CC BY
6V. BUXGALTERIYA HISOBI, IQTISODIY TAHLIL VA AUDIT
KORXONALARDA PUL OQIMI TO'G'RISIDAGI HISOBOTINI MOLIYAVIY BUXGALTERIYA JADVALLAR ASOSIDA SHAKLINI
KO'RIB CHIQISH
Eshonqulov Akmal Qudratovich
Samarqand iqtisodiyot va servís instituti Buxgalteriya hisobi kafedrasi assistenti
Annotasiya: Ushbu maqolada "pul oqimlari to'g'risidagi hisobot" shaklini shakllantirish evolyutsiyasi, shuningdek, buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining turli xil foydalanuvchilari uchun o'zbek va xalqaro standartlarga muvofiq uning roli va maqsadi ko'rib chiqiladi. Hisobot usullarining tahlili shuni ko'rsatdiki, ichki hisobot foydalanuvchilari uchun bevosita usul maqbuldir.
Kalit so'zlar: naqd pul, hisobot, foydalanuvchilar, xalqaro standartlar, joriy faoliyat, investision faoliyat, moliyaviy faoliyat, pul yekvivalentlari.
Milliy iqtisodiyotda islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yerkinlashtirish moliyaviy resurslardan samarali foydalanishni, xususan, hisob milliy va xalqaro standartlar asosida pul oqimlarini boshqarish usullarini takomillashtirishni talab yetadi. Faoliyat turi (operasion, investisiya, moliyaviy) tomonidan moliyaviy resurslar harakati to'g'risidagi ma'lumotlarni aks yettirish uchun, moliyaviy hisobot tarkibi bir "pul oqimi hisoboti" (№4 shakl) sifatida ishlab chiqilgan. Ushbu hisobot shakli bizning amaliyotimiz uchun nisbatan yangi bo'lib, hozirgi vaqtda ko'p hollarda faqat 5110 hisobida to'ldiriladi. Xo'jalik yurituvchi subektlarning ko'pchiligida "pul oqimlari to'g'risidagi hisobot"ning mohiyati, maqsadi, axborot imkoniyatlari va to'ldirish usullariga ye'tibor qaratildi. Shuning uchun tavsiyanomaning ushbu bo'limida mazkur hisobotni ishlab chiqarishning milliy va milliy o'ziga xos xususiyatlari va uning boshqaruvga axborot berishdagi ahamiyati bayon qilinadi.
Pul oqimi jadvalini (№4 shakl) buxgalteriya hisobi asosiy shakllaridan biri hisoblanadi, kompaniya mablag'lari daromad va xarajatlar haqida ma'lumot umumlashtirish uchun ishlatiladi qaysi. Buxgalteriya hisobi yadrosini tashkil yetuvchi ma'lumotlarni sezilarli darajada to'ldiradi va boyitadi - "balans" (1-shakl) va "moliyaviy natijalar to'g'risida hisobot" (2-shakl). Ma'lumki," balans " (1-shakl) korxonaning moliyaviy holatini ma'lum bir sanada (hisobot davri oxirida) aks yettiradi. Pul oqimi to'g'risidagi hisobot (4-shakl) moliyaviy hisobotlarning tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, hisobot davrining boshidan oxirigacha pul oqimlaridagi o'zgarishlarni tasvirlaydi.
Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot (№2 shakl) korxonaning hisobot davridagi moliyaviy-xo'jalik faoliyati natijalarini aks yettiradi. Bu faoliyat naqd holatini ta'sir qiluvchi muhim omil hisoblanadi, pul oqimi belgisida aytilganidek (№4 shakl). Pul oqimi haqida ma'lumot juda muhim, chunki u moliyaviy hisobotlarni
foydalanuvchilarga naqd va naqd pul yekvivalentlarini oshirish va ishlatish qobiliyatini baholashga imkon beradi. Bu yerda naqd pul va pul yekvivalentlari tushunchasiga batafsilroq to'xtalamiz. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (UFRS) va AQSh umumiy buxgalteriya tamoyillari (US GAAP) bo'yicha naqd pul korxona va talab bo'yicha investisiyalar tomonidan naqd puldan iborat.
№9 shakl "pul oqimi jadvalidan" ga muvofiq, naqd pul yekvivalentlari qisqa muddatli yuqori likvidli investisiyalar (moliyaviy investisiyalar) bo'lib, ular ma'lum miqdordagi pullarga oson va tez almashtiriladi, shuningdek qiymatning o'zgarishi tufayli ma'lum bir xavfga yega.
Bu shuni anglatadiki, naqd pul yekvivalentlari yuqori likvidli qisqa muddatli moliyaviy investisiyalar bo'lib, ma'lum miqdorga osonlik bilan aylanadi va qiymatning o'zgarishi xavfiga deyarli ta'sir qilmaydi. Ular xazina obligasiyalari, muddatli depozitlar, depozit sertifíkatlari va shunga o'xshashlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Pul oqimlari to'g'risidagi hisobotni tuzishda (4-shakl) pul mablag'lari va pul yekvivalentlari jamlanadi va summada hisobga olinadi. Moliyaviy investisiyalarni pul yekvivalentlari shaklida sotib olish va sotish mablag'larni ishlatish manbai yoki usuli yemas, balki korxonani boshqarish jarayonining bir qismidir. Korxonadan investorga pul mablag'larining berilishi va qaytarilishi pul oqimlari to'g'risidagi hisobotda aks yettirilmaydi (4-shakl).
Pul oqimlari to'g'risidagi hisobotda pul oqimlarining tasnifi. Pul oqimlari to'g'risidagi hisobotda pul oqimlari va oqimlari asosan uch toifaga bo'linadi: operasion faoliyat, investisiya faoliyati va moliyalashtirish faoliyati. Pul oqimlarini ushbu toifalarga guruhlash korxonaning uchta asosiy faoliyatidan har birining naqd pulga ta'sirini aks yettirishga imkon beradi. Uchta toifaning naqd pulga ta'siri naqd pul qoldiqlarini ochish va yopish davri mobaynida aniq o'zgarishni anglatadi.
№ 9 ilovaga muvofiq "pul oqimi jadvalidan" (4 shakl), operasion faoliyati bo'lgan asosiy daromad xo'jalik yurituvchi subyektning faoliyati, shuningdek, investisiya va moliyaviy faoliyati bilan bog'liq bo'lmagan boshqa xo'jalik faoliyatibor.
Odatda, korxonaning faoliyat (asosiy) faoliyati mahsulot, ish va xizmatlarni sotishga qaratiladi. Operasion faoliyatdan pul oqimlari subyektning investisiya va moliyalashtirish faoliyati tarkibiga kirmaydigan barcha operasiyalarni o'z ichiga oladi.
1-jadval
Operatsion faoliyat bilan bog'liq pul tushumlari va to'lovlar
Naqd pul tushumlari Naqd to'lovlar
sotilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun xaridorlardan tushumlar Paymens Ta'minotchilarga to'lovlar ta'minotchilarga to'lovlar
operasion faoliyatdan olingan boshqa daromadlar Cash paid xodimlarga to'langan pul mablag'lari operasion faoliyat bilan yemployeyes
Othyer revenuyes bog'liq boshqa daromadlar
Investisiya faoliyati-pul yekvivalentlariga kiritilmagan uzoq muddatli aktivlarni va boshqa investisiya obyektlarini sotish va sotib olishdan iborat faoliyat.
Shunday qilib, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning oldi-sotdisi investisiya faoliyatining asosiy tarkibiy qismidir. Tegishli pul tushumlari va chiqimlari pul oqimlari to'g'risidagi hisobotning investisiya faoliyati bo'limida aks yettiriladi (4-shakl). Investisiya faoliyati bilan bog'liq pul oqimi ma'lumotlari muhimdir, chunki pecypcaxkelajakda pul oqimlarini yaratish va pul oqimlarini yaratish uchun kutilgan pecypcaxga ye'tibor qaratish uchun mo'ljallangan.
9-sonli "pul oqimlari to'g'risidagi hisobot" (4-shakl) ga muvofiq, moliyaviy faoliyat korxona faoliyati natijasida kapital va qarz miqdori va tarkibini o'zgartirishi mumkin bo'lgan faoliyatdir.
2-jadval
Flow of funds Investisiya faoliyati bilan bog'liq mablag'lar oqimi
Naqd pul tushumlari naqd to'lovlar
asosiy vositalarni yo'qotishdan olingan daromad asosiy vositalarni sotib olish
asosiy vositalarni sotib olish nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan daromad nomoddiy aktivlarni
sotib olish uzoq muddatli va qisqa muddatli investisiyalarni sotib olish uzoq muddatli va qisqa muddatli investisiyalarni
sotib olish boshqa investisiya faoliyatini sotishdan olingan daromad investisiya faoliyatidan boshqa pul to'lovlari
Demak, moliyaviy faoliyat natijasida somposition kompaniyaning o'zlik va majburiyatlarining hajmi va ompozisiyasi o'zgaradi. Bunday faoliyatdan kelib chiqqan pul oqimlari pul oqimlari to'g'risidagi hisobotning moliyaviy faoliyat bo'limida aks yettiriladi (4-shakl). Shuning uchun moliyalashtirish faoliyati bilan bog'liq pul oqimlari haqidagi ma'lumotlar zarur, chunki u kelajakdagi pul oqimlarini bashorat qilishga imkon beradi.
3-jadval
Faoliyatni mol liyalashtirish pul oqimlari
Naqd pul tushumlari naqd pul to'lovlari
foizlar olingan foizlar to'langan
dividendlar olingan dividendlar to'lanadigan
daromadlar chiqarilgan aksiyalardan berilgan aksiyalarga chiqarilgan aksiyaga pul to'lovlari
uzoq muddatli kreditlar daromad naqd to'lovlar uzoq muddatli kreditlardan olingan daromadlar uzoq muddatli kreditlardan olingan
daromadlar uzoq muddatli ijaradan olingan daromadlar
boshqa pul tushumlari boshqa pul to'lovlari
Shunday qilib, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) va milliy standartlar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, UFRS bo'yicha moliyaviy faoliyat qisqa muddatli investisiyalar kabi uzoq muddatli investisiyalarni o'z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda milliy standartlar moliyaviy faoliyatga faqat qisqa muddatli investisiyalarni nazarda tutadi. Oshkor munosabati bilan UFRS asoslangan pul oqimlarini bir bayonot tayyorlashda, u moliyaviy faoliyati tegishli ta'riflami foydalanish tavsiya yetiladi
Naqd pulsiz operasiyalar. Ko'pgina faoliyat turlari pul oqimlariga ta'siï qiladi va natijada hisobotda ularning turlari bo'yicha bo'lim mavjud. Shu bilan birga, operasion, investisiya va moliyalashtirish faoliyati bilan bog'liq ayrim operasiyalar pul oqimlariga ta'siï qilmaydi. Moddiy va nomoddiy aktivlarni konvertasiya qilish uchun aksiyalar va obligasiyalar chiqarish yoki uzoq muddatli aktivlarni boshqa uzoq muddatli aktivlarga aylantirish naqd pulsiz investisiya va moliyaviy operasiyalarga misol bo'lishi mumkin. Naqd pulsiz operasiyalar asosiy faoliyat bilan bog'liq barter operasiyalarida namoyon bo'lishi mumkin. Ba'zi korxonalarda naqd pulsiz operasiyalarning bu turi savdo operasiyalarining asosiy qismini tashkil qilishi mumkin. Shuning uchun, bizning nazarimizda, naqd pul ishtirokisiz bitimlarni (ayniqsa barter operasiyalarini) to'g'ri ochib berish pul oqimlari to'g'risidagi hisobotni tayyorlash va tahlil qilishda muhim ahamiyatga yega.
Umuman pulni jalb qilmaydigan investisiya va moliyaviy operasiyalar kelajakdagi pul oqimlariga ta'siï qiladi. Naqd pulsiz operasiyalar bo'yicha ma'lumot pul oqimi hisobotiga ilova sifatida taqdim yetilishini taklif qilamiz.
Hozirgi vaqtda buxgalteriya hisobi milliy standartlari naqd pulsiz investisiya va moliyaviy operasiyalar va asosiy faoliyat haqida ma'lumot berishni talab qilmaydi.
Buxgalteriya hisobi naqd pul asosida amalga oshirilganda daromadlar naqd pul olinganda va xarajatlar ular to'langanda hisobga olinadi. Bu korxona faoliyat pul oqimlari haqida o'ylash uchun zarur bo'lsa, bu tartibi, ayniqsa, foydalidir. Aslida, korxona faoliyat pul oqimlari sof natija pul usuli bilan hisoblab, uning foyda tengdir. Operasion faoliyatdan olingan pul oqimlarining sof oqimini hisoblash uchun bazaviy bazani hisoblash usulini kassa usuliga o'zgartirish kerak.
Operasion faoliyatni hisoblashning to'g'ri usuli naqd pul tushumlari va to'lovlarining asosiy toifalarini hisobga oladi va mohiyatan naqd pul asosida tayyorlangan daromad belgisiga o'xshaydi. To'g'ri buxgalteriya usulini qo'llash orqali turli toifadagi naqd pul summalarini qayta hisoblab chiqing, yoki korxonaning naqd pulini tahlil qilish va tasniflash orqali, yoki naqd pul asosida hisoblangan daromad va xarajatlar, naqd pul asosida hisoblab chiqiladi, tegishli miqdorlarga konvertasiya qilish yo'li bilan aniqlanishi mumkin.
Ko'pgina korxonalar juda katta miqdordagi pul oqimlariga yega bo'lib, bu operasion faoliyatdan pul oqimlarini tahlil qilish va tasniflashni juda qiyinlashtiradi. Deduksiya tamoyiliga ko'ra, yeng samarali usul buxgalteriya hisobida aks yettirilgan summalarni asos qilib olishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. O'zbekiston Respublikasi "Buxgalteriya hisobi to'g'risida" Qonuni(yangi
tahriri), O'RQ №404- son,2016 yil 13 aprel, "Xalq so'zi"gazetasining 2016 yil 14 apreldagi 73 (6508)- soni.
2. O'zbekiston Respublikasi "Buxgalteriya hisobining milliy standartlari" to'plami, T.: O'zBAMA,- 2008 y.
3. Тулаходжайева М.М. Финансовая отчетност в соответствии с МСФО.www.норма.уз.
4. Грей С., Нидлз Б. Финансовый учет: Глобалный подход. М.: Издателство Волтерс Клувер, 2006.
5. Панков Д.А. Анализ хозяйственной деятелности. - М.: ООО «Новойе знанийе», 2003.
6. Ковалев В.В. Финансовый учет и анализ: консептуалныйе основы. -М.: Финансы и статистика, 2004.
