CC BY
73
Alixonov M.P.
Andijon Mashinasozlik Instituti Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari va tizimlari yonalishi
2-bosqich magisranti
KORXONALAR MOLIYAVIY FAOLIYATINING IQTISODIY
MODELINI TUZISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH
Annotatsiya: Ushbu maqolada korxonalar moliyaviy faoliyatining iqtisodiy modelini tuzishda axborot-texnologiyalaridan foydalanish jarayonining tahlili haqidagi bir qator fikr mulohazalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: Korxonalar, jahon iqtisodiyoti, moliyaviy faoliyat tahlili, mehnat bozori, ishbilarmonlik muhiti, moliyaviy xizmat.
Alixonov M.P.
2-course master
Information Technology and Systems in Economics Andijan Institute of Mechanical Engineering
ECONOMICS OF FINANCIAL ACTIVITIES OF ENTERPRISES USE OF INFORMATION TECHNOLOGIES IN MODEL BUILDING
Abstract: This art'icle provides a number of comments on the analysis of the process of using information technology in the development of economic models offinancial activity of enterprises.
Keywords: Enterprises, world economy, financial performance analysis, labor market, business environment, financial services.
Jahon iqtisodiyotining globallushuv jarayonini tezlashib borishi jahon bozorida turlicha jarayonlarning rivojlanib borishiga zamin yaratmoqda. Jahon iqtisodiyotidagi tub o'zgarishlar barcha davlatlarning dunyo bozorlarida yangidan yangi mahsulotlar bilan kirib kelishlari, tovarlar sifatini oshirishga, axborot texnologiyalarni olib kirishga va yangi innovatsion mahsulotlarni yaratilishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa har qanday davlatlarning jahon bozorida keskin raqobatning o'sishiga olib keldi.
Sanoat korxonalarining ayrim rahbarlari esa ushbu raqobat kurashiga e'tibor qaratmasdan, kundalik ishlar bilan vaqt o'tkazmoqdalar. O'zbekiston Prezidenti SHavkat Mirziyoev 2020 yilning 29 dekabrida Oliy Majlisiga qilgan Murojaatnomasida ushbu masalaga tanqidiy baho berib, shunday degan edilar: "Yana bir jiddiy kamchilik shuki, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish hisobidan xodimlar sonini va ish jarayonlarini optimallashtirish choralari ko'rilmayapti" [1. 3 b]. Prezidentimiz SHavkat Mirziyoev tomonidan ko'tarilgan
ushbu masala korxonalar moliyaviy faoliyatining iqtisodiy modelini tuzishda axborot texnologiyalardan foydalanishga ham bevosita dahldor va o'ta dolzarbdir.
Zamonaviy va raqobatbardosh ishbilarmonlik muhitida zamonaviy axborot texnologiyalari biznes uchun ustuvor ahamiyat kasb etadi va bu sohada olib borilgan tadqiqotlar tez rivojlanmoqda. "Axborot texnologiyalari ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarining ko'p qismini egalladi. Bu asr axborotlashtirish va raqamlashtirishning asriga aylandi". [7. 2 b] Bu holat inson hayotiga ham, ish dunyosiga ham bevosita ta'sir qiladi. An'anaviy biznes tuzilmalari va ish uslublari texnologiya ta'siri bilan o'zgaradi. Ayniqsa, 1980 -yillardan to hozirgi kungacha, axborot texnologiyalari, birinchi navbatda, kompyuterlar va undan kelib chiqadigan kommunikatsiya texnologiyalaridagi eng muhim rivojlanishdir. Ushbu rivojlanish tufayli axborot oqimi tezlashdi, axborot almashish va boshqarish osonlashdi. SHunday qilib, mahsulot va xizmatlar oqimidan keyin korxonalarda muhokama qilinishi kerak bo'lgan eng muhim oqim - bu axborot oqimi. Bu oqim mahsulot va xizmatlar oqimiga to'g'ridan - to'g'ri ta'sir ko'rsatadi va mahsulot va xizmatlar oqimi axborot oqimi aniqlagan kanallardan kelib chiqadi [6. 7 b].
Korxona moliyaviy xizmatining vazifalari moliyaviy hujjatlar aylanishini, o'zaro hisob - kitoblarni, mablag'larni jalb qilish va joylashtirishni, moliyaviy -xo'jalik faoliyatini nazorat qilishni, moliyaviy oqimlarni optimallashtirishni, biznes rejani tuzishni, moliyaviy hisobotlarni tayyorlashni, korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish va prognoz qilishni o'z ichiga oladi. Biroq, bu funktsiyalarni bajarish uchun moliyaviy xizmat korxona boshqa boshqaruv xizmatlaridan (xarid, ishlab chiqarish, sotish) ma'lumotga muhtoj bo'ladi. Dunyo olimlaring kuzatishlarini shuni ko'rsatdiki, korporativ moliyalashtirishning asosiy funktsiyalarini amalga oshirish ERP (Enterprise Resource Planing) va MRP II (Manufacturing Resources Planning) tizimlari yordamida ushbu vazialarni samarali bajarish mumkin. Bu tizimlar korxona faoliyatining barcha sohalarini qamrab oluvchi echimlar majmuini nazarda tutadi. Har bir sohaning o'ziga xos axborot kompleksi bor. Ularning kiritilishida birlamchi hujjatlar qabul qilinadi, chiqishlar esa axborot modeli talablariga muvofiq qayta ishlanadi va keyingi ishlarga tayyorlanadi va korxonaning boshqa ko'rsatkichlari bilan umumlashtiriladi.
Korxonalar moliyaviy faoliyatiga axborot texnologiyalarini joriy etish quyidagi bosqichlarda amalga talab etiladi:
1. Amalga oshirish metodikasini tanlash.
2. Axborot tizimini tanlash.
Korxonalar moliyaviy faoliyatini boshqaruvida korporativ axborot texnologiyalarini joriy etishning bir necha usullari mavjud. Ularning tanlovi asosan korxonaning maqsad va imkoniyatlariga (biznes reja, boshqaruv tuzilmasining samaradorligi), shuningdek joriy etilayotgan axborot
о
h- • er sa
Я
P
I—' •
Р
à О
3 &
ET
w
er
сл
er
О
>-!
sa
ft) a h- •
СЛ
er h- •
w
er
< sa
3 a
CD
3 a
h• •
¡*r
СГ £
о ET
a
о
еь
cd
ET
сл
5Г
h- • ^
h- •
w
er
ft) ¡*r
сл
=r
£ o
о ft)
h--i-t-w h- < ft) P
sa
<
H• •
.CD
^ sa
Ui
cr
sa сл P*
СЛ
er
CTQ sa
sa^ sa
3 о
H-1 •
Sa
<
sa ¡*T
H-1 •
P
сл S
еь
sa
P
5s
еь
ET p
h- •
w
er
CTQ sa
sa w О
СЛ
ET p
CTQ sa P
43
>-! О 43 о
a
ifi H-1 •
о p
Sa
СГ О CTQ
сл
О £
ET
СЛ
er
<
Sa
sa er
cr
ET p
СЛ
P
w p
êl
sa w P*
<
sa N
H-1 •
sa
сn
er
sa >-! О a
ET
a
3 о
H-1 •
Sa
<
H• •
3
л
p <£5.
3
ft)
P i-t-
3 о
н-1 •
sa
<
H• •
a
ET
СЛ
er
sa er
О 43
сл
er
С sa
P
sa N О
>-! Sa
O^
a"
w
^ CÖ . h- • О N tr CTQ P- ça sa ^ >-!
3.3
sa
er ^ К" P
& S
sa J-' w
Гз g a
S4**
-J. ь-.
<
sa i-s <2. P sa
сл
P 5a P- m
ÊfS b-. l-i h- •
w
er
N sa
3
о p
sa
<
H• •
P
сл S
ET
>-!
X
£ Я 3 В
& W
еь
sa
P
O^ a"
3
sa w h- • ?r
?r ft)
a £
dd p
X sa a
S4 -b»
сn
er
ET
СЛ
er
СЛ
О еь
г- . H-» .
ft) ¡*r
w 43 ft)
сл
tr P
СЛ p
СЛ
tr
P h-1 •
P
CTQ
3
CD
^
О ^
h- -
cr 1 о
N СГ
9 P
g. 3
Й о
Д ^ 2
P-' sa
h-. ^
sa ' <
О
H-1 •
CTQ P Sa hQ О
sa oJ cr
о ?r
5 CD О
fb" ГО
S f13
X a
P p
о й
CTQ Й
3
sa qb
ET g
3
~ О
О P a b-;
i-t-P
CD
сл Сь
P С ь-
° о
^ • l^* a
&3
p. о о cL P" P
y s P
ET
Ö. в 3
P p О
»3 P
ой'5 ^Í) S.
sa P ^
M
ce
И a-
0
1 о
с ^
S" s e §
M о er«
¡а
M M
S g a 2.
OTQ* î£ о
S *
СУ ce
5 a
s »
M ES Ä Ö M о
-s ^
6 -
S ce ES i—.
M
О ES
S. CTQ ^
а: о
V! »
V! M
M ^
ce*
er
!
!
в в
о <
SB
о в
сю
о
V!
а" <-t В
и*«
^
BS »
В
Г)
er в в
Ей
SS
ta »
в
ta &
И-•
СЮ ta В
89 -г
£ С-—.
ss
sa •t
£
w
tr
sa
еъ
Н-к •
CTQ
sa P i-t-P
сл
tr P
о
сл
tr h- •
w
tr
N
h- •
СЛ
tr
¡*T
H• • p
^ О P P ^
h- • h^ h- • ГГ) h- •
i-■ -- i-■ —
p ^ s»
p^ о 3 P p
В
еь sa P
СГ
о
сл
P-£
h- •
СЛ p-
£
о p-
h-» •
S h- •
СЛ
tr
CTQ
sa
<__ .
О h- •
CD
сn
s
Sa
M О
H-> »
crT
Sa
сл СГ
й g
P' Cb g
S tá P. о
hQ К) fl О р
On . ja
оГ p
sa 5-
О 2
ui
CTQ sa P
\0 0х
СЛ
СГ
й sa P
M О
--J
о
pj p
CTQ sa
CTQ
к- CTQ О p
О
Pi N*
•s® p
ox R h- -
w
CTQ tr
ça P.
<
Sa
0х
Ю û, о M ю 5
Ul ~ Ui
sa i-t-h- •
К
g s. & Б
p CTQ
P
сn
a, p & S,
sa
P ^
sa
sa
,sa
CD
CTQ sa P
H-' •
P P
О
<
Sa
w
tr
О p
CTQ^
o*
sa
Я
Сь
sa
P
CD
CD i-t-CTQ sa P
О
ft)
3 £
¡*r
CD
h-1 • P
CTQ
M
'u , ' <
\0 sa
^ ET
№ Си
» F
¡*r P
sa
3 **
Sa CD Pt
CTQ СГ
Sa
» ~
О Ь—
i— CTQ
w ja
ja g
Ю О
h-* ; оёГ
Sa ¡*T
CD
чо \0 0х
CTQ sa о tr
Sa
00 H-> »
еП
sa
P
w
tr P
3
ET
>-!
cr o^ p
g- M p. о
55' о
i—' • ^ %
eg g-
§ I
N CT
l§ Си №
В о P '<
к> ^ о
S 3.
о
w
Р-h- •
>-! h- •
w
tr
sa w О
СЛ h- •
ft) X P О
1-1 • G-»
те ^
sa О
3 3
p- ^
Sa ^
В о
sr- те h- •
О |f
О SS b-i о
0 ja
1 I" ■S-I
M
• В
N Р ft) w Р
Н-1 •
Р
CTQ
ft) Р
CTQ
sa
X w
tr
sa
3 Si
H-1 •
о
N
еь
sa
Sa
3 о
sa w О
СЛ h- • Cb sa
sa
crT
sa
sa ja О О
о о
ft) ft)
X X
p p
о о
о о
CTQ CTQ
h- • h- •
ET ET
o ¡*r
Cl ft) ft) P Pt CTQ
S-S h-. h-. N bQ О ^
3^ о
Pj m Ю HT
P • P. О
СЛ >-!
tr
О
P CTQ h-t h- • ^ 'C
sa ¿3
ь-- ja
3 P"
ja P
1 B-
p CTQ
F^ о
N
H> •
CTQ sa
X О w
X p
w P w h- •
sa i-t-
ЕГ ^
h- •
CTQ sa
СГ О CTQ
ft) i-t-h- •
w
tr
cr о
Sa ^
P
I—' •
cr h- •
>-! p
ft) о
5Г
sa
Moliyaviy hisob - kitoblarni avtomatlashtirish esa, moliyaviy prognozlarni tuzishdan tashqari (tahlillar o'tkaziladi va korxonaning moliyaviy ahvoli uchun turli xil variantlar hisoblab chiqiladi), buxgalteriya hisobining uzluksiz davom etishi haqidagi operatsion ma'lumotlarni tahlil qilishga imkon beradigan doimiy boshqaruv hisobini ta'minlaydi. Korxona yoki uning tarkibiy bo'linmalarining iqtisodiy faoliyatining ayrim turlari uchun ilgari tasdiqlangan byudjetlarning bajarilishi (pul oqimi, foydaning darajasi va og'irligi va boshqalar. n.). Byudjet ijrosini turli korporativ axborot tizimlari yordamida tashkil etish, tahlil qilish va nazorat qilish mumkin, lekin kompaniyaning byudjetini boshqarishning maksimal imkoniyatlariga maxsus dasturiy mahsulotlar - avtomatlashtirilgan byudjet tizimlari (ABT) yordamida erishish mumkin. ABT - bu kompaniyaning elektron moliyaviy modeli bo'lib, u byudjetlarning o'zaro bog'liqligini - sotish, ishlab chiqarish, sotib olish, investitsiyalar, pul oqimi va boshqalarni o'z ichiga oladi, uni qo'llash orqali resurslarni rejalashtirish va ularni haqiqiy natijalar bilan solishtirish mumkin emas. lekin byudjet ko'rsatkichlarining joriy va kelajakdagi o'zgarishlari korxonaning moliyaviy holatiga qanday ta'sir qilishini tahlil qilish imkonini beruvchi tizimdir.
Eng oddiy va eng arzon tizimlardan biri bu Microsoft Excel dasturi. Ushbu dasturiy mahsulotning asosiy afzalligi - bu har qanday formulalarni chiqarish, bir nechta munosabatlar va prognozlarni o'rnatish, buxgalteriya hisobining ko'p tizimlaridan ma'lumotlarni, shuningdek matnli fayllarni import qilish, bu ma'lumotlarni kiritishni ancha soddalashtiradi.
Yuqorida bildirigan fikrlarga xulosa yasab shuni aytish mumkinki, maqsad va vazifalarga muvofiq korxonalarning moliyaviy faoliyatida axborot texnologiyalaridan foydalanish biznesda axborot texnologiyalari va tizimlarining manba va mahsulot sifatida ortib borayotgan roli kompaniyalarning raqobatbardosh ustunligini belgilab beradi. Axborot texnologiyalari funksionalligining rivojlanishi buxgalteriya hisobi va prognoz funktsiyalari sohasida an'anaviy va yangi echimlarni birlashtirishda, iqtisodiy tahlil va rejalashtirishning har xil turlarini o'tkazish uchun ma'lumotlarni qayta ishlash mexanizmlarini ishlab chiqishda, korporativ axborot texnologiyalarida moliyaviy boshqaruv muammolarini hal qilishni ta'minlashda va MRP- ERP kabi xalqaro standartlar talablarini hisobga olgan holda korporativ axborot texnologiyalarini qurishda beqiyos yordam beradi.
SHuningdek, korporativ axborot texnologiyalari va tizimlarini ishlab chiquvchilarning asosiy vazifasi nafaqat ularning qonun talablariga muvofiqligini ta'minlash, balki korxonalarning moliyaviy faoliyatini boshqarishning modullari va dasturlarini yaratishdir. Axborot texnologiyalari va tizimlarini rivojlanishining asosiy yo'nalishi - MRP va ERP boshqaruvining G'arb standartlariga asoslangan korxonalarni moliyaviy boshqarishda ularni amalga oshirishning murakkabligidadir. Ushbu texnologiyalarda konturlar rejalashtirish, biznes rejani boshqarish, to'lov taqvimi, moliyaviy tahlil,
rejalashtirilgan hisob - kitoblar va ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlarini hisobga olish kabi moliyaviy modullarni o'z ichiga oladi.
Korxonalarni boshqarish axborot texnologiyalari va tizimlarini korxona moliyaviy boshqaruvi uchun tanlashda quyidagi taqqoslash mezonlaridan foydalanishni tavsiya etamiz: axborot texnologiyalari yoki tizimning umumiy qiymati, funktsional to'liqligi, egiluvchanligi, ishlab chiqarish qobiliyati, integratsiyasi, tizimning ochiqligi, biznesga nisbatan o'zgarmasligi, dasturiy ta'minotni ishlab chiqish va o'zgartirish istiqbollari.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1 O'zbekiston Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisiga Murojaatnomasi. 2020 yil 29 dekabri. www.tutkiston.uz
2 Адамов Н. Тилов А. Бюджетирование в коммерческих организациях. Краткое руководство. СПб. Питер 2007.
3 Бабич Т.Р. и бош^алар. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М. Инфра - М. 2012
4 Burxonov A.U. "Sanoat korxonalari moliyaviy barqarorligini baholash usuli". http://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/27
5 Vahobov AV., lbroximov AT., Ishonqulov N.F. «Moliyaviy va boshqaruv tahlili». Darslik. T.; «Sharq», 2005 y.
6 Казанкина О.А. Экономическая библиотека - http://economy-lib.com/ekonomicheskaya-effektivnost-ispolzovaniya-informatsionnyh-tehnologiy-v-finansovoy-deyatelnosti-predpriyatiy#ixzz76jNQUFGE
7 Эралиев А.А. https://cyberleninka.ru/article/n7tsifrovaya-ekonomika-eto-klyuch-v-povyshenii-ekonomicheskogo-rosta-strany
