the young generations.

Текст научной работы на тему «Осетинская войлочная шляпа»

ИРОН НЫМЯТХУД*

И.Т. МЖРГЪИТЫ

Аджймаг фыццаг худ кад % скод-та, уый зын зжгъжн у, уымжн жмж худ дарыны %гъдау ужвынад кжны не за-мантжй фжстжмж. Худ жй хъахъхъждта уазалжй, къжвдайжжмж хуржй. Куыд биржжнджр аджмтж, афтж ужлдайджр та ирон аджмы рагфыджлтж худжн стыр кад кодтой, уыдис сын табуй-аг иннж даржсимж абаргжйж [1,146]. Уымжн жмж аджймагжн йж сжржй ужлджр ницы ис, жмж уый ужлж чи ис, уый та табуйаг уыд. «Ирон лжгжн йж худ йж сжржй аппарын, канад си-сын стыр тугкалды райдиан уыд,жмж йж уымж гжсгж йжхи йедтжмж сисыны бар никжмжн уыд. Йж худ-иу кжмжн систой, кжнад аппжрстой, уыцы лжг та жгадыл цыд нымад жхсжнады миджг. Йета йж искуы ныууадзын дар жгаддзи-надыл цыд нымад» [2,1].

Ирон лжджы худ чъизи канод та жнцъылдтытж, йе та жскъуыдтжй хжс-сын джр жнжнымад лжджы нысан уыд жмж йж уымж гжсгж алчи джр дардта сыгъджг жмжжмбжлон уагыл. Худжн уый бжрц кад уыд жмж дзы хордтой ард джр. Аджймаджы исты хъуыддаджы тыххжй куы азымджын кодтой, ужд-иу йжржстдзинад жсбжржг кжныны тыххжй, йж худ кувжндонмж бахаста жмж ма-иу жй кжд фжстжмж рахаста-ид, ужд-иу зжрджжхсаинагыл нал цыд нымад. Уыдис иу ахжмтж джржмжиу кувжндонжй, мжнг ужвгжйж, йж худ чи рахаста. Уыд ахам хабар: Дзерантжй иу лжг цыджр адавдта,жмж йын загътой, кжд джхи растыл нымайыс жмж ды нж

* Исследование выполнено при поддержке РГНФ, проект №14-21-13001 «Инновационные ресурсы культурного наследия Северной и Южной Осетии».

уыдтж, ужд Хисты дзуары дж худ бавжр. Лжг йж худ дзуары нывжрдтажмж дын жй дыккаг бон жнцад-жнцойж рахаста. Сжхимж куы разджхт, ужд лжг фжн-дагыл жрхауд жмж дзыхъмард фжцис. Афтжмжй йж базыдтой, уыцы лжг къ-жрных кжй уыд жмж дзыхъмард джр уымжн фжцис [2, 2]. Цы лжгжн-иу йж каистж йж худ бамбжхстаиккой, уый жгадыл цыд нымад, зжгъгж,йын кад нжй жмж йжхынджылжггаг скодтой [2,1]. Худ дарыны тыххжй бирж загъ-джуттжжмжжмбисжндтж ис: «худ дары-ны аккаг алчи нжу»,«лжг худжй у», «ху-джн кад хъжуы», «худы бын хъуамж лжг уа», «кжд худ дарыс, ужд йын йж кад джр хъахъхъжн», «йж худ кжлмжрзжнжй баивта», «йж худжн кад кжнын нж зоны» [3,44], сомы-иу цы лжг бакодта уый дзырдта «мж худыстжн» кжд мжнг зжгъын, ж.а.д. Нжлгоймаджы худмж бар нж уыд сылгоймагжй бавнжлдтаит. Худ-иу хждзары миджг жвжрд уыд бжр-зонд ран, сыгъджг бынаты, бар нж уыд жмж йжм сывжллжттж джр бавнжлдта-иккой, ужлдай джр та бинонты хицау чи уыд, ахжм нжлгоймагы худмж.

Ирон лжгжн жнж худжй цжуын ху-динагыл уыд нымад [1,46], ужлдайджр та хъжубжсты миджг, балцы цжугжйж, зжгъгж, худ чи нж дары, уымжй цжй лжг ис. Худ-иу жрмжст ластой кувжн-доны бын, фынгы фарсмж бадгжйж, сжйраг джр та хуыцау жмж зждты ном аргжйж, афтж ма зианы ужлхъус лжуу-гжйж. Ирон лжг жппыныдзух, худ кжй дардта жмжжнж худжй иу стжм хат-тжй дардджр кжй никуы уыд, уымжн джр уыд йжхи аххосжгтж: зын уавжр-ты цжргжйж хжхбжсты, уазал, кжм къ-жвда,стжй ма ивгъуыд дуг иуыл тыхы

Ирон нымжт худ

заман уыд, жрвыл уысм джр гжнжн уыд шмж йж хжсты сжр бахъуыдаит, йе та фждисы цжуын. Уымж гжсгж йж хотыхтжжмж йж худ хъуамж цжттж уы-даиккой. Уыцы уавжрты цжргжйж, худ сжржй ист тынг стжм хатт цыд [4,45].

Ирон аджммж нжлгоймаджы худ-тж цалджр хуызы уыдысты: куыд ужл-дзарм худ — ужрыккы цармжй конд йж хъуынимж, дардтой йж фылджр зымж-гон, ома уазал ржстжджы. Бухайраг худ — кодтой йж бынаты, фжлж хуы-зджрыл нымад цыд Астжуккаг Азийж хаст, аржзтой йж нырма гуыбыны цы ужрыкк уыд, уый цармжй, уый та дард-той фылджр фжржзджын жмж хъжздыг аджм, ужлдайджр та балцы цжугжй-жжмж исты стыр бжрнон хъуыдтагы ржстжджы, йж аргъ та уыд иннж худтжм абаргжйж бирж зынаргъджр. Бухайраг худ цы жвзонг лжппуйыл уыд, уый нымад цыд бонджыныл, зжгъгж«бухайраг худы хицау бацис». Цжрмын кжннод та Хжлын худ — тжнжг цармжй конд худ жнжхъуынжй, згъжр худ — хжстон лжджы худ, гжм худ — уый ныккжнгжй-ж-иу аджймаг кодта жнжзынон, кодтой ма йж кжлжнгжнджытж джр. ^фтж ма нымжт худ — уый та дардтой фылджр сжрдыгон хъарм ржстжджы. Цины жмж бжржгбонты фылджр дардтой фжлурс нымжтхудтж, зианы — ома хъыджы ржстжджы, та таргъуызтж.

ИЗВЕСТИЯ <

Нымжт худ нж фыджлтжм кжд фж-зынд, уый зын зжгъжн у, фжлж йж скифтж джр кжй дардтой, уый нысан кжны исто-рийы фыд Геродот джр. ^рмжст скифаг нымжт худжн йж ужллаг фарс уыд цы-ргъгонд, ома цъупп аржзт [5, 29], ирон нымжтхуд та сжрыл бадт жнгом, ома йж къоппа уыд жмлжгъз.Стжй ма скифаг нымжтхуджн быдыртж уыд, уый джр бжлвырд нжу. ^мткжй сисгжйж, нымжт худ зындгонд бирж аджммж у, уыцы нымжцы: Астжуккаг Азийы — казахтжм, туркментжм, каракалпактжм, киргизтжм, Кавказы — гуырдзымж(суантжм, рацъаг-тжм), цжцжнмж, мжхъжлмж, дагъестаны аджмтжм, балхъармж, хъжржссейжгтжм, теркаг жмж кубайнаг хъазахътжм,жфтж мажнджртжмджр.

Ирон нымжт худ сыхаг жмжжнджр аджмты нымжт худтжй цасджрбжрцжй хицжн кжны. Ироннымжт худжн ис стыр быдыртж, йж кжржттж сты хжрд-мжжзджхт, сжры тенкайыл бады жн-гом. Йе стыр быдырты фжрцы, цжсгом хъахъхъжны хуры сыгъджй. ^нгом гуырдзийаг(суайнаг) нымжт худ джр бады сжры тенкайы ужлж, фжлж йж быдыртж сты хжрз чысыл, жмж вжйй-ынц бынмж уагъд, цжсгомы та бынтон-джр хуржй нж хизы. Куыд цжуы бжржг, афтжмжй суайнаг нымжт худжн быдыртж фжстжджр фжзынд, разджр уыды-сты жнж быдыртжй, жхгждта жрмжст сжры тенка. Рацъон худ джр у суайнаг нымжтхуды хуызжнжрмжст уымжн йж быдыртж сты чысыл стырджртжжмж суайнаг худау, уымжн джр йж быды-ртж сты бынмж уагъд. Ис ма гуырд-зымжжнджр хуызжн нымжтхудджр суайнаг худы хуызжн жрмжст уымжн жппынджр фжстийжжмж фжрсырды-гжйты быдыртж нжй, чысыл быдыр ис жрмжст разырдыгжй, цжмжй цжстытж хуржй жхгжд цжуой. Казахаг нымжт худ сжрыл жнгом нж бады, цасджрбжрцжй у бжрзондджр, стжй йын кжд быдыртж

56

ис, уждджр, разжй жмж фжстийж у уы-рдыгмж уагъд, фжрсырдыгжйты та, ома хъусты сжрмж хжрдмагомау. ^ппжты жввахс джр ирон нымжт худмж лжууы хъжржссейаг нымжт худ. Сжры тенкай-ыл уый джр бады жнгом, йж быдыртж сты дардыл, ирон нымжт худау, фжлж хжрдмж схъжл нж фжлжууынц, фыл-джр хаттжй дардтой уырдыгмж уагъд быдыртимж. Цасджрбжрцжй нымжт-худ зындгонд уыд цжцжнмж джр, иу-мийагжй цжцжйнаг нымжтхуд жввахс лжууыд рацъон нымжт худмж.

Нымжт худы фжзынджн ахъаз-гжнжг уыд нымжтжуужрдын жр-мджсныйады фжзынд. Куыд хъуы-ды кжнынц ахуыргжндтж, афтжмжй нымжтжуужрдыны фжзынджн ахъаз-гжнжг уыд, рагзаманты хъжттаг фы-стж сж фист лжгжтты кжм калдтой,

уым иу зжгъгж, къуымбил къжхты бын над цыд жмж зжгъгж куыд фжстагмж ыснымжт, ома жуужрст цыд. Уыцы нымжтгонджй-иу аджм ма лжгжтты куы цардысты, ужд пайда кодтой сж быны фжлмжнджржмж хъармджры тыххжй, ома дзы кодтой лыстжнтж.

Иумийагжй нымжт жуужрдын фж-зындаит аджймаг хъжддаг фысы куы жсхждзарон кодта, ужджй фжстжмж. Хъжддаг фысы къуымбил, нж уайы, уымж гжсгж хъуыд ног хждзарон фысы мыггаг рауадзын. Уый тыххжй та хъу-амж уыдаит фосы дзугтжжмжжвзаргж джр фысы мыггжгтжй цжужт уадзын. Дзугы хизгжйжжмж сжм хъус дарын жнж бжхжй зын уыдаит, жмж бжржг куыд у, афтжмжй хъжддаг бжхы аджймаг жсхждзарон кодта 7-8 мин азы размж. Уымж гжсгж нымад цжуы, зж-

Суайнаг нымжт худ (сванка) Гуырдзийаг нымжт худ

Казахаг нымжт худ

гъгж, нымжт жуужрдыны жрмджсный-ад, куыд хждзары жнжмжнг хъжужг къухми, фжзынд ужлджр куыд цыд нысан, афтжмжй, 7-8 мин азы размж. Нымжтжуужрдыны жрмджсныйад, куыд федтам, афтжмжйу у рагон фж-зынд. Нымжт аджймаджы хъахъхъжд-та уазалжй, уыдисын даржс джржмж хуыссжнгарз джр. Нымжтжй аржзтой гауызтж, къахы даржс, голджытж исты жвжрынжн, фжттжжвжржнтж, жхсар-гарды хжцжнтж, уарттж, бжхы саргъы бынжн ж.а.д. ^нж нымжтжй нж уыд уж-вынад кжнын, цжугж цард цы знжмтж кодтой, уыдонжм. Кжд нымжты фж-зынджн ахъазгжнжг уыдысты цжугж-цардгжнджытж, ужд дзы тынг ужржхжй фжстжджр пайда кжнын байдыдтой бындурон цжрджытж джр жмжжппжт дунейы культурайы райржзты йын ис стыр нысаниужг.

Нымжт цы аджмтжм фжзынд фыц-цаджы джр, уый быцжуаг у ахуыргжнд-ты жхсжн, фжлж сж фылджртж сты хжст, зжгъгж, фыццаджы джр фжзынд рагон ирайнжгты знжмтжм. Археоло-гон жрмжджытжм гжсгж,жппжты ра-гонджр нымжт, кжцы саржзта аджй-маг, ссарджуыд Чысыл Азийы жмж йж нымайынц 3мин азыкконыл. Нымжт жуужрдын стыр ужржхжй зындгонд уы-д,цжугж цард цы знжмтж кодтой жмж хохаг фосдарджытж чи уыдысты, уы-донмж: Фжскавказы, Ираны, Астжуккаг жмж Чысыл Азийы, суанг Балканты жмж Карпатты цжрджытжм.

Нымжт аразыны хъуыддаг тынг ужржхжй бжржг цжуы Нарты эпосы джр, зыдтой ужйлаг нымжт жмж бинаг нымжт, уыдис сжм нымжтын ехсытж.

Геродот куыд нысан кжны, афтжмжй скифтждардтой нымжт худтжжмж нымжтын хжджттж, сж цатыртж кодтой нымжтжй [5,32]. Скифтжм нымжт жуужрдыны жрмми тынг ужржхжй зындгонд кжй уыд, уый ма нысан кодта

Страбон джр, зжгъгж, скифтж сж цжугж царды фжстиужгжн цардысты нымжтжй конд цатырты жмж сын жвжрд уыдысты ужрджттыл [6,307]. Скифтжм нымжт жуужрдыны культура цы жмвжзадыл уыд, уый бжлвырдджржй раргом Ал-тайы Пазырыкты обауты цы паддзахы ингжнтж разынд, кжцытжахуыргжнд-ты хъуыдымж гжсгж, хаст жрцыдысты 6-4 жнустжм нж дуджы агъоммж. Уым нымжтжй цы гауызтж разынд, уыдон сж кондмж гжсгж уыдысты нымжты конд нывжфтыды бжрзонд жмвжзаджв-дисжн [7,121].

Нымжтжй конд гжрзтж зындгонд уыдысты сжрмжттжм джр.

Алантж джр нымжтжй ужржхжй кжй пайда кодтой, уымжнжвдисжн у сж ужртты жттаг фарсыл кжй уыд карды ныхмж конд нымжт [8, 33]. Уждж куыд уынжм, афтжмжй нымжтжуужрдыны жгъдау нж фыджлтжм тынг ужржхжй уыд зындгонд, кжцы жрхжццж цасджр-бжрцжй сж фжстагжттжм иржттжм джр. Стжй ма йж райстой сж фарсмж цжржг аджмтж джр. Дзырд «нымжт худ» равзжрд «нымжт» жмж«худжй», ома нымжтжй аржзт худ.

Ныр та жркжсжм дзырд «пышшт»+ы равзжрды фжнджгтжм.Ирон дзырд нымжт равзжрд ирайнаг дзырд namata-йж. Дзырд нымжт ирайнаг жвзагжй ист жрцыд жнджр ирайнаг жвзжгтжй равзжргж знжмтжм, уыцы нымжцы, зжгъжм: персайнаг жвзагыл nurnœm у namad? Белуджагау — navad? Авгай-нагау — namla, памираг (согличийаг) жвзагыл — nimod, памираг (мунджай-наг) жвзагыл — namyo, памираг(ишка-шиймаг) жвзагыл — namad, ягнобагау

— namta, согдийагау — namad, авестий-агау — nimata, рагон индийаг жвзагыл

— namata, хиндийагау — namda. Ирайнаг жвзагжй ма бахауд бирж жнджр жвзжгтжм: зжгъжм арабагау нымжт у

— namat, мансийы жвзагыл — namat,

58 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 13 (52) 2014

венгрийагау — пгтгг, гуырдзийагау — паЬасИж жмж а.д [9,202-203]. Иу ны-хасжй, термин нымжт-жй пайда код-той ирайнаг (скифаг) знжмты фарсмж цы аджмы хатт цардысты, уыдон джр. Ома кжд дзырд «нымжт» рагон ирай-наг жвзагжй бахауд жнджр жвзжгтжм, ужд ын йж аразыны гъдау джр райстой рагон ирайнаг знжмты минжвжрттжй. Дзырд «худ»+та равзжрд рагон ирайнаг дзырд «хаиСа» йж, уырдыгжй истжрцыд жнджр ирайнаг жвзжгтжй равзжргж взжгтжм: персайнаг, афгайнаг, памираг (ишкезаг), памираг (согдийаг), ягнобаг жмж а.д. Ирайнаг жвзжгтжй ма дзырд худ бахауд жнджр 'взжгтжм, куыд: со-михаг, гуырдзийаг, немецаг, англо-сак-сойнаг, латинаг жмжжнджр жвзжгтжм [10,243-244].

Нымжт худ аржзтой ужрыккы къ-уымбилжй — ужргъуынжй, ома иу ужрыккы фыццаг хатт куы алвыдтой, ужд уыцы къуымбилжй. «Нымжт худтж ма-иу кодтой сжгъы (сжныккы) тин-тичъийж джр, уымжй аржзт худ уыд фжлмжнджр жмж-иу сж фылджр дард-той бжржгбонты» [11,98]. Уымжн жмж ужрыккы къуымбил уыд фжлмжнджр. Нымжтхуды къуымбил-иу пичъитжй жмжжнджр жндждзжгтжй сыгъдж-ггонды фжстжжхсад жрцыд цалджр хатты донжй жмж йж стжй сур кодтой ужлхждзжртты. Уый фжстж ногжхсад къуымбилы-иу жсцагътой фжтдзж-гъджнжй, цжмжй хжмпусджр уыдаит, стжй ма-иу жй бакодтой жхсынгж джр.

Фжтдзжгъджн

Цжмжй къуымбил жуужрст жр-цыдаит нымжтхуджн, уый тыххжй иу

жй хъиссыны ужлж атжнжг кодтой. Хъиссыны та йж уымжн тыгъдтой жмжжуужрдгж-жуужрдын хъуын хъис-сыныл йж джрзжгы тыххжй хжцыд жмж хуызджржуужрст цыд. Хъиссын уыд конд сжгъы хъис-иу бапырдтой, стжй та йж кодтой жлвисгжжмж стжй уый фжстж тынуафжныл ужфт цыд. Раз-вжлгъаужй зыдтой нымжтужртджытж, цас хъуамж уыдаит йж ужз къуым-билжн, афтж ма хъиссыны ужлж цы бжзджынжн хъуамж цыдаит тыд. Къ-уымбил — иу жмхуызон куы байтыд-той хъиссыны ужлж, ужд жй хуылыдз кодтой тжвд сапон донжй, кжнод та туаг сылыйж (хуырхжг). Стжй иу хъиссы-ны иу фарсыжрдыгжй ратыгътой жмж йж нымжтжуужрдджытж дыуужрджм размж фжстжмж сж цжнгты хъултжй ратул батул кодтой зжххыл, хаттта ныл-лжг аржзт тжрхжгыл иу цасджры бжрц. Ржстжгжй ржстжгмж-иу йыл кодтой са-пон дон, кжнод та туаг сылы(хуырхжг), цжмжй хуызджр жууадаит. Иуырджм иу цасджры бжрц жуужрст куы жрцыд, ужд та иу жй сыхжлдтой жмж йж ныр та цжхгжрырджм стыхтой жмж йжныр та цжхгжрмж дыуужрджм ратул-батул кодтой. Нымжт жуужрдгж-жуужрдын цжмжй ржстжг тагъдджр цыдаит, уый тыххжй-иу кодтой нымжтужртджыты заржг (кжс джлджр) онай-онайы заржг. Нымжт иу иу цасджр куы баруад, уждта иу жй сыхжлдтой жмж иу нымжтгон-ды дыуужвжлдахжй стыхтой хъиссы-нимжжмж та афтжмжй жуужрст цыд, уый фжстж та иу жй сыхжлдтой жмж та йж цжхгжрмж стыхтой хъисыны жмж та афтжмжй жуужрст цыд. Фжстаг хаттма-иу нымжт жуужрстой цыппар-вжлдахжй, ныр ма иуырджм, стжй та иннжрджм. Афтжмжй-иу нымжт куы райхжлдтой, ужд иу дзы рауад къусгонд.

Иумийагжй сисгжйж, нымжт цас тынгджр цыд жуужрст, уас нымжт уыд жнгомджр, жгжрыстжмжй дзы къжвда

джр нж хъардта. Нымжты хорз бжржг кодтой кжд дзы дон нж хъара иу дзжвга-ры бжрц, ужд уый дзуржг уыд йж хжрз-гъжддзинадыл жмж йын уыд стырджр аргъ.

Уый фжстж иу нымжт худгонды сы-гъджгдонжй цалджр хатты ныхсадтой, цжмжй йж сапон дон ацыдаит жмж йж кодтой худыкъуыдыры ужлж, цжмжй сжры кжхцы хуызжн рауадаит. Йж былтж-иу хжсгарджй лыг жрцыдысты. Нымжтхуджн йж быдырты кжржт-тыл хуыд цыдис хъуымацы кжттагжй, тжлыгонд, худы хуызмж гжсгж: урс, сау, цъжх кжннод жнджр хуызтж. Худыл ма хуыдтой дыккаг тжлы жндахы кжннод та тжбыны хаутжй «быд» йж быдыр кжхцжй кжм фжхицжн ис уым, цжмжй сжрыл аивджр бадтаит жмж ивжзгж джр ма кодтаит. Быд конд уыд жртж, кжннод та авд тагжй, быдтой йж къухы жнгуылдзтжй [2,3].

Нымжт худыл ма кжхцыл дзу-аржвжрджй дыуужрджм уагътой дыууж тжлыйы, уый джр быджй, фжлж куыд рыхъуыстон, афтжмжй уыцы гъдау фж-зынд жржджы, раздарыл уыцы тжлытж нжжвжрдтой. Худы рагъыл ма хуыд цыд боцкъо джр, жндахжй конд, фжлж уый джр жржджы фжзыд.

Нымжт худ дардтой нжлгоймжгтж, куыд хистжржмж астжуккаг кары, афтж къаннжг лжппутжджр жртж аздзыджй фжстжмж.Нымжт худ алы комы джр дардтой жнджр жмжжнджр хуызжн, зжгъжм, хицжн кжмтты-иу жй разжй хжрдмж йж быдыртж басчъил кодтой, кжм та фжрсырдыгжй, хатт та фжстжр-дыгжй. Аржх ма йж'счъил кодтой ми-джмжджр. Худ дарды хицжн хуызтжй ма иу уыд зулаив жй йж дарын. Стжй ма-иу кжм худжн йж быдыртж ужлжрджм уы-дысты, кжм та уырдыгмж уагъд йж иу фарс [2, 4].

Профессор Дзаттиаты Русланы ныхжстжм гжсгж Хуссары, ужлдайджр

та Дзомагъгом жмж Урстуалты зылды, сж худы конд бжржг кодта уымжй,жмж Дзомагъгомы нжлгоймжгтж дардтой цыбыр быдыртимж худтж, Урстуалго-мы нжлгоймжгтж та стыр быдыртимж конд худтж.

Нымжтын худтж уыдысты сж хуызмж гжсгж алы хуызтж: урсытж, цъжх-тж, саутжжмж буртж. Фжлж иумийагжй сисгжйж, фылджр саухуыз худтж дард-той. Ацы хуызтж аржзтой ужрыккы къ-уымбилы хуызтжм гжсгж сау, урс жмж бур къуымбилжй. Цъжххуд (фжныкгъ-уых) аржзтой урс жмж сау къуымбил-иу схжццж кодтой жмж-иу сж иумж бапырд-той, ахжм хуызы худаг къуымбил жмхуы-зон хжццжжрцыд жмж-иу радта цъжх хуыз. Иу ныхасжй,ацы цыппар хуызжй дардджр ма жнджр хуызтжджр уыд жмж аржзт цыдысты сау, урс жмж бур къуым-билтжй арвистон фжрцы [2,5; 2,6].

Нымжт худ тынг жхсызгонжй дардтой сжрдыгон жнтжф ржстжджы, цжсго-мы хуржй судзынжй хъахъхъждта, къ-жвда бонты та хуылыдзжй, уымжнжмж дон нж уагъта, жнжхъжн бон дыл къ-жвда куы фжцыдаит, уждджр. Нымжт худжй ма-иу фжндаггонтж нужзтой дон джр. Нымжт худ иу фждывжлдах код-той цыхцырмж бадаргжйжжмж-иу жй афтжмжй сж дзыхыл сдардтой.

Тынужрдджыты заржг (мамысонгомы)

— Онай, зжгъжм, мж хуртж, онай,-Тынужрджг зиуужтты онай! Дыстжтылджй, цжнгтжргъжвджй — Бжстон онай, ужззау онай!

Нж ног тынжй джргъжй ужфтмж Йе лвисинаг — фжсмкъуымбилжй. Хжрзжхсаджй, хжрзжхсныстжй Йж пирджытж — Ужзжфтауты Ацырухстж, Айсанатж. Йж балвисжг Насыран уыд ^дджгужлж мжсыджы сжр. ^з амжлон, сымах цжрат,-Кжд уый Тоццж нж ныужрста!...

- ^цжг зжгъы, жцжг дзуры Нж буц жфсин — нж амонжг!

60 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 13 (52) 2014

^мж онай, ржвдзджр онай Дыстжтылджй, цжнгтжргъжвджй! — Кжд фиджны нж чызджытж Лжг-амжндтжжссариккой, Нж файнустытж нж чындзытж Тырынгуырдтж ныййариккой! [12,64]

Ироп nuMœm худ разuрдuгœй счъил xœpdMœ

Нымжт ужрдыны заржг 2-аг вариант

— Йж, онай, йжаужрдут, ужрджытж, Йж, онай, йж, аужрдут, мж хуртж! Хорз лжджы нымжт у, Бонджыны нымжт у.

Кусарт нын акжндзжн.

— Кусарт нын уанцон нжу, Кусарт нжнж хъжуы, Сир нын-иу ыскжнжд,

— Аужрдут, ужрджытж, Рогджр ут, мж хуртж, Уе ужнгтж куы руагътат, Гждыйы хъуынжй Жууайжгджр куы у. Цъжх хъусы бын та Бжзджынджргжнжг куы у. Зивжггжнаджы бын Лжбырдтжгжнаг у.

Уе ужнгтыл жсхжцут,

Цырд джр ут, ужрджытж,

Ужржстмжгжнжг,

Ржстмж йж фжкжнай.

Онай, йж, онай,

Хжтжг лжджы нымжт у,

Мжйдар жхсжв боны хатт чи кжны,

Чызджыты ехсы бырынкъжй чи жвзары,

Чызджытжм йж худы бырыжй чи кжсы, Хохы айнжджы йж риужй чи кжны, Паддзахы фиджрттж зжвжтжй чи кжны, Мынжйы ржгътыл хицжн фжнджгтж чи кжны,

Уый ахжм хжтжг лжг у.

Аужрдут, аужрдут,

Уе ужнгтыл жсхжцут,

Уой, онай, онай, онай, зжгъут,

Онай, зжгъут, устытж.

Ай ахжм лжджы нымжт у,

Дардыл хжтжг, хжстжгмж хжссжг.

Йж ехсы цжф, арвы цжлхъы хуызжн кжмжн у,

Йж далысы хъохъо — хъыбылы хъыллист,

Ахжм лжджы нымжт у.

Йж фжстж акаст — мжсыджы хуызжн,

Йж бжхыл бадгжйж хохы хуызжн чи у,

Кжстжр чи у, фест жмж мын хомамжст

ракжн [13,221].

3-аг вариант

Онай, йж онай, усгуры нымжт у. Онай, йж онай, усгур та ахжм у, Онай, йж онай, цжхжрцжст лжппу у, Онай, йае онай, чызджыты жвзары Онай, йж онай, йж ехсы бырынкъжй, Онай, йж онай, къул худы бынжй сжм Онай, йж онай, худгжбыл каст кжны [14, 8186].

Мж хъудытж балхынцъ кжнын жмж хжц-цжгтж саразыны тыххжй мж зжгъын цы фжнды

Нымжт худ аразыны жрмджсныйад ирон аджммж баззад скифты дугжй жмж сыхаг аджммж джр зындгонд кжй уыд нымжтхуд аразыны жрмджсныйад, уый та у дзуржг ууыл жмж йж кжй райстой ирон аджмы рагфыджлтжй. Зжгъжм, комкоммж джр скифтжй баф-тыд Астжуккаг Азийы аджмтжм, куыд казахтжм, киргизтжм, хъарахъалпахъ-тжмж.а.д. Уымжн жмж ацы регионы зылды цжрджыты этносы комком-мжджр стырхайбавжрд бахастой, куыд цжуы бжржг, афтжмжй скифтж-сжр-мжттжжмж аланты знжмтж, ома ирайнаг зжмты минжвжрттж. Бжржг куыд цжуы, афтжмжй Астжуккаг Азийы жмж Ныгуылжн Сыбыры регионы ужвынад кодтой не замантжй фжстжмжужлджр загъдгонд знжмты минжвжрттж.

Кавказы цжржг аджмтжм джр ирон аджмы рагфыджлтжй кжй баззад, уый та дзуржг у ууыл,жмж рагжй фжстжмж джр фжрсжй-фжрстжм кжй цардысты. Зжгъжм, гуырдзымж, ужлджр куыд федтам, афтжмжй нымжт хуыйны nabadi [9,203] жмж худ та «kudi» Абайты У куыд нысан каны афтжмжй уый джр ист жрцыд ирай-наг взагжй [10,44]. Ирайнаг взжгтжй ма ист жрцыд вайнахаг жвзагмж цжцжйнаг «куй» жмж мжхъжлонау та «кий» ома худ. Уый та вдисжн у жмж гуырдзы, мжхъжл жмж цжцжн рагжй фжстжмжджр кжй ужвынад кодтой ирон аджмы рагфыджл-ты фарсмжжмж сын цасджрбжрцжй се взаг жмж сж культуржйж джр райстой, уыцы нымжцы нымжт худы аразыны жр-мджсныйадджр. ^мж уым та диссагжй джр ницы ис. Зжгъжм: суайнаг зжржттж ма бынтон жржджы джр хъуыды кодтой жмж кжй цардысты Цжгат Кавказы [15, 113] фжмж сын уым жнгом ахастытж кжй уыдаит алантимж, уый джр дызжр-дыккаг нжу. Стжй жнжуиджр гуырдзыйы зжнжмтжн(уыцы нымжцы рацъжгтж джр) тынг жнгом ахастыты уыдысты ирон аджмы рагфыджлтимж, сыуанг бынтон жржджыйы жйжнгты. Сусжггаг нжу жмж биржирон мыггжгтж гуырд-зыйы жхсжн цжргжйж кжй жсгуырдзий-жгтж сты жмж се хсжн цжргжйж джргъ-вжтин ржстжджыты кжй райстой нымжт худы жрмджсныйад жмж бирж дзырдтж джр. Мжхъхъжл жмж цжцжнимж джр ирон аджмжн тынг жнгом ахастытж уыд, алыхуызонжй джр. Уыцы нымжцы абон мжхъжллон зжххыл Ассайы ком жмж Дзжржхы комы джр ивгъуыд дугты сы-гъджг иржттж кжй цард жмж стжй цадж-ггай куыд жсмжхъжлжттж сты, уый джр бжлвырд у. Уыйимж ма алантж цасджр бжрцжй мжхъжллон этносы равзжрды ис хайбавжрд. Уымж гжсгж вайнахаг знжмты культурайы жмжжвзагы ис алайнаг-ирон элементтж, уыцы нымжцы нымжт худ аразыны жрмджсныйад джр. Хъжржс-

СОИГСИ

се жмж Балхъары джр нымжт худы жрмджсныйад бафтыд Алантжй, уымжн жмж хъжржссе жмж балхъар жсты тюр-каг жмж аланты асимляцийы фжстиуж-гжн цы знжмтж равзжрд, уыдоны фж-донтж, уымж гжсгж сжм Кавказы иннж аджмтжм абаргжйж тынг биржжмбжлы ирон (алайнаг) культуржйы жмжжвзагы элементтж. Стжй ма ноджы жвдисжн у уый джр жмж Кавказы иннж аджмты ужлдай хъжржссейжгтжжмж балхъай-ржгтж ирон адаммжжввжхс джр кжй сты, уымж гжсгж нымжт худы конд, уа диссаг нж хицжн кжны, жрмжст уыдонжн фыл-джр хатт худы быдыртж зджхт уыдысты уырдыгмж, иржттжн та хжрдмж. Нымжт худ ма зындгонд уыд Кавказы Хъубаны жмж Терчы зылды хъазахъмж джр фжлж бжржг куыд цжуы афтжмжй сжуыдон кодтой жлхжнгж ирон базаргжнджытжй. Ахжм хуызы ма бирж аджмтжм у зындгонд цасджрбжрцжй нымжтхуд аразын жмж дарын, фжлж уый джр уыд ужлджр загъдгонд культурон жнджвдады фжрцы. Ам мжн фжнды бахах кжнын уый жмж аджмтж фжрсжй-фжрстжм цжргжйж, жндвдтой кжрждзи культура жмжжвза-гыл. Уыцы нымжцы алы аджмтжджржр-байсгж элементтжм сж цардуагы фж-стиужгжн хастой сжхи хицжндзинждтж. Уыцы нымжцы ирон нымжт худ джр, чи зоны, скифаг нымжтхуджй царды размждзыды фжстиужгжн цасджрбжрцжй хицжн кжны. Уыйимж ма йжирон аджмы рагфыджлтжй чи жрбайста, уы-донмж джр фжзынд цаджггай худ аразыны хъуыддаджы хицжндзинждтж. Ахжм хуызы равзжрд ног хуыз нымжтхудты хицжн хуызтжжнджр жмжжнджр аджмтжм. Фжлж нымжтхуд аразыны жрмджсныйад, ужлджр загъдгонд аджмтжм нж рагфыджлтжй кжй бафтыд, уый дызжрдык-каг нжу.

Ныртжккжйы дуджы нымжтхуд аразыны жрмми рохкжнын байдыд-та, жнжхъжн Ирыстоны ма нымжт

62 ИЗВЕСТИЯ СОИГСИ 13 (52) 2014

худтж чи аразы, ахжм сылгоймжгтж хжрз цъус баззад, фылджр фжзынд станокжй конд нымжтхудтж,жмж уы-дон та ирон нымжтхуды кондмж дард лжууынц. Сты тжнжг, хур сж кжсы, сж быдыртж иубон сконды фжстж бын-мжжрхауынц, иннжмжй та сж кжржт-тыл хъуымацжй хуыд тжлы нал ис жмж куы схуылыдзвжййынц, ужд мж-гуыр лжджы цухъхъайы фжджджи-тау ныггжлиртж вжййынц. Къоппайы ужлж джр дзуар жвжрд нал цжуы хуыд жндахы(тжбыны) быдтж. Иу ныхасжй

уыц афтж хуыйнжг нымжтын худтж ирон нымжтын худмж дард лжууынц. Хорз уаит жмж ма цалынмж кжмджр-ты чиджртж уыцы жрмми имж зонгж сты, уждмж сыл кжстжр фжлтжры куы фжцайдагъ кжниккой, жвзжр нж уаит ахуыргжнжндон джр бакжнын, уыцы нымжцы рагон жрмджсныйадты ахуы-ргжнжжндон. Кжннод рохуаты базза-йдзжн мин азтж кжуыл цжуы, уыцы жмбисонды жрмджсныйад жмж уый та абуалхъми уыдзжн нж фыджлты рухс цжсгжмтты раз.

1. Уарзиаты В.С. Элементы традиционного костюма в современном быту осетин // Вопросы осетинской археологии и этнографии. Орджоникидзе, 1980. Вып. 1. Т. 36.

2. Полевой материал автора:

2.1. Информатор Наниты Чъичъикъо. 84 аздзыд. Начърепа. 2011 аз.

2.2. Информатор Дзеранты. 82 аздзыд. Начърепа. 2008 аз.

2.3. Информатор Саулохты Джиужрджийы чызг Райя, Рукъ (Есетж). 2014 аз.

2.4. Информатор Плиты Сергийы фырт Александыр (Пушкин). 82 аздзыд. Рукъ (Есетж). 2014 аз.

2.5. Информатор Мжргъиты Ефины чызг Оля. 1940 азы гуырд. Сыба (Дзаттиатыхъжу). 2014 аз.

2.6. Информатор Мжргъиты Къопийы чызг Розж. 1950 азы гуырд. Ужллаг Рукъ. 2014 аз.

3. Хъайтаты Сергей. Ирон хабжрттж. Дзжуджыхъжу, 1992.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Мисиков М.А. Этнографические сведения об осетинах Владикавказ, 2011.

5. Геродот. История в девяти книгах. Книга 4. Мельпомена. Владикавказ, 1991.

6. Страбон. География. В 17 кн. Книга 7. Германия, Таврика, Скифия. Репринтное воспроизведение текста издания 1964 г. М., 1994.

7. Райс Т. Скифы. Строители степных пирамид. М., 2003.

8. Панченко Г.К. История боевых искуств. М., 1996. Т. 4.

9. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. Л., 1973. Т. 2.

10. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. Л., 1989. Т. 4.

11. Калоев Б.А. Осетины. М., 1971.

12. Айларты И.Х. Ирон фарн. Дзжуджыхъжу, 2012.

13. Торчынты Т. Иры хжзнадон. Дзжуджыхъжу, 2010.

14. Газданова В.С. Традиционная культура осетин. Владикавказ, 2006.

15. Лавров Л.И. Этнография Кавказа. Л., 1982.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.