CC BY
53#
KO'ZDAN KECHIRISH VA DALLILARNI TO'PLASHNING AHAMIYATI
* ; i>
»
Narzullayeva Mushtariybegim Sobir qizi
Mustaqil tadqiqotchi https://doi.org/10.5281/zenodo.7299726
' t л
Annotatsiya: Mazkur ilmiy maqolada korrupsion jinoyatlarni tergov qilishda
J SЛр^ ч J ^
dallilarni ko'zdan chiqarish va dallilarni to'plashning ahamiyati haqidagi masalalar ilgari suriladi. Dallilarni ko'zdan kechirish misoli tariqasida ashyoviy va yozma dalillar keltirib o'tilgan bo'lib, dallilarni to'plashda esa tanib olish uchun ko'rsatish tergov harakati aks ettirilgan.
Kalit so'zlar: Korrupsion jinoyatlarni tergov qilish, dallilarni ko'zdan kechirish, ashyoviy dalil, yozma dalil, tanib olish uchun ko'rsatish, pora olish va pora berish.
« : 1 -
Korrupsiya jinoyatlarini tergov qilishda dalillarni ko'zdan kechirish muhim ahamiyatga ega. Negaki, dallilarni ko'zdan kechirish natijasida, agar ular maqbul bo'lsa, daliliy ashyo sifatida e'tirof etamiz. Jpk ning 81-moddasiga ko'ra, "Ijtimoiy
»
xavfli qilmishning yuz bergan-bermaganligini, shu qilmishni sodir etgan shaxsning aybli-aybsizligini va ishini to'g'ri hal qilish uchun ahamiyatga molik boshqa holatlarni surishtiruvchining, tergovchining va sudning qonunda belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo'ladigan har qanday haqiqiy ma'lumotlar jinoyat ishi bo'yicha
/~lo1i1 liic-nKlonnrlr'
dalil hisoblanadi.
Bu ma'lumotlar guvohning, jabrlanuvchining, gumon qilinuvchining,
ayblanuvchining, sudlanuvchining ko'rsatuvlari, ekspertning xulosasi, ashyoviy dalillar, ovozli yozuvlar, videoyozuvlar, kinotasvir va fotosuratlardan iborat materiallar, tergov va sud harakatlarining bayonnomalari va boshqa hujjatlar bilan aniqlanadi
Qonunda belgilangan talablarga rioya etilgan holda o'tkazilgan tezkor-qidiruv tadbirlarining natijalari ushbu kodeks normalariga muvofiq tekshirilganidan va baholanganidan so'ng jinoyat ishi bo'yicha dalillar deb e'tirof etilishi mumkin". J-jt
1 ГГП1Л ПОТ íf~\ 1 n n 1 1 I 1 n 141 1 1т"/л'г7/ЧПГ> 1т"/ЛГ> 1-4 1 t4 П 1-Л 1лГ»-ГГ>Г11 П Г» ' г-7 и
Bizga berilgan savolda dalillarni ko'zdan kechirish borasida so'z borganligi
ш
sababli ko'z oldimizga ashyoviy va yozma dalillar keladi. Shunday ekan, ashyoviy va yozma dalillar nima ekanligini bilib olamiz.
Jpkning 203-moddasiga ko'ra, "Kelib chiqishini, kimga tegishliligini, ma'lum maqsadlarda foydalanilganligini yoki foydalanishga yaroqliligini, qo'ldan-qo'lga
o'tganligi yoki turgan joyi o'zgarganligini, u yoki bu moddalar, narsa, jarayon va )>P hodisalar ta'sir etganligini aniqlash mumkin bo'lgan fizikaviy alomatlar yoki
---------------tasir el&anligini ...............^............fizikaviy ----------------yoki
¡ > >
>q ] i )> >
a » j
#
alomatlar va belgilarga ega bo'lgan narsa ashyoviy dalil hisoblanadi".
Jpkning 203 prim 1-moddasiga ko'ra, "Ashyoviy dalil deb e'tirof etilgan jinoyatga tayyorgarlik ko'rish yoki sodir etish uchun maxsus mo'ljallangan, tayyorlangan yoki moslashtirilgan narsalar, shuningdek, jinoiy maqsadlarga erishish uchun jinoyat sodir etish jarayonida bevosita foydalanilgan mol-mulk jinoyat qurolidir".
№
! H*
Umuman olganda, ashyoviy dalillar jinoyat ishini muvofiq holda yuritish uchun ahamiyatga ega bo'lgan narsalar. Aksariyat ma'noda tilsiz guvohlar deb ham tushunishimiz mumkin bo'ladi.
Oliy sud Plenumida "Ashyoviy dalillar sifatida quyidagilar e'tirof etiladi: a) Jinoyat quroli - ashyoviy dalil deb e'tirof etilgan, jinoyatga tayyorgarlik ko'rish yoki jinoyat sodir etish uchun maxsus mo'ljallangan, tayyorlangan yoki moslashtirilgan narsalar (masalan, odam o'ldirish qurollari, qimmatliklarni talon-taroj qilish yoki egallashda vosita bo'lgan narsalar, o'qotar qurol, brokonerlik qurollari -qopqonlar, to'rlar, soxta hujjat va hokazolar), shuningdek, jinoiy maqsadga erishish uchun jinoyat sodir etish jarayonida bevosita foydalanilgan mol-mulk(transport vositalari);
»
b) O'zida jinoyat izlarini saqlab qolgan narsalar (masalan, qon izlari mavjud yoki jinoyat sodir etilishi jarayonida shikastlangan narsalar, barmoq, qo'l, oyoq, poyabzal, transport, buzish qurollarining izlari va hokazolar);
c) Jinoiy harakatlar obyekti bo'lgan narsalar (masalan, olib qochilgan avtomobil, talon-taroj qilingan pullar, qimmatli qog'ozlar, qurol, giyohvand vositalari, boshqa moddiy qimmatliklar, buyumlar va hokazo);
' -------?-- l--------l ---------?---j---- — ------—
ri\ Tl 11A1T7 nn-rnlAO + Int' flAAIt* ail I ÎYnm nnn Irai nn lltlAITr \rrv'l Kl 1 on + ÎYnn
d) Jinoiy harakatlar sodir etilganidan keyin jinoiy yo'l bilan topilgan mablag'lar evaziga topilgan mol-mulk, pullar va boshqa qimmatliklar(masalan, o'g'irlangan pullarga sotib olingan qimmatbaho buyumlar, jinoiy faoliyat natijasida, jumladan, qonunga xilof ravishda tadbirkorlik bilan shug'ullanishdan topilgan naqd pullar, nodir metallar va toshlardan iborat xomashyo va buyumlar, va boshqa qimmatliklar)".34
Ashyoviy dalillarga nimalar kirishini bilib oldik. Endi biz yozma dalillarga J-jt to'xtalamiz. Jpkning 204-moddasiga ko'ra, "Mansabdor shaxs yoki fuqaro tomonidan so'z, raqam, chizma yoki boshqa shaklda yozilgan va ish uchun ahamiyatli bo'lishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni saqlash, o'zgartirish, berish uchun mo'ljallangan hujjat yoki boshqa yozuvlar yozma dalil hisoblanadi.
Tergov harakatining bayonnomasi, sud majlisining bayonnomasi va ularning ilovalari ham yozma dalil hisoblanadi. 203-moddadagi ko'rsatilgan alomatlar,
__I
-
34 Jinoyat ishlari bo'yicha ashyoviy dalillarga oid qonunchilikni qo'llashning ayrim masalalari to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumining qarori. 13.12.2012.
"-w-isr88- a |
belgilar, izlari bo'lgan hujjatlar va boshqa xatlar ham ashyoviy dalil bo'lib xizmat
qilishi mumkin".
Yuqorida biz ashyoviy va yozma dalillar haqida bilib oldik. Endi ulardan
JL 1ЛЧ ViXM-WV k/jt-l HUA i У V T X » » H » vy Ж Ж 1Ц Ж Ж Ж J1UVUUU • • • VXVI-11V. -1—/JLJLV4-JL VU Ш M-V^XJL
ko'zdan kechirish haqida bayon etamiz. Jpkning 135-moddasiga ko'ra, "Jinoyat
аи j
izlari, ashyoviy dalillarni topish, hodisa sodir bo'lgan vaziyatni va ish uchun ahamiyatli bo'lgan boshqa holatlarni aniqlashtirish maqsadida tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organning mansabdor shaxsi, surishtiruvchi, tergovchi
! Ш-
yoki sud hodisa sodir bo'lgan joyni, murdani, hayvonlarni, tevarak-atrofni, binolarni, narsalar va hujjatlarni ko'zdan kechiradilar". 136-moddaga ko'ra, "Tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organning mansabdor shaxsi, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ko'zdan kechirish chog'ida o'lchov o'tkazadi, fotosuratga, kinotasvirga, videoyozuvga tushiradi, rejalar, sxemalar, chizmalar tuzadi, izlardan qoliplar va nusxalar oladi"
Ko'zdan kechirishning bir necha turlari bor bo'lib, hodisa sodir bo'lgan joyni, murdani, tevarak-atrof va binolarni, narsa va hujjatlarni ko'zdan kechirish sanaladi. Hodisa sodir bo'lgan joyni ko'zdan kechirish aynan shu joyda jinoyat sodir etilganligi yoki uning izlari borligi haqida ma'lumotlar bo'lgan taqdirda o'tkaziladi. Murdani ko'zdan kechirish surishtiruvchi yoki tergovchi murdaning tashqi ko'rinishini u
»
topilgan joyda xolislar va sud-tibbiyot sohasidagi mutaxassis shifokor ishtirokida ko'zdan kechiradi. Tevarak-atrof va binolarni ko'zdan kechirish tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organning mansabdor shaxsi, surishtiruvchi, tergovchi va sud tevarak-atrof va binolarni qoidalarga muvofiq holda ko'zdan kechiradilar. Narsa va hujjatlarni ko'zdan kechirish tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organning mansabdor shaxsi, surishtiruvchi, tergovchi va sud narsa va hujjatlarni ular
irviAtl 1 г\л rrl о Кпг<1лпrf 1 I^A^rlnn pli 1/rv'r\ Т7ПЛ f тгл\гл n rv' fi 1л 1 mf ал/п 1 \r т rAOifn1 nr
topilgan joyda, basharti ko'zdan kechirish ko'p vaqt yoki qo'shimcha texnik vositalar talab qilsa, keyinchalik surishtiruv, dastlabki tergov yoki sud muhokamasi o'tkazilayotgan joyda ko'zdan kechiradilar.
Yuqorida ashyoviy dalillar va yozma dalillar, ularga nimalar kirishi hamda dalillarni ko'zdan kechirish turlari haqida ma'lumot berildi. O'z-o'zidan anglashiladiki, ko'zdan kechirishdan maqsad va vazifalar masalalari ham oydinlashdi. Shunchaki har qanday jinoyat emas, biz korrupsiyaviy jinoyatlarda J-jt
n I 1 I 1 n Л 1 ' ГТ r\ n 11 1т'лл1л1'1*1п1л1л11лл' tvinnnn/i T 7П i rn Г-71 Vni n 141 Ï 1ллтгл1 n /Л+1 n 1-4 Ï 1111 Г-ж I /Л r-r-f m
dalillarni ko'zdan kechirishning maqsad va vazifalarni havola etishimiz lozim
ш
bo'ladi. Bunda bizga qayd etilganlarga ko'ra ish tutishimiz ancha yordam beradi.
Xususan, korrupsiyaviy jinoyatlarda dalillarni ko'zdan kechirishning maqsadi
J "1 > ^^ ^ 1 ">.
quyidagilardan iborat ekanligini bilib olamiz.
1) Korrupsiyaga oid jinoyat izlari va boshqa ashyoviy dalillarni topish;
mi
2) Ish uchun ahamiyatga ega bo lgan barcha holatlarni aniqlash; 3) Hodisa sodir bo'lgan joy va vaziyatni aniqlashtirish;
i>j> vH>
>q ] i )> >
«и j
4) Pora olish va berish masalalari qanday holatlar yuzasidan yuzaga
kelayotganligini ma'lum qilish;
5) Korrupsiyaning kelib chiqishini, uni kimlar amalga oshirishlarini aniqlab olish va uni oldini olish, unga qarshi kurashish;
6) Narsalar nima maqsadda foydalanilganligi, nimaga xizmat qilayotganligiga oydinlik kiritish;
7) Jinoyatga tayyorgarlik va uni amalga oshirish sabablarini belgilab olish;
8) Bundan buyon bu kabi jinoyatlarni sodir etishga yo'l qo'ymaslik chora-tadbirlarini hamda jinoyatchilarning axloqan tuzatish ishlarini samarali tuzatish ishlarini olib borish;
9) Ashyoviy dalillar va yozma dalillar kimlar vositasida topilayotganligi, ishga aloqador shaxslarni bilib olish;
Dalillarni ko'zdan kechirishning vazifalari haqida so'z boradigan bo'lsa, bir necha vazifalari ko'z oldimizga keladi.
Morrnninrt +r.r.11ii^.1i1irri 1лк.лпп,!,™
a) Narsaning ishga taalluqliligi haqida xulosa chiqarishga asos bo'ladigan,
>
*
shuningdek, uni boshqa narsalardan farqlovchi belgilar aniqlash;
b) Narsani ashyoviy dalil deb e'tirof etish va uni jinoyat ishiga qo'shib qo'yish;
c) Topilgan va olib qo'yilgan barcha narsalar ko'zdan kechirish ishtirokchilariga ko'rsatish;
d) Mazkur jarayonda ishtirokchilarni ishtirok etishlarini ta'minlash;
e) Ko'zdan kechirish natijasida e'tirof etilgan buyumlarni o'rganib chiqish
Yuqoridagi berilgan ma'lumotlar va fikr-mulohazalarni inobatga olib shunday
...... ..... . ., .. . ..........
xulosaga kelishimiz mumkinki, korrupsiyaga oid jinoyatlarni tergov qilishda dalillar
sinchkovlik bilan, har tomonlama ko'zdan kechirilishi lozim. Hamda undan ko'zlangan maqsad va vazifalarga erishilmog'i lozim. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar ko'zdan kechirish maqsadi va vazifalariga erishib, dalillarni mustahkamlash, daliliy ashyo sifatida tan olishni muvofiq amalga oshiradilar. Shu bilan birga, bu kabi jinoyatlarni oldini olish, unga qarshi kurashish hamda tez va to'la ochishni, fosh etishni, kelib chiqish sabablarini munosib darajada ma'lum qiladilar.
Dallilarni to'plashning bir misoli sifatida tanib olish uchun ko'rsatishni ko'rib J-jt chiqadigan bo'lsak, Jpkning 125-moddasiga ko'ra, "Tanib olish uchun ko'rsatish guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining biror shaxs yoki narsa to'g'risidagi ko'rsatuvini tekshirib ko'rish uchun quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
1) Bu ko'rsatuv muayyan bir shaxs yoki muayyan bir narsaga oid ekanligini
•_i__i____________
aniqlash zarur bo'lganda;
I > >
>q ] i )> >
m >
is* » J
2) Surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga ma'lum bo'lgan ko'plab shaxs yoki
_ _
narsalar orasidan ko'rsatuvda tasvirlab berilgan shaxs yoki narsani topish zarur bo'lganda"
Jpkning 127-moddasiga ko'гa, "Shaxsni tanib olish uchun te^ov olib
аи j
borilayotgan ishga aloqasi bo'lmagan, tashqi belgilari bilan o'ziga o'xshaydigan shaxslar guruhi orasida xolislar huzurida ko'rsatiladi. Tanib olinuvchiga tanib olish uchun ko'rsatiladigan shaxslar orasida istagan joyni egallash taklif qilinadi. Tanib
! Ш-
olinuvchi kiyimi, soch qirqtirishi yoki tarashi yoxud boshqa belgilari bilan tanib olish uchun ko'rsatiladigan o'zga shaxslar orasida yaqqol ajralib turmasligi lozim. Shaxsni tanib olish uchun ko'rsatishning iloji bo'lmaganda yoxud xavfsizlikni ta'minlash maqsadida uning fotosuratidan foydalanish mumkin"
Biz bu holatni korrupsion jinoyatlar misolida tatbiq etadigan bo'lsak, korrupsiya nima ekanligiga e'tiborimizni qaratamiz.
"Korrupsiya - shaxsning o'z mansab yoki xizmat mavqeyidan shaxsiy manfaatlarini yozud o'zga shaxslarning manfaatlarni ko'zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etish"35
Korrupsiyada ishtirok etuvchilar pora beruvchi, pora oluvchi hamda pora olis-
berishda vositachilik qiladigan shaxs hisoblanadi.
Bizga berilgan savolda tanib olish uchun o'tkaziladigan tergov harakatini yuzaga keltiradigan holatlarni korrupsiya bilan bog'liq jinoyatlar misolida ko'rishdan iborat. Masalan, bo'lajak er-xotin nikohni qayd etish bo'yicha tibbiy ko'rikdan
г»'+1 eVi1 an Vi^raV Д mmr» n1ar wan+im Via+Va'^maeliV iir>Viiin cViifr»Vr»rrrQ \тъ r\eivnlr»rrrra
o'tishlari kerak. Ammo, ular vaqtini ketkazmaslik uchun shifokorga va psixologga ma'lum ma'noda pora predmeti qimmatbaho sovg'a beradi. Buni shifokorning yangi yordamchisi ko'rib qoladi, shifokor unga aybini bilirmaslik uchun hamshiraga pul beradi. Ma'lum vaqt o'tib to'ydan keyin qudalar kelinning tutqanoq kasalligi borligini bilib qolishadi. Sudga murojaat etishadi. Kelin va kuyov bor gapni tergovchiga aytadi. Shifokor esa tan olmaydi. Shu holatda, tanib olish uchun tergov
ш1
harakati zarur sanaladi va o'tkaziladi.
mj.
*
jW 1 ' jl
Keyingi misollarda, DTM da ishlaydigan mas'ul xodimga A ismli shaxs 2000 AQSH dollari evaziga tarix va ona tili fanlaridan tushishi lozim bo'lgan savollarni J-jt
A W 1-\/Л*Ч п1л4л1 ll+1tV\An /41 I ПГЧ1 l\ Д П П ' 1 ll T ГГ» П И 1 14 1Л Л 1-Л Г> I 111 rtn Г1ЛТГ/л1 I П1МЛ1 V\ /4 1 A 1 П m 1 1
beгishni iltimos qiladi. Mas'ul xodim yashiгincha unga savollarni beradi. A ismli
ш
shaxs imtihon paytida savollarga javobni tagiga yozgan shpargalkasini sekingina olib
test ishlayotganda nazoratchi ko'rib, tegishli xodimga aytadi. Shu orada so'roq qilish <r 1 > <4 Ъ
jarayonida A ismli shaxs pul olgan mas'ul xodimni tasvirlab beradi. Bu vaziyatda
! И*
ham tanib olish tergov harakatining 2-bandi qo'llaniladi.
Misol. B bank boshqaruvchisi bo'la turib, o'z mansab lavozimini suiiste'mol qilgan holda S. ga g'alla hosiliga ajratilgan imtiyozli kredit mablag'i hisobidan
lV-4 _
--
35 Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida O'zbekiston Respublikasining qonunining 2-moddasi. 03.01.2017.
: * ^ * n>
akasining R nomli fermer xo'jaligining qarzdorligini yopish uchun pulni hisob raqamiga o'tkazadi. Ma'lum vaqtdan so'nga kredit mablag'ini to'lay olmay qoladi. S. esa bu orada chet davlatda safarda edi. Bunda biz uning fotosuratidan foydalanamiz.
O'z o'rnida qayd etish joizki, bu tergov harakati aniq bir obyektni aniqlash muammosi identifikatsiya qiluvchi shaxsning ongida muhrlangan ruhiy qiyofada hal qOinafi.
Ko'pincha tanib olish uchun tergov harakatidan oldingi tayyorgarlik quyidagilarni o'z ichiga oladi:
a) Shaxsni aniqlaydigan shaxsni oldindan so'roq qilish
b) Identifikatsiyalash uchun obyektlarni tanlash;
c) Identifikatsiya qilish uchun taqdim etish vaqti, joyi va shartlarini tanlash; Obyektlar ular orasida qonunga binoan identifikatsiya qilinadigan obyekt taqdim
etilishi kerak, unga o'xshash bo'lishi kerak. Shaxslarga nisbatan tashqi o'xshashlik obyektlarga aniqlanadigan bilan bir xil bo'lishi kerak.
Л CX О Г ПП11ЛП- irvt Varolr К/ЛЧПП farrrAT гл1л1г!п InPTrtrt
Agar uning fotosuratidan foydalanish kerak bo'lsa, tergovchida shaxslar tasviri
>
tushirilgan turli xil fotosuratlar ular orasida shaxs aniqlanishi mumkin, ammo u tergovchining o'ziga noma'lum bo'ladi.
Yuqorida qayd etilgan berilgan savolga qisqacha misollar keltirildi va tanib olish
»
uchun ko'rsatish tergov harakatlari qanday holatlarda yuzaga kelishi mumkinligi ko'rsatib o'tildi. Agar shaxs bo'lmasa uning fotosurati orqali tanish mumkinligiga izoh beгildi. Beгilgan ma'lumotlaг va ñk^mulohazalardan shuni xulosaga qilishimiz mumkinki, tanib olish uchun ko'rsatish tergov harakatini yuzaga keltiradigan holatlar pora olish berish va unda vositachilik qilishda o'z aksini hayotimizda ko'pgina misollar bilan o'z tasdig'ini topgan. Biz shulardan bir nechtasini misol qilish orqali
P j>
havola etdik.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi. 22.09.1994.
2. O'zbekiston Respublikasining korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risidagi qonuni. 03.01.2017.
3. Korrupsion jinoyatlarni tergov qilish uslubiyoti. O'quv qo'llanma.
J-jt
Mualliflar jamoasi. - T.: 2020.
4. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar;
5. Dalillarni ko'zdan kechirish va ashyoviy dalillarga oid qo'llanma. Mualliflar jamoasi. 2020.
6. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risidagi O'z. Res. Prezidentining qarori. 01.10.2018.
>q ] i )> >
a I
jW^ У
q ж**
ЩУ>
i
7. Jinoyat ishlariga oid ashyoviy dalillarga oid qonunchilikni qo'llashning
ayrim masalalari to'g'risidagi Oliy sud Plenumi qarori. Foydalanilgan internet manbalari:
1. Lex.uz.
2. Norma.uz.
3. Yurida.uz.
4. O'zbekiston milliy qonunchilik milliy ba'zasi.
>4*
Ш
-^fV-iir f---^SfV-^ï f.—
99
q
Ы >
q > >
slH >
Ы:>
q
Ы >
^й >
q
> ^й >
JB
*4> q rè*
q >p
Ш
5*M >
q > Ы >
q щъ
Щ >
